Coğrafiyadan
təcrübə və müşahidələr şagirdlərin idrak
qabiliyyətlərini fəallaşdırır, onlarda
coğrafiyaya marağı artırır ki, bu da nəticə
etibarı ilə təlim və tərbiyə işinin
keyfiyyətinin yaxşılaşmasına kömək edir.
Müxtəlif əyani vasitələrin tətbiqindən fəqli
olaraq, təcrübə və müşahidə şagirdlərə
bilavasitə əşya və hadisələrin özü ilə tanış
olmağa imkan verir. Bu sahədə aparılan işlərin
hamısı ölkəşünaslıq materialları əsasında təşkil
edilir. Təlimin təşkilindəki bu forma şagirdləri
yaşadıqları doğma yurdun təbiəti ilə yaxından
tanış etməklə, fiziki coğrafiyanın bir çox
məsələlərini praktiki surətdə müəyyənləşdirmək
üçün geniş şərait yaradır.
Coğrafiyadan
müşahidə və təcrübələr təşkil etmək üçün ən
əlverişli yer coğrafiya meydançasıdır. Burada
şagirdlər meteoroloji cihazlar vasitəsilə
havanın elementlərini, ümumiyyətlə, atmosferin
vəziyyətini müntəzəm olaraq müşahidə etməklə,
məhəllin iqlim xüsusiyyətini müəyyənləşdirə
bilərlər. Hər bir şagird növbə ilə müəllimin
təyin etdiyi vaxtda hava üzərində müşahidə
aparmalı, hava haqqında məlumat tərtib
etməlidir. Bu zaman şagirdlər havanın
dəyişkənliyini doğuran başlıca səbəbləri və
havanın elementləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə
və təsiri müəyyən etmək bacarığı əldə edirlər.
Şagirdlərin
təbiət hadisələrini və obyektləri müşahidə
etməsi ancaq coğrafiya meydançasında aparılan
işlərlə məhdudlaşdırılmamalıdır. Belə işi məktəb
yaxınlığındakı başqa sahələrdə də aparmaq olar.
Şagirdlərin müxtəlif hadisə və obyektləri
müşahidə etmələrinin düzgün təşkili
müşahidələrin nəticələrinin çertyoj, eskiz, sxem
və s. şəkildə qeydə alınmasını tələb edir.
Hər hansı bir
təbiət hadisəsinin və coğrafi obyektin şagirdlər
tərəfindən müşahidə edilməsi o zaman yaxşı
səmərə verir ki, alınacaq nəticə qabaqcadan
şagirdə məlum olmasın. Əgər şagird nəticəni özü
müstəqil surətdə taparsa, o vaxt o, böyük bir
təbii hadisəni kəşf etdiyini güman edir.
Müşahidə və təcrübələrin düzgün təşkili, bir
tərəfdən şagirdlərdə coğrafi təfəkkürün inkişaf
etməsinə səbəb olursa, digər tərəfdən, onlara
gələcək müstəqil əmək fəaliyyətlərində bu və ya
digər sahələrdə sərbəst hərəkət etmək
vərdişlərini aşılayır.
Fiziki
coğrafiyanın öyrənilməsində müəllimlərin
öhdəsinə düşən mühüm və çətin vəzifələrdən biri
şagirdlərə fiziki-coğrafi hadisələri təbiətdə
canlı müşahidə etməyi öyrətməkdən ibarətdir.
Coğrafi
müşahidələri, başlıca olaraq, ekskursiya və
səyahət vaxtı təbiətdə aparmaq lazım gəlir.
Lakin bəzi müşahidələr sinifdə də mümkündür.
Sinfin pəncərəsindən göyün rəngi və vəziyyəti,
buludların növü, külək, yağıntılar, günəşin nə
dərəcədə hündürdə olması və bəzən hətta bürclər
üzərində də müşahidə aparmaq olar. Coğrafiya
müəllimi aşağı siniflərdən başlayaraq, belə
müşahidələrə fikir verməlidir. Şagirdlər bəzi
coğrafi müşahidələri, məsələn, yerli süxurlar və
torpaq növləri (arx qazıldıqda inşaat
tikintiləri aparılan yerlərdə və s.), habelə,
yerli flora, fauna üzərindəki müşahidələri
məktəbə gələrkən yolda apara bilər. Şagirdlər
belə müşahidələrə müxtəlif yollarla
həvəsləndirilməlidir. Şagirdləri fenoloji
müşahidələrlə, xüsusən baharda təbiətin
canlanmasını müşahidə etməklə də maraqlandırmaq
əhəmiyyətlidir. Müəllim sual və tapşırıq
verməklə şagirdləri belə müşahidələrə
həvəsləndirməlidir. Şagirdlər müəllimin onların
müşahidələri ilə maraqlandığını gördükdə daha
artıq həvəslə müşahidə aparır və bundan daha çox
fayda əldə edirlər.
Məktəbdə
tövsiyə olunan hava gündəlikləri atmosfer
hadisələri üzərində aparılan müşahidələr üçün ən
yaxşı üsuldur. Lakin məktəbdə belə müşahidələrin
arası kəsilməməlidir; rütubət, qırov, şeh,
duman, bulud növləri, suyun rəngi, havanın
şəffaflığı və s. üzərində müşahidə aparmaqla
onları daha da genişləndirmək lazımdır.
Bundan başqa,
yerli şəraitdən asılı olaraq çay və ya göl
üzərində (suyun temperaturunu, keyfiyyətini, buz
bağlamasını, duzluluğunu, balıqların hərəkətini
və s. öyrənmək məqsədilə), habelə sahələrin su
ilə yuyulması prosesləri, sürüşmələr və s.
üzərində müşahidə aparmaq olar. Əlbəttə, bu
hadisələrin üzərində müntəzəm müşahidə həvəskar
şagirdlər və ya coğrafiya dərnəyi tərəfindən
aparıla bilər. Lakin müəllim qalan şagirdlərin
fikrini də bu hadisələrə cəlb etməli və onları
bu işlə maraqlandırmalıdır.
Müəllim əsas
coğrafi müşahidə vərdişlərini uşaqlara
ekskursiya və səyahət vaxtı aşılamalıdır.
Ekskursiyalarda şagirdlər təbiətin həm kiçik
obyektlərini, həm də bütöv landşaftları müşahidə
etməyə öyrədilməlidir. Məsələn, bir təpəyə
ekskursiya edildikdə bir tərəfdən həmin təpəni
təşkil edən süxurların və torpaq növlərinin
tərkibi və onun bitkiləri öyrənilir, digər
tərəfdən isə bu təpəni əhatə edən relyef və
bitkinin ümumi xarakteri, həmçinin təpədən
təsərrüfat nöqteyi-nəzərindən nə dərəcədə
istifadə edilməsi öyrənilir.
Müəllim
landşaftın əsas səciyyəvi əlamətlərini ayırd edə
bilməyi şagirdlərə öyrətməlidir.
Müşahidənin
düzgün aparılması şəkil, eskiz və xəritə
çəkməklə, həmçinin müvafiq qeydlər və təsvirlər
yazmaqla müşahidə nəticələrinin qeyd olunmasını
tələb edir. Lakin unudulmamalıdır ki, düzgün
coğrafi müşahidə aparmaq asan iş deyildir, belə
müşahidə müəllimdən ciddi hazırlıq və işə
təmkinlə yanaşmağı tələb edir.
Fiziki
coğrafiya dərslərində təcrübə aparmaq da
faydalıdır. Yaxşı təşkil edilmiş təcrübə
şagirdlər üçün bəzi fiziki-coğrafi prosesləri
təbiətdə aparılan müşahidələrdən daha yaxşı
aydınlaşdırır.
Coğrafiya üzrə
təcrübə həm sinifdə, həm də açıq havada,
təbiətdə aparıla bilər. Sinifdə fiziki coğrafiya
üzrə aparılan təcrübəyə diqqət yetirək.
Yer kürəsinin
fırlanma nəticəsində qütblərdən basıq olduğunu
anlamaq üçün aşağıdakı təcrübə maraqlıdır. Bunun
üçün geniş bir borunun içərisinə spirt, onun da
üstündən az miqdarda zeytun və ya günəbaxan yağı
tökülür. Yağ spirtdən ağır olduğu üçün dibə
çökür. Əgər bura yavaş-yavaş su da əlavə edilsə,
yağ yuxarı qalxmağa başlayar. Su o qədər tökülür
ki, yağ təbəqəsi təqribən borudakı mayenin
yarısınadək qalxsın. Bir az keçdikdən sonra yağ
borunun ortasında üzən bir və ya bir neçə
kürəcik şəklində birləşir və bu kürəciklər
çubuqla yavaşca bir kürəcikdə birləşdirilir.
Bundan əmələ gəlmiş yağ kürəciyindən məftil və
ya mil keçirilib, o yavaşca fırlandırılarsa,
kürəcik fırlandıqca basıq vəziyyətdə olacaq.
Kürəcik yenə fırlandırıldıqda, ondan halqa və ya
bir neçə daha kiçik kürəcik ayrılıb eyni
istiqamətdə fırlanmaqda davam edir. Bu təcrübə
fiziki coğrafiyada tez-tez rast gəlinən xüsusi
çəki, cazibə qüvvəsi, mərkəzdənqaçma qüvvəsi
kimi məfhumları başa salmaq üçün də çox
faydalıdır.
"Atmosfer"
mövzusu üzrə də bir sıra təcrübə aparıla bilər.
Məsələn, şaxta olan zaman soyuq bir budağı
mətbəxdən, paltar yuyulan yerdən və ya hamamdan
çıxan isti və rütubətli hava cərəyanının
qabağına tutmaqla süni sürətdə qırov, şaxtalı
gündə bayırdan isti otağa daş gətirməklə şeh
alına bilər, günəşli bir gündə su çəlləyindən su
tökərək, ondan keçən günəş şüalarının sınmasını
müşahidə etməklə göy qurşağı almaq olar və s.
L.ƏHMƏDOVA,
Bakı şəhərindəki 251 nömrəli tam
orta məktəbin coğrafiya müəllimi |