Azərbaycan Respublikasının "Təhsil haqqında"
Qanununda bütün kateqoriya mütəxəssislərin milli
mənəvi və ümumbəşəri dəyərləri qorumaq və
inkişaf etdirmək qabiliyyətinə, geniş
dünyagörüşünə, təşəbbüs və yenilikləri
qiymətləndirmək bacarığına, nəzəri və praktik
biliklərə, müasir təfəkkürə və rəqabətə
davamlılığa malik olması təhsilin əsas
məqsədlərindən biri kimi təsbit edilmişdir. Bu
peşəkarlıq keyfiyyətləri respublikamızda,
ümumiyyətlə kadrhazırlamanın profilləşdirici
normativ-hüquqi meyarlarıdır. Ümumtəhsil
sistemində fəaliyyət göstərən pedaqoji işçilər
də məhz bu meyarlara uyğun hazırlanmalı, əlavə
pedaqoji təhsilə müntəzəm cəlb olunmalı,
pedaqoji praktikada təkmilləşdirilməlidirlər.
Pedaqoji kadrların fasiləsiz təhsillə təmin
olunması zəruriliyi, həmçinin ümumi təhsilin
Milli Kurikulumunda müəyyənləşdirilmiş iki
funksiyada aydın təzahür edir. Birinci funksiya
təlim texnologiyalarının çevikliyi və
interaktivliyinin təmin edilməsini, ikinci
funksiya təlim mühitinin, təhsil fəaliyyətinin
səmərəliliyinin, təlimin inkişafetdirici və
qabaqlayıcı xarakterinin, bilik, bacarıq və
vərdişlərin təhsil pillələri üzrə konsentrik
prinsip əsasında müəyyənləşdirilməsinin təmin
olunması, şagird nailiyyətlərinin obyektiv
qiymətləndirilməsi və stimullaşdırılmasını
özündə ehtiva edir.
Qeyd olunan hüquqi normativlərdə və metodoloji
funksiyalarda öz konkret ifadəsini tapmış
pedaqoji kadr kompetentliyinin təmin edilməsi
probleminin optimal həlli, ilk növbədə, klassik
və ənənəvi ixtisasartırma sisteminin, xüsusən,
müəssisənin idarəetmə-icra statika və
dinamikasının əsaslı islahatını zəruri edir.
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi məhz
bu zərurətdən irəli gələrək 4 oktyabr 2009-cu il
tarixdə "Pedaqoji kadrların ixtisasartırma
təhsili: mövcud vəziyyət, problemlər və təklif
edilən yeni model" mövzusunda kollegiya iclası
keçirmiş və müvafiq qərar qəbul etmişdir.
Kollegiyanın qərarında və Təhsil Nazirliyinin
əmrində ixtisasartırma kurslarının modullar
(təhsilin ümumi əsasları, təhsildə yeni
texnologiyalar və tendensiyalar, ixtisas
sahələri) üzrə işlənib hazırlanması və
akkreditasiya edilmiş tədris proqramları
əsasında diferensiallaşdırılması, əlavə təhsil
sahəsində rəqabətin təmin edilməsi, kredit
sisteminin tətbiqi, icbarilik və stimullaşdırma
mexanizmlərinin yaradılması ixtisasartırmanın
labüd faktorları statusunda təsbit edilmişdir.
Kollegiyanın qərarında və təhsil nazirinin
əmrində ixtisasartırmanın yeni modelinin
funksional proseduru belə bir məzmunda
layihələşdirilmişdir: Təhsil Nazirliyi
tərəfindən hər tədris ili üçün pedaqoji
ixtisaslar üzrə kurikulum çərçivəsi hazırlanır,
ixtisasartırma subyektlərinə elan edilir,
ixtisasartırma subyektləri (müəssisələri)
kurikulum normativlərinə uyğun tədris planları
və proqramları hazırlayıb nazirliyə təqdim
edirlər. İxtisasartırma kursları Təhsil
Nazirliyində akkreditasiya olunmuş tədris
proqramları üzrə təşkil edilir.
Göründüyü kimi, pedaqoji kadrların professional
kompetentliyinin ümumi təhsilin Milli
Kurikulumunda və Təhsil Qanununda təsbit olunmuş
standart məzmun keyfiyyətlərinin təmin edilməsi
problemi Təhsil Nazirliyinin qeyd olunan
kollegiya qərarında və əmrində özünün optimal
həllini tapmışdır.
Bakı Pedaqoji Kadrların İxtisasartırma və
Yenidənhazırlanma İnstitutunun son iki ildə
intensiv həyata keçirdiyi tədbirlər kompleksi
ixtisasartırmanın əslində elə Təhsil
Nazirliyinin təklif etdiyi modelə identik
formatda təşkilinə istiqamətlənmişdir. Kifayət
qədər mürəkkəb, fövqəladə dərəcədə əhəmiyyətli
olan bu problemin həlli akvatoriyasında
institutun rektoru, professor Asəf Zamanov
özünün instituta rəhbərliyinin ilk günlərindən
tədris-metodik kabinetlərin kafedra strukturuna
keçirilməsinin təşkilinə, professor-müəllim
heyətinin gücləndirilməsinə, təhsil sistemi
mükəmməl olan bir neçə xarici ölkənin - Ukrayna,
Belarus, Fransa və Rusiyanın müvafiq ali
məktəbləri ilə beynəlxalq əlaqələrin
yaradılmasına başladı. Artıq institutda
ixtisasartırma və yenidənhazırlanma fakültələri,
tədris şöbəsi, 11 kafedra fəaliyyət göstərir.
İxtisasartırma və yenidənhazırlanma təhsili
pedaqoji kadrların elmi-metodik ehtiyac və
tələbatları əsasında həyata keçirilir.
Təhsil naziri hörmətli Misir Mərdanov qeyd
olunan kollegiya iclasındakı məruzəsində
ixtisasartırma probleminin müasir dünya
praktikasına inteqrasiya istiqamətində həlli
üzrə institutun işini lakonik olaraq belə ifadə
etmişdir: "Bakı Pedaqoji Kadrların
İxtisasartırma və Yenidənhazırlanma İnstitutunun
təşəbbüsü ilə "Diplomdansonrakı pedaqoji təhsil:
Avropa oriyentirləri və regional prioritetlər"
mövzusunda Azərbaycanda və Ukraynada iki
beynəlxalq elmi konfrans keçirilmişdir. Son iki
il ərzində BPKİYİ xarici ölkələrin 7 ali məktəbi
ilə elm və təhsil sahəsində əməkdaşlığa dair
müqavilə imzalamışdır. Təhsil Sektorunun İnkişaf
Layihəsi çərçivəsində BPKİYİ-nin binası təmir
olunmuş və avadanlıqla təchiz edilmişdir".
İnstitutda böyük həcmdə həyata keçirilən
kəmiyyət-keyfiyyət dəyişikliklərinin nəticəsidir
ki, onun professor-müəllim heyəti qeyd olunan
dövlət sənədlərindən irəli gələn funksional
vəzifələri aydın təsəvvür edir, bunun üçün
zəruri olan nəzəri-praktik biliklərə
yiyələnmişdir.
İxtisasartırma prosesinin professional səviyyədə
təşkili üçün, ilk növbədə, həllini tapmalı
problem ümumtəhsil fənləri üzrə mütəxəssislərin
metodoloji, pedaqoji-psixoloji, elmi-metodik
ehtiyac və tələbatlarının müntəzəm və sistematik
olaraq düzgün və tam həcmdə
müəyyənləşdirilməsidir. Sovet dövründə problem
SSRİ Maarif Nazirliyinin subordinativ
iyerarxiyasında olan Ümumittifaq elmi-tədqiqat
müəssisələri - Pedaqoji Elmlər Akademiyası,
Ümumi Pedaqogika İnstitutu, onların sahə
institutları, laboratoriyaları və digər
strukturları tərəfindən həll edilir, xüsusi
tədris-tematik planlar məzmununda SSRİ Maarif
Nazirliyi tərəfindən müttəfiq respublikaların
maarif nazirliklərinə, onların vasitəsilə
regional ixtisasartırma institutlarına növbəti 5
ildə tədris üçün çatdırılırdı. Tədris-tematik
planlar, əlbəttə, bütün Ümumittifaq məktəb
fənlərini əhatə edirdi. Humanitar fənlərin milli
məzmun kəsb edən cüzi bir hissəsi üzrə
ixtisasartırma kurslarının Ümumittifaq
tədris-tematik planına daxil edilmiş fənlərin
tədris proqramları regional maarif
nazirliklərinin rəhbərliyi ilə hazırlanır,
müəllimləri təkmilləşdirmə institutlarına
göndərilirdi.
Dövlət suverenliyimiz və milli müstəqilliyimiz
illərində bu funksiyanı ixtisasartırma
institutlarının, o cümlədən bizim institutun
əməkdaşları yerinə yetirirdi. Əfsuslar olsun ki,
ixtisasartırma təhsilinin proqram-məqsəd
istiqamətliliyinin və informatativ -texnoloji
mənbəyinin fundamental əsasını təşkil edən bu iş
2008-ci ilə qədər primitiv koordinatlar
kontekstində həyata keçirilirdi.
Belə ki, pedaqoji kadrların funksional ehtiyac
və tələbatları pedaqoji kollektivlərdə,
ixtisasartırma prosesində xüsusi tədqiqat
müstəvisinə gətirilmirdi, diaqnostik vasitələr
tətbiq olunmurdu, qabaqcıl təcrübənin tədqiqi,
təşkili, öyrənilməsi və ümumiləşdirilib pedaqoji
kollektivlərdə, ixtisasartırma kurslarında
yayılması, ixtisasartırma xidmətinin
variativliyi və variantlığı təmin edilmirdi,
məktəb rəhbərlərinin kursa göndərilən
kontingentin peşəkarlıq kompetentsizliyi barədə
qənaətləri, onun aradan qaldırılmasına
ünvanlanmış sifarişləri, müdavimlərin
özünüdiaqnostika nəticələri, özünüinkişaf
tələbatları tətbiq olunmurdu, institutun
professor-müəllim heyəti məqsədəmüvafiq
nəzəri-praktik tədqiqata, elmi fəaliyyətə cəlb
olunmurdu. Nəticədə ixtisasartırma kurslarının
tədris proqramlarına müdavimlərin bilmədikləri
mövzular yox, proqram müəlliflərinin bildikləri
mövzular salınırdı.
Qeyd olunan problemin həlli, onunla yanaşı
dayanan və bu həlli mümkün edə biləcək digər bir
problemin - ixtisasartırmanın intellektual
resursunun təmin edilməsi probleminin təxirə
salınmadan həllini tələb edirdi.
Son iki ildə bu problem də optimal variantda öz
həllini tapdı. Kafedra strukturuna keçməzdən
qabaq institutda cəmi 5 nəfər elmlər namizədi
var idi. Hazırda institut əməkdaşlarının
tərkibində 20-yə qədər elmlər namizədi və elmlər
doktoru daimi ştatdadır. Bundan əlavə, 25 elmlər
doktoru, 70 elmlər namizədi də institutda
mühazirələr oxuyur.
Göstərilən iki problemin həlli və pedaqoji
kollektivlər, kurs müdavimləri ilə sıx pedaqoji
ünsiyyət və əməkdaşlıq instituta imkan verdi ki,
ixtisasartırma təhsilinin təşkilində sovet və
postsovet dövrlərində mövcud olan və səthi
toxunduğumuz məsələlər radial planda öz kompleks
həllini tapsın. Bunsuz ixtisasartırma prosesinin
metodoloji, informativ-texnoloji
komponentlərini, aksioloji atributlar sistemini
yaratmaq, bu sistem elementlərinin inteqrativ
funksional qüvvəsini təmin etmək sadəcə olaraq
mümkün deyil.
Qeyd olunan eyni təyinatlı ali məktəblərlə
beynəlxalq əlaqələr institutun ixtisasartırma
fəaliyyətinə dünyəvi məzmun-forma innovasiyasını
da gətirmişdir.
İxtisasartırma problemlərinə həsr edilmiş
elmi-tədqiqat işlərinin aparılması da son illər
institutun başlıca prioritet istiqamətlərindən
biridir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, əgər
2007-ci ildə institut əməkdaşları tərəfindən
cəmi 11-12 elmi məqalə dərc edilmişdisə, 2008-ci
ildə bu göstərici 110, 2009-cu ildə isə 137
olmuşdur. Zənnimizcə, əlavə şərhə ehtiyac
yoxdur.
Həyata keçirilən toxunduğumuz və toxunmadığımız
bütöv bir silsilə təşkilati tədbirlər
ixtisasartırma təhsilinin yeni təsviri və
normativ metodologiyalarının, çoxvariantlı
tədris planları və proqramlarının işlənib
hazırlanması və tətbiqi ilə nəticələnmişdir. Hər
il institutun bütün kafedralarında 72, 98
saatlıq ixtisasartırma kurslarının, modul
(tematik, məqsədli və s.) kursların tədris
planları, proqramları ixtisasartırma
istehsalatına buraxılır. Bu sahədə ümdə yenilik
ondan ibarətdir ki, plan və proqramların
stabillik dövriyyəsi minimuma - bir tədris ili
müddətinə endirilmişdir (əvvəllər plan və
proqramların stabillik dövriyyəsi 5 ili əhatə
edirdi). Bu mühüm bir amildir və imkan verir
ki, ən yeni təlim texnologiyaları, elmi
informasiyalar, dünyəvi sosial gözləmələr,
qlobal təhsil problemləri kurs məzunları
vasitəsilə hər dərs ilində pedaqoji
kollektivlərə çatdırılsın.
İnstitutun kollektivi artıq ixtisasartırma
kurslarının tədris planları və proqramlarının
Təhsil Nazirliyinin yeni modelinə uyğun
hazırlanması istiqamətində fəaliyyətə
başlamışdır. Bu o deməkdir ki, institutun
gələcək fəaliyyətində ixtisasartırma
pedaqogikasının həm nəzəri, həm də praktik
funksiyası bütün səviyyələrdə (təsviri,
diaqnostik, proqnostik, layihələndirmə, çevirmə,
refleksiv) beynəlxalq standartlara optimal
inteqrasiya tamlığında və bütövlüyündə həyata
keçiriləcəkdir.
İnstitutun son illərdəki nailiyyətlərinin
başlıca qüvvə mənbəyi Bakı Şəhəri üzrə Təhsil
İdarəsi ilə vahid tələblər kontekstində həyata
keçirilən birgə fəaliyyətdir.
Bakı Şəhəri üzrə Təhsil İdarəsi paytaxtın
ümumtəhsil müəssisələri sistemində fəaliyyət
göstərən bütün kateqoriya pedaqoji kadrların
ixtisasartırma təhsilinin sifarişini
mərkəzləşdirilmiş qaydada həyata keçirən dövlət
sifarişçisidir. Bakı Pedaqoji Kadrların
İxtisasartırma və Yenidənhazırlanma İnstitutu
tədris ili ərzində üç dəfə kurs müdavimləri
kontingentinə öz sifarişini bu idarəyə
ünvanlayır. İdarənin təqdim etdiyi siyahılar
əsasında kurslar komplektləşdirilir, institutun
rektorunun əmri ilə rəsmiləşdirilir. Akademik
vaxt büdcəsi institutun Elmi Şurasının qərarı
ilə əsasən 36 saat həcmində müəyyənləşdirilmiş
tematik kursların sifarişini və kontingent
təminatını isə təhsil idarəsi məktəb və
məktəbəqədər müəssisələrin təqdimatları əsasında
tədris ili ərzində həyata keçirir.
İxtisasartırma prosesinin mütəşəkkilliyinin
əsasını təşkil edən bu işdə idarənin,
institutun, ümumtəhsil müəssisələrinin və
metodmərkəzlərin birgə işi getdikcə təkmilləşir,
Təhsil Nazirliyinin tələbat-sifariş
normativlərinin daha dolğun məzmunda
reallaşdırılmasına optimal şərait yaranır.
Tələbkarlığın, birgə fəaliyyətin, tədrisin
planlaşdırılması və proqramlaşdırılmasının
nəzəri-praktik aspektlərdə yeni keyfiyyət
səviyyəsinə qaldırılmasının nəticəsində son iki
ildə ixtisasartırma təhsilinə cəlb olunanların
sayı xeyli artmış, 2007-2008-ci tədris ilində
4880 nəfər, 2008-2009-cu tədris ilində 5000
nəfərdən çox, 2009-2010-cu tədris ilinin I
yarımilində 1500 nəfər olmuşdur. 2008-2009-cu
tədris ilinin I yarısında 580 nəfər müdavim
qurtardığı halda, 2009-2010-cu ilin həmin
dövründə bu rəqəm 1336 nəfər olmuşdur.
İxtisasartırma təhsilinin sahələr və ixtisaslar
üzrə əhatə dairəsi xeyli genişlənmişdir: tədris
ili ərzində orta hesabla 75 məktəb rəhbərini,
1300 müəllim və tərbiyəçini əhatə edən İKT
kursları keçirilir, ilk dəfə olaraq "Həyat
bacarıqlarını aşılayan təhsil" fənni üzrə
ixtisasartırma kursları təşkil edilmişdir. Bu
fənn üzrə hər il ixtisas müəllimlərinin 25 faizi
bu kurslara cəlb olunur.
İnstitut kafedra strukturuna keçənə qədər
kurslara cəlbetmə ritmi pozulduğundan müəllim və
tərbiyəçilərin böyük əksəriyyəti yay kurslarına
göndərilir, çox sayda sıravi və rəhbər pedaqoji
kadr ixtisasartırma təhsilindən yayınırdı.
Bu sahədə xeyli korreksiya işi aparılmış,
tədris ilinin bütün mərhələlərində mütənasib
sayda cəlbolunmanın həllinə çalışılmışdır.
Nəticə göz qabağındadır: əvvəllər hər tədris
ilində illik kurslara orta hesabla 900 nəfər,
aylıq (yayda keçirilən) kurslara isə 4000
nəfərdən artıq müdavim cəlb olunurdu. İndi
rəqəmlər müvafiq olaraq orta hesabla 3500:2500
nisbətindədir.
Problemin başlıca səbəbi məktəblərdə müəllimlərə
fənlər üzrə metodik günlərin verilməməsi idi.
Əfsuslar olsun ki, heç də bütün pedaqoji
kollektivlərdə məsələnin həllinə nail
olunmamışdır. Bunun üçün metodik gündə dərs
cədvəlinə müəllimin kursa
göndərilib-göndərilməməsindən asılı olmayaraq,
dərsi salınmamalıdır. Məktəb direktorlarına,
həmçinin pedaqoji kadrlara bir daha xatırladırıq
ki, fənlər üzrə həftənin metodik günləri
belədir:
|
Həftənin günləri |
Azərbaycan bölməsi |
Rus bölməsi |
|
|
Bazar ertəsi |
Azərbaycan dili və ədəbiyyat, kimya,
biologiya, xarici dillər, rəsm və
rəsmxət, bədən tərbiyəsi |
Coğrafiya, Azərbaycan dili |
|
|
Çərşənbə axşamı |
Tarix, ibtidai təlim, fizika, əmək
təlimi |
Riyaziyyat, biologiya |
|
|
Çərşənbə |
Məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin
işçiləri, məktəb kitabxanaçıları,
psixologiya, ibtidai təlim, iqtisadi
biliklərin əsasları, həyati bacarıqları
aşılayan təhsil |
|
|
Cümə axşamı |
Rus dili, musiqi |
Tarix |
|
|
Cümə |
Riyaziyyat, coğrafiya, informatika,
təlimin texniki vasitələri, gənclərin
çağırışaqədərki hazırlığı |
Rus dili və ədəbiyyat, ibtidai təlim,
kimya |
|
Pedaqoji stajından, təcrübə zənginliyindən asılı
olmayaraq, hər bir rəhbər və sıravi məktəb
işçisinin dövri ixtisasartırma təhsilinə cəlbi
bu gün də hüquqi vəzifədir. Respublikada
ixtisasartırmanın kurikulum çərçivəsində yeni
model üzrə təşkili vəzifənin aktuallığını
birə-beş artırır. Bu istiqamətdə həlledici
fəaliyyəti pedaqoji kollektivlərin rəhbərləri
həyata keçirməlidirlər. Təhlillər göstərir ki,
uzun illər ərzində ixtisasartırma təhsilindən
yayınmalar yolverilməz dərəcədə yüksək faiz
təşkil etmişdir. İnstitutun, Bakı Şəhəri üzrə
Təhsil İdarəsinin, Bakı şəhər metodmərkəzinin,
rayon metodmərkəzlərinin əməkdaşlığı sayəsində
məsələnin həlli dinamikası müqayisəedilməz
dərəcədə intensivləşdirilmişdir. Elə bu dinamika
əmin olmağa imkan verir ki, rəhbər kadrlar öz
vəzifə məsuliyyətlərini səfərbər edəcək,
problemin qəti həllinə nail olacaqlar.
Əvvəllər ixtisasartırma təhsilində tematik və
məqsədli kursların tətbiqi, demək olar ki,
təsadüfi xarakter daşıyırdı, sistemlilikdən uzaq
idi. Hazırda göstərilən təhsil xidmətləri
istisnasız olaraq bütün kafedraların pedaqoji
yükündə kifayət dərəcədə sanballı xüsusi çəkiyə
malikdir. Bu profildə kurslar xüsusi modullar
üzrə kafedralarda hazırlanmış, institutun
rektoru tərəfindən təsdiq olunmuş tədris
proqramları əsasında və Bakı Şəhəri üzrə Təhsil
İdarəsinin sifarişi ilə bilavasitə pedaqoji
kollektivlərdə, istehsalatdan ayrılmamaq
şərtilə, institutun professor-müəllim heyəti
tərəfindən keçirilir. İstərdik ki, bu tip
kursların proqram mövzularının
müəyyənləşdirilməsində pedaqoji kollektivlərin
fəaliyyəti gücləndirilsin. Bu həmin
kollektivlərdə elmi-metodik ehtiyac və
tələbatların daha dolğun ödənilməsini təmin
etmiş olardı.
Azərbaycan bəlkə də dünyada yeganə ölkədir ki,
burada ixtisasartırma təhsili tam dövlət
hesabına və ən böyük akademik vaxt büdcəsi
həcmində həyata keçirilir. Bu humanist siyasət,
qayğı, stimullaşdırıcı amil hər bir pedaqoji
işçini, kollektivi ixtisasartırma təhsilinə
maksimum cəlb etməlidir. Hamımız bir pedaqoji
həqiqəti dərindən dərk etməliyik ki, daima
dinamikada olan mükəmməl öyrənmə olmadan
mükəmməl öyrətmə ola bilməz.
Fikrət ƏLİYEV,
BPKİYİ-nin pedaqogika kafedrasının müdiri,
pedaqoji elmlər namizədi,
Polad MƏDƏDOV,
BPKİYİ-nin ixtisasartırma fakültəsinin dekanı,
pedaqoji elmlər namizədi |