Ölkəmizdə geniş vüsət almış təhsil islahatları
müəllim hazırlığını, pedaqoji kadrların
yetişdirilməsi səviyyəsini, onların
peşəkarlığını və bacarıqlarını önə çəkir.
İlkin müəllim hazırlığı mərhələsində pedaqoji
peşə üzrə keyfiyyətlərin qazanılması diqqət
mərkəzində saxlanılır. O cümlədən:
·
Ünsiyyət bacarıqlarının formalaşdırılması, bütün
şagirdlərə açıq və dözümlü münasibətin nümayiş
etdirilməsi;
·
Fənlərin və müvafiq tədris proqramlarının
mənimsənilməsi;
·
Sinfin idarə olunması və qiymətləndirmə
bacarıqlarının formalaşdırılması;
·
Peşə və onun tarixinə dair biliklərə malik
olmaq;
·
Yeniliklərə həvəs göstərmək, innovasiyaları
tətbiq etmək;
·
Müstəqil, yaradıcı, şüurlu fəaliyyət göstərmək.
Qeyd olunan keyfiyyətlərin formalaşması işində
ali və orta pedaqoji təhsil müəssisələrində
tələbələrə (gələcək müəllimlərə) pedaqoji -
psixoloji elmlər üzrə nəzəri biliklər verilməklə
yanaşı, praktik bacarıq və vərdişlərin
yaradılması həyati zərurət kəsb edir.
"Azərbaycan müəllimi" qəzetinin əvvəlki
nömrələrində dərc olunmuş yazıların davamı
olaraq qeyd edə bilərik ki, bu məsələdə cari
dərs ilindən respublikanın üç ali məktəbinin
ibtidai sinif müəllimləri hazırlayan
fakültələrində tədrisinə başlanmış "Təhsilin
əsasları" fənni böyük əhəmiyyətə malikdir.
"Təhsilin əsasları" fənninin kurikulumu müəllim
hazırlığında təlimin məzmununu, səciyyəvi
cəhətlərini, məqsəd və vəzifələrini təyin
etməklə fənn üzrə təlim nəticələrinə nail olmaq
istiqamətində bütün fəaliyyətləri əks etdirməyə
və hər bir öyrənənin maraq və ehtiyaclarının
ödənilməsinə yönəlmişdir. Fənnin kurikulumu
tələbələrin (gələcək müəllimlərin) ehtiyac və
maraqları, cəmiyyətin, fərdin və dövlətin
tələbatı, təhsil sahəsində direktiv,
normativ-hüquqi , təlimati sənədlərin müddəaları
və tələbləri əsasında hazırlanmışdır.
Fənnin qarşısında duran ən mühüm məqsədlərdən
biri və birincisi budur ki, ali təhsili bitirib
müəllim kimi işə başlayanlar yalnız nəzəriyyə
ilə silahlanıb məktəbə gəlməsinlər.
"İşləyə-işləyə öyrənəcək" yanaşması təhsilimiz
üçün böyük təhlükədir. Belə ki, "işləyə-işləyə
öyrənənlər" öz arxasında yüzlərlə lazımi bilik
və bacarıqlara malik ola bilməyən uşaqlar
qoyurlar. Odur ki, müəllimin sinfə daxil olduğu
ilk gündən pedaqoji fəaliyyətini uğurla qura
bilməsi üçün mühüm bacarıqlara və müəyyən
təcrübəyə malik olması vacibdir.
Məlum olduğu kimi, təhsil cəmiyyətin həyatında
prioritet sahə olmaqla, insanın inkişafında və
formalaşmasında mühüm rol oynayır. O yalnız
bilik və bacarıqlar əldə etmək üçün deyil,
təhsil alanın və bütövlükdə insanın inkişafını
təmin etmək üçün lazımdır. Təhsil prosesinin
əsas subyekti öyrənəndir (şagird, tələbə və s.).
Öyrənən bilik və bacarıqların daşıyıcısı kimi
nəzəri biliklər qazanıb inkişaf etməklə yanaşı,
bacarıq və vərdişlərə yiyələnməli, aldığı
bilikləri təcrübədə, həyatda tətbiq etməyi
bacarmalı, bununla da müstəqil fəaliyyətə,
peşəseçməyə hazır, bazar iqtisadiyyatı
şəraitində rəqabətqabiliyyətli olmalıdır. Öz
həyatını müstəqil qurmağı bacarmalıdır.
Şübhə yoxdur ki, öyrənənin inkişafında öyrədənin
(müəllim, mentor və s.) rolu əvəzsizdir. Müəllim
yalnız hazır bilikləri verməklə
kifayətlənməməli, təlim prosesinin mərkəzində
durmamalı, şagirdlərin şəxsiyyət kimi inkişafına
şərait yaratmalı, onlarla əməkdaşlığa,
qarşılıqlı hörmət və anlaşmaya üstünlük verməli,
şagirdləri fəallaşdırmalı, təlimi onun maraq və
tələbatına uyğun qurmalı, özü məsləhətçi və
istiqamətverən rolunda olmalı, şagirdlərin
şəxsiyyətinə hörmət etməli, tədris fəaliyyətində
humanizm prinsiplərinə əsaslanmalı,
"subyekt-subyekt" münasibətlərini rəhbər
tutmalıdır. Müəllim yüksək təşkilatçılıq
keyfiyyətlərinə, milli zəminə və ümumbəşəri
dəyərlərə malik olmalı və bunları öyrənənlərə də
aşılamalıdır.
Təhsilin keyfiyyəti səmərəli təhsil və təlim
mühitinin yaradılması işindən xeyli asılıdır.
Təhsil mühiti təlim mühiti ilə müqayisədə ümumi,
mücərrəd, geniş, əhatəli olmaqla öyrənəni azad
inkişaf etməyə, yaradıcı fərd olmağa
həvəsləndirməli, həyatın özü olmalı, öyrənənlər
həyatın içində olmalıdır. Təlim mühiti elə
olmalıdır ki, şagirdlər məktəbdə həyat
həqiqətlərini tapa bilmək üçün müstəqil
düşünsün, qrup halında, kollektiv şəkildə
əməkdaşlıq edə bilsin, qarşılıqlı hörmət və
ünsiyyət şəraitində irəli sürülmüş problemləri
(qoyulmuş sualları) həll edə bilsinlər. Düzgün
təhsil və təlim mühiti şəraitində məktəb bütün
diqqətini şagirdlərin hərtərəfli inkişafına,
onların maraq və ehtiyaclarının təmin olunmasına
istiqamətləndirməlidir. Belə olduqda, təhsilin
məqsədi şagirdlərə biliklərin yalnız nəzəri
cəhətdən deyil, praktikaya əsaslanmaqla,
inkişafetdirici xarakterdə verilməsini təmin edə
bilər.
Təlimin təşkilində mənimsəməni təmin edən
mühitin yaranması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Şagirdlər alternativ versiyalardan birini
seçməyə yönəldilməklə, problemin həllinə
əsaslanan və ona imkan verən layihələrə cəlb
edilməklə praktik məsələlərdən nəzəri
prinsiplərə doğru (konkretdən mücərrədə)
yönəldilir. Bu zaman müəllim şagirdləri
problemin həllinə istiqamətləndirir, onlara
məsləhətlər verir, təlimi dərsliklərin müəyyən
etdiyi biliklərə deyil, öyrənənlərin maraqlarına
yönəldir. Nəticə etibarilə təlim prosesində
layihələr üsuluna üstünlük verilməklə,
öyrənənlərin diqqəti problemlərin müstəqil
həllinə yönəldilməlidir.
Məktəbdə ayrı-ayrı fənlərin məzmunu
kurikulumlarla müəyyənləşir. Fənn kurikulumları
nəticəyönümlü, öyrənənyönümlü,
kompetensiyayönümlü (bacarıqyönümlü) olmaqla ona
xidmət etməlidir ki, şagirdlər hər hansı bir
fənnin tədrisi prosesində problemləri həll
edərkən səmərəli yol və vasitələr seçə
bilsinlər. Bu yolda əldə etdikləri bilikləri
tətbiq edə və bacarıqlara çevirə bilsinlər.
Yuxarıda qeyd olunanlardan göründüyü kimi,
təhsil və təlim prosesinin təşkilində müxtəlif
fəlsəfi yanaşmalar mövcuddur. Əlbəttə, bu
məsələdə standartlıqdan söhbət gedə bilməz.
Təhsil cəmiyyətin, vətəndaşın, təhsil alanın
(öyrənənin) tələbatına və ehtiyaclarına uyğun
qurulmalı, onun şəxsiyyət kimi formalaşmasını
təmin etməlidir. Hər bir müəllim (öyrədən)
özünün təhsil fəlsəfəsini yaratmalıdır.
"Təhsilin əsasları" fənninin "Təhsil fəlsəfəsi
və təlim prosesi" adlanan birinci məzmun xətti
məhz bu mühüm məsələnin açıqlanması və hər bir
tələbədə (gələcək müəllimdə) təhsil fəlsəfəsinin
formalaşmasına xidmət göstərir. Bu məzmun
xəttinin tədrisinə 40 saat nəzərdə tutulmuşdur.
Onun birinci məşğələsi "Təhsil fəlsəfəsi və
təlimin təşkilində onun əhəmiyyəti" adlanır.
Mövzunu (təhsil fəlsəfəsi anlayışını) açmaq üçün
tələbələrə müraciət olunur. 1) "Təhsil
fəlsəfəsi" deyiləndə nə başa düşürsünüz? 2)
"Təlimin təşkili" ifadəsi sizdə hansı
təsəvvürlər yaradır?
Hər bir sual üzrə tələbələrin cavab və
mülahizələri filipçatda qeyd olunur və vərəqlər
divardan asılır. Bundan sonra "Təhsil fəlsəfəsi
və təlimin təşkili məsələləri arasında hansı
əlaqələr ola bilər" sualı ətrafında tələbələrin
mülahizələri dinlənilir və onlara müraciət
olunur: "Sizcə, müəllimə təhsil fəlsəfəsi
haqqında biliklər lazımdırmı? Müsbət və ya mənfi
cavablarınızı əsaslandırmağa çalışın".
Bu məqsədlə aşağıdakı suallar təqdim edilir:
1. Siz nə üçün müəllimlik peşəsini seçdiniz?
2. Müəllimin vəzifəsi nədən ibarətdir?
3. Müasir məktəbi necə görürsünüz?
Suallara müvafiq mülahizələr növbə ilə
dinlənilir, təhlil olunur və ümumiləşdirilir.
Müəllim: - Suallara bir çoxlarınızın verdiyi
cavablar sizin təhsillə bağlı inanclarınız,
fərdi yanaşmalarınız və münasibətlərinizdir.
Əslində, bunlar sizin təhsil fəlsəfənizdir. Hər
bir təhsil işçisinin özünəməxsus formalaşmış
təhsil fəlsəfəsi var.
"Təhsil fəlsəfəsi" anlayışı növbəti mərhələdə
"Öz təhsil fəlsəfənizi müəyyənləşdirin"
proqramlaşdırılmış test tapşırıqlarının icrası
prosesində bir qədər də açılır. Tələbələr əlavə
oxu qovluğundan müvafiq materialı tapırlar.
Tapşırıqda 11 suala 4 variantda cavab vermək
təklif olunur: 1) Təhsil nə üçün lazımdır? 2)
Sizcə, "öyrənən" kimdir? 3) Təhsil insanın hansı
ehtiyaclarını təmin etməlidir? 4) Təhsil mühiti
necə olmalıdır? 5) Təhsilin əsas məqsədi nədir?
6) Məktəbin əsas vəzifəsi nədir? 7) Məktəbdə
təlim mühiti necə olmalıdır? 8) Mənimsəməni
təmin edən təlim necə baş verir? 9) Müəllimin
sinifdə rolu nədən ibarət olmalıdır? 10)
Kurikulum hansı məsələləri əhatə etməlidir? 11)
Dərsdə hansı təlim üsuluna üstünlük
verilməlidir?
Hər bir test tapşırığı üzrə 4 cavab verilir.
Testin nəticələri verilmiş cədvəl üzrə
özünüqiymətləndirmə yolu ilə müəyyənləşdirilir.
Test tapşırıqlarının sonunda verilmiş cədvəldə
hər sual 4 fəlsəfi yanaşma baxımından
(proqressivizm, perennializm, essensializm,
ekzistensializm) cavablandırılmışdır.
Ümumiləşmə zamanı tələbələrə təklif olunur ki,
əgər siz cavablarınızı qiymətləndirmək
istəyirsinizsə, sual üzrə iki versiyanı doğru
hesab etməyinizə baxmayaraq, daha çox üstünlük
verdiyiniz versiyanı seçin. Etdiyiniz seçimlər
üzərində hansı təhsil fəlsəfəsinə aid cavablar
üstünlük təşkil edirsə, demək, siz həmin fəlsəfi
baxışa aidsiniz. Fəlsəfi baxışların nə demək
olduğunu (mahiyyətini) başa düşmək üçün
özünüqiymətləndirmə cədvəlindən sonra "Təhsilə
dair fəlsəfi baxışlar"a həsr olunmuş materialla
tanış olub onları araşdırın və nəticələr
çıxarın.
Araşdırma nəticəsində cavablardan belə rəyə
gəlmək olur ki, tələbələr təhsilə fəlsəfi
baxışların bəzisinin mütərəqqi, digərlərinin
mürtəce xarakterdə olduğunu, müasir və ya
ənənəvi üsullara uyğun gəldiyini müəyyən
edirlər. Onların əksəriyyəti müasir tələblərə
uyğun olan proqressivizm fəlsəfi yanaşmasına
üstünlük verirlər.
Müəllim mülahizələri dinləyib növbəti sual
tapşırıqlarını verir:
- Təhsil fəlsəfəsi nədir? O, təhsillə bağlı
hansı məsələləri əhatə edir?
- Təhsil fəlsəfəsinə necə tərif vermək olar?
Tələbələr test tapşırıqlarının nəticələri üzrə
qruplara (proqressivizm, perennializm,
essensializm, ekzistensializm) bölünür, sonra
təqdimatlar dinlənilir. Vərəqlər sıra ilə
divardan asılır və növbəti slayd açılır.
Təhsilin fəlsəfəsi
Təhsilin xüsusiyyəti, əhəmiyyəti, məqsədi,
vəzifələri, şagirdin iştirakı baxımından təlimin
təşkili, müəllimin məqsədi (bilikləri çatdırmaq,
müstəqil öyrənənlər yetişdirmək, mənəvi və
siyasi dəyərlər aşılamaq), təhsil
konsepsiyalarının xüsusiyyəti, təhsilin idarə
edilməsinin qanunauyğunluqları və s. amillər
təhsilin fəlsəfəsini təşkil edir.
Slaydda yazılanlar oxunur, tələbələrin
mülahizələri ilə müqayisə olunur, korrektələr
edilir və ümumiləşmə aparılır.
Müəllim:
- Müəllimə təhsil fəlsəfəsi haqqında biliklər
lazımdırmı? Nə üçün lazımdır?
Mülahizələr dinlənilir və müzakirə edilir.
Bundan sonra növbəti ismarıc - slayd açılır.
Öz təhsil fəlsəfənizi qurun!
Qoy sizin təhsillə bağlı fəlsəfi baxışlarınız
fəaliyyətinizi kompas kimi istiqamətləndirsin.
"Peşəkar mən"inizin formalaşmasında sizə
yardımçı olsun.
Unutmayın ki, gələcək fəaliyyətinizdə təhsillə
bağlı qəbul ediləcək bütün mühüm qərarların
mərkəzində sizin təhsil fəlsəfəniz duracaq və
sizə bələdçilik edəcək.
Müxtəlif təhsil yanaşmaları baxımından təhsilin
əhəmiyyəti, məqsədi, məktəbin vəzifəsi,
öyrənənin təlim prosesində iştirakı, insanın
təhsil ehtiyaclarının ödənilməsi, mənimsəməni
təmin edən təlim mühiti, dərs prosesində
müəllimin rolu, kurikulumun əhatə etdiyi
məsələlər, müəllimin təlim üsulu kimi mövzuların
tədrisi prosesində tələbələrdə tədricən təhsil
fəlsəfəsi anlayışı formalaşır.
Təqdim edilmiş CD və DVD dərs nümunələrinin
müxtəlif məqsədlərlə müşahidəsi, təhlili və
təhsil yanaşmaları baxımından qiymətləndirilməsi
üzrə nəticələr (bu qayda ilə 6 dərs nümunəsi
müşahidə olunur) xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Tələbələr xüsusi müşahidə planı əsasında (dərsdə
problemin həlli, alternativ variantın seçilməsi,
qərarların qəbulu, praktik məsələlərin nəzəriyyə
ilə əlaqələndirilməsi, materialların oxunuşu,
fənn üzrə biliklərin genişləndirilməsi və s.)
dərs nümunələrini müşahidə edərək müəllimin
təlim üsuluna, dərslərin ümumi təhsilin
Konsepsiyasının (Milli Kurikulum) tələblərinə
uyğun qurulmasına, təlim prosesinə, bütövlükdə
müəllimin təhsil fəlsəfəsinə münasibətlərini
bildirirlər.
Təlim prosesində müasir təlim
texnologiyalarından və İKT-dən istifadə, fəal və
interaktiv təlim metodlarının tətbiqi
(qruplarla, cütlərlə fərdi iş, debat,
diskussiya, təqdimatların müzakirəsi, müxtəlif
informasiya vasitələri üzrə axtarışların
aparılması, PP təqdimatların hazırlanması və s.)
də təhsil fəlsəfəsi anlayışının dərk olunmasına
imkan verir.
Müxtəlif məzmunlu nəzəri və praktik xarakterli
nəticələrin təhlili prosesində tələbələr belə
bir qənaətə gəlirlər ki, bu gün şagirdlərin
yaddaşını məlumatlarla yükləyən bir təhsil
sistemindən onların idrakını inkişaf etdirən
digər təhsil sisteminə keçid zamanı bütün
məsələlərə yeni rakursla baxılır.
|
Yanaşmalar |
Znənəvi (essensializm fəlsəfəsi) |
Müasir (proqressivizm fəlsəfəsi) |
Təhsilin məqsədi nədir? |
Şagirdlərə biliklərin əsaslarını
öyrətmək |
şagirdin daimi inkişafını təmin
etmək |
Şagird kimdir? |
şagird bilik və bacarıqların
daşıyıcısıdır, onlardan yeri
gələndə istifadə edə bilər |
şagird təcrübə aparandır |
Müəllimin rolu nədən ibarətdir? |
Müəllim böyüklər dünyası ilə
uşaqlar aləmi arasında
əlaqələndirici rolu oynayır |
Müəllim, istiqamətləndirici,
dəstəkləyicidir |
Kurikulum necə olmalıdır? |
Kurikulum ədəbiyyat, tarix,
riyaziyyat və təbiət fənlərinin
zamanın sınağından çıxmış əsas
ideyalarını əhatə etməlidir |
Kurikulumda əsas diqqət ona
yönəlməlidir ki, şagirdlər
ictimai fənlər, tətbiqi elmlər
və peşə texnologiyaları üzrə
problemləri həll edərək uğurlu
üsul və vasitələr seçə bilsinlər |
Təlim necə olmalıdır? |
Fənn üzrə biliklər daha da
genişləndirilir |
Şagirdlər problemin həllinə
əsaslanan layihələrə cəlb olunur |
|
|
"Təhsil fəlsəfəsi və təlim prosesi" bölməsi
ümumiləşdirici dərslə başa çatır. Tələbələrə
"Mənim təhsil fəlsəfəm" mövzusunda esse yazmaq
tapşırığı verilir. Onlara bölmənin əvvəlində 11
test tapşırığı ilə bağlı öz mövqelərini ifadə
etmək və pedaqoji yanaşmalarını əsaslandırmaq
tövsiyə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki,
tələbələrin həmin mövzuda sərbəst iş
hazırlamaları və semestr ərzində nəticələr
essenin uğurla yazılmasına imkan verir.
Nəticə etibarilə söyləmək olar ki, "Təhsil
fəlsəfəsi və təlim prosesi" məzmun xəttinin
məqsədəuyğun və səmərəli tədrisi "Təhsilin
əsasları" fənninin digər məzmun xətlərinin
dərindən mənimsənilməsinə təminat verir.
Atəş ABDULLAYEV,
Azərbaycan Müəllimlər
İnstitutunun dosenti
|