|
 XIX
əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan
pedaqoji fikir tarixində silinməz iz qoymuş
onlarca parlaq simalar fəaliyyət göstərmişlər.
Bütün həyat və fəaliyyətini həmvətənlərinin
təhsilə, elmə, maarifə və mədəniyyətə
yiyələnmələrinə həsr etmiş görkəmli
ziyalılarımızdan biri də Teymur bəy Məmməd bəy
oğlu Bayraməlibəyov (1862-1937) olmuşdur. O,
1862-ci il avqust ayının 22-də keçmiş Lənkəran
qəzasının Yeddioymaq kəndində dünyaya gəlmişdir.
İlk təhsilini kənd mollaxanasında almış, Quranı
oxumağı öyrənmiş və Sədi Şirazinin (1210-1292) "Gülüstan"
kitabı əsasında fars dilinə yiyələnmişdir. Daha
sonra Lənkərandakı 2 sinifli rus məktəbində
oxumuş, 1875-ci ildə oranı bitirib Tiflisdəki
feldşerlik məktəbinə daxil olmuşdur. Oranı da
müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra 1879-cu ildə
Qori Müəllimlər Seminariyasının 2-ci sinfinə
qəbul olunmuşdur.
1881-ci ildə seminariyanı bitirən Teymur bəy
Lənkərandakı 2 sinifli rus məktəbində rus dili
və riyaziyyat müəllimi kimi əmək fəaliyyətinə
başlayıb. Müəllim işlədiyi məktəbdə cəmi 4
azərbaycanlı şagirdin oxumasından narahat olan
Teymur bəy kəndbəkənd gəzərək valideynlərlə
görüşüb, təhsilin, elmin əhəmiyyətini insanlara
başa salmaq və inandırmaq yolu ilə məqsədinə
nail ola bilmişdi. Bu böyük zəhmətin nəticəsi
idi ki, dərs dediyi birinci ildə məktəbdə təhsil
alan azərbaycanlı şagirdlərin sayı 4 nəfərdən 16
nəfərə, daha sonra 36-ya çatdırılmış, sonrakı
illərdə isə bu artım təhsil alanların 90 faizini
təşkil etmişdir.
Teymur bəy Bayraməlibəyovu zaman bizə
sələflərinin və müasirlərinin "təzə kitabxanalar,
qiraətxanalar və məktəbxanalar" açmaq,
Azərbaycanda kitab və mətbuat bolluğu yaratmaq
üçün mətbəə və nəşriyyatlar təsis etmək
səylərinin ardıcıl davamçılarından biri kimi
tanıdır. Sələflərinin "Xeyriyyə cəmiyyəti"
yaratmaq təşəbbüsləri də onu çox düşündürən
məsələlərdən idi. O, 1884-cü ildə yaratdığı "Xeyriyyə
cəmiyyəti"nin xətti ilə şagirdlərə dərslik,
yemək, paltar, ayaqqabı və oxumaq haqqını ödəmək
işlərini həyata keçirmişdir. Teymur bəyin təkidi
ilə 2 sinifli məktəbi bitirən və orta təhsil
məktəbinə daxil olmaq istəyənlərə "Xeyriyyə
cəmiyyəti" yol xərci ödəyir və digər köməklik
edirdi. T.Bayraməlibəyovun təşəbbüsü ilə
yaradılan ilk dram dərnəyində həvəskar
artistlərin iştirakı ilə M.F.Axundzadənin "Hacı
Qara", N.Nərimanovun "Dilin bəlası",
N.B.Vəzirovun "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük"
pyesləri, Ə.B.Haqverdiyevin "Kimdir müqəssir",
S.M.Qənizadənin "Axşam səbri xeyir olar"
əsərləri tamaşaya qoyulmuşdu. Xeyriyyəçilik
məqsədi güdən teatr tamaşaları gənclərdə estetik
zövqü inkişaf etdirməklə yanaşı, onlarda teatr
və səhnə sənəti haqqında təsəvvür yaradırdı.
1881-ci ildən 1899-cu ilədək Lənkərandakı 2
sinifli şəhər məktəbində müəllimlik edən
T.Bayraməlibəyov 1906-cı ildə öz vəsaiti
hesabına orada qiraətxana açmışdı ki,
həmvətənlərinin geniş dünyagörüşlü insan kimi
formalaşmasına kömək etsin. Əks təbliğat işi ilə
məşğul olması bəhanə edilərək Bakı qubernatoru
Alışevskinin əmri ilə T.Bayraməlibəyovun işdən
azad edilməsi mahiyyət etibarı ilə qiraətxanaya
və oxuculara vurulan böyük mənəvi zərbə idi.
Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Teymur bəy
Lənkəranda yaşayan bir qrup iranlı ziyalının
adından İran səfirliyinə ərizə ilə müraciət
edərək, onların uşaqlarının ana dilində təhsil
almaları üçün bütün xərcləri öz üzərinə götürmək
şərtilə "Behcət" adlı fars-türk ibtidai
məktəbinin açılmasına icazə istəyir. Teymur
bəyin səyi nəticəsində 5 sinifli "Behcət" adlı
məktəb 15 sentyabr 1907-ci ildə İran səfiri
İsmayıl xanın səlahiyyəti altında təsis edilir.
Orada fars, Azərbaycan, ərəb və rus dilləri
tədris olunmaqla şəriət, ərəb qrammatikası,
riyaziyyat, coğrafiya, rəsmxət və xəttatlıq
dərsləri keçilirdi. Teymur bəy bu məktəbin rus
dili müəllimi idi.
Teymur bəyin təşəbbüsü ilə yaradılan "Behcət"
məktəbi 1910-cu ildə uydurulmuş bəhanələr
əsasında qubernator Alışevskinin qəzəbinə tuş
gəlir. Onun əmri ilə məktəb çar hökümətinin
ideyalarının əleyhinə təbliğat işi apardığına,
şagirdlərə pis nümunə göstərdiyinə və inqilabi
yuva rolunu oynadığına görə bağlanır.
Lənkəranda tez-tez maneə və müqavimətlə
qarşılaşan Teymur bəy mənəvi tərəqqi uğrunda
əvvəlki ardıcıl mübarizəsini yenidən davam
etdirir. O, 1909-cu ildə "Ziya" adlı ilk
rus-tatar (Azərbaycan) məktəbini açır. Əzabkeş,
xeyirxah və uzaqgörən ziyalının zəmanəti və
köməyi ilə az sonra bu məktəbin qapıları
uşaqların üzünə Dağıstanda açılır. Dağıstan
qubernatorunun zəmanəti ilə T.Bayraməlibəyov bu
məktəbə müdir təyin olunur.
Teymur bəy Bayraməlibəyovun savadı, bacarığı,
təşkilatçılığı onu Lənkəran Dumasına gətirib
çıxarır. Dumada fəaliyyəti nəticəsində 1910-cu
ildə o, Lənkəranda 4 sinifli ibtidai məktəbin
açılmasına nail olur. Daha sonra isə onun
ardıcıl səyləri ilə bu məktəb 3 sinifli
gimnaziyaya çevrilir.
1911-ci ildə Lənkəran qəzasında Teymur bəy
Bayraməlibəyovun işıqlı ömür yolunun ən parlaq
səhifələrini təşkil edən pedaqoji fəaliyyətinin
30 illiyi təntənəli surətdə qeyd edilir.
1918-ci ildən Teymur bəy ailəsi ilə birlikdə
Bakıya köçür və 1929-cu ilədək pedaqoji
fəaliyyətini burada davam etdirir. Mübarizələrlə
dolu mənalı bir həyat yaşamış yorulmaz pedaqoq,
publisist və ictimai-siyasi xadimin
yaradıcılığını əsasən 2 dövrə ayırmaq olar.
Birinci dövr onun Qori Müəllimlər Seminariyasını
bitirdikdən sonra - 1881-ci ildən 1918-ci ilədək
Lənkərandakı fəaliyyətini, ikinci dövr isə
Bakıya köçdükdən sonrakı 1918-1937-ci illəri
əhatə edir.
Teymur bəy Bayraməlibəyov "Kaspi" qəzetinin
Lənkəran müxbiri kimi 1883-cü ildən 1917-ci
ilədək fəaliyyət göstərmişdir. Adı H.Zərdabi,
N.B.Vəzirov, E.Sultanov, Ə.Ağaoğlu (Ağayev),
M.Mahmudbəyov və başqa ziyalıların cərgəsində
çəkilməyə layiq olan Teymur bəy Bayraməlibəyov
bizə layiqli bir irs qoymuşdur.
Teymur bəyin 1 sentyabr 1885-ci ildə tarixi
mövzuda qələmə aldığı "Talış xanlığının tarixi",
"Lənkəran keçmişdə", "Talışın meşə-çöl sahəsi",
"Talışın quşlar aləmi", "Lənkəran qəzası
talışlarının kosmoqonik rəvayət və inamları"
1881-ci ildən Tiflisdə nəşr olunmuş lSMOMPK�
məcmuəsinin üç sayında, "Novruz bayramı"
silsilə məqalələri isə "Kaspi" qəzetinin 1913-cü
il 55, 56, 57-ci saylarında çap olunmuşdur.
Tibb təhsili almış Teymur bəy Bayraməlibəyovun
etnoqrafik irsində xalq təbabəti ilə bağlı bir
neçə əlyazması da vardır.
Teymur bəy Bayraməlibəyovun irsi tədqiqatçı
alimlər tərəfindən qəzet və jurnal səhifələrində,
eləcə də iki monoqrafiyada işıqlandırılmışdır.
Teymur bəy Bayraməlibəyovun ailə şəcərəsini
nəzərdən keçirdikdə bu böyük ailənin nümunəvi
tərbiyə və təhsil ruhunda yetişməsinin şahidi
oluruq. Bu nəsildə həkim də, müəllim də, alim də,
ictimai xadim də vardır.
Avqustun 22-də Teymur bəy Bayraməlibəyovun doğum
gününün 149-cu ili tamam oldu. 2012-ci ildə isə
bu böyük ziyalı, maarifçi, pedaqoq, publisist,
tarixçi-etnoqrafın, folklorşünasın anadan
olmasının 150 illik yubileyi tamam olur. Keçdiyi
mənalı ömür yolunda, xalqın elm, təhsil və
maarifə yiyələnməsi uğrunda apardığı şərəfli
mübarizələrlə dolu həyatında Teymur bəy
Bayraməlibəyov çox böyük işlər görmüşdür. Ümid
edirik ki, Teymur bəy Bayraməlibəyovun bizə
qoyub getdiyi irsi - əsərləri və dövri mətbuatda
çıxan məqalələri toplanılaraq kitab halında nəşr
olunacaqdır.
Esmira CAVADOVA,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru,
Bəhman KƏRİMOV,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru |
