|
Abdulla İsmayıl oğlu Qarayev 1910-cu il yanvarın 14-də
Bakıda anadan olub. O, 10 nömrəli orta məktəbdə təhsil
alıb. 1927-ci ildə Bakı Xalq Maarifi Şöbəsinin pedaqoji
texnikumunu bitirib. Həmin ildən əmək fəaliyyətinə
başlayan Abdulla Qarayev, eyni zamanda ali təhsil almaq
arzusunu reallaşdırıb. 1930-cu ildə Azərbaycan Dövlət
Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti)
pedaqoji fakültəsinin təbiət bölməsini bitirib.
Universitetdə təhsilini başa vurduqdan sonra qeyri-adi
istedada malik və əməksevər bir məzun kimi universitetin
"İnsan və heyvan fiziologiyası" kafedrasında işlə təmin
olunub. Professor P.Y.Rostovsevin rəhbərliyi altında
çalışıb, həyatını nəzəri və eksperimental fiziologiyanın
inkişafına həsr edib.
 1932-1936-cı
illərdə Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunu
müvəffəqiyyətlə başa vurub. Bir neçə illik gərgin elmi
axtarışların nəticəsi olaraq gənc alim 1937-ci ildə
dalbadal iki mövzu üzrə namizədlik işini uğurla müdafiə
edib. "Sulu karbonların əzələlərin potensiallarının
mənşəyində əhəmiyyəti" mövzusunda yazdığı dissertasiya
işi skelet əzələsində baş verən elektrik hadisələrində
sulu karbonların (karbohidratların) rolunun mahiyyəti
haqda fundamental elmi əsərinə görə gənc alim tibb
elmləri namizədi adına layiq görülüb. "Diafraqmanın
fiziologiyasına dair" yazdığı ikinci dissertasiya işinə
görə isə o, biologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi
alıb. 1937-1938-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
İnstitutunda təbiət fakültəsinin dekanı vəzifəsində
çalışıb.
Kurortologiya və Fiziki Üsullarla Müalicə İnstitutu
nəzdində onun təşəbbüsü ilə 1938-ci ildən yaradılan
elmi-təcrübi fizioloji laboratoriyada dünyada analoqu
olmayan Naftalan neftinin, Azərbaycanın şəfaverici
sularının (Badamlı, İstisu, Turşsu və s.) və dərman
bitkilərindən hazırlanan preparatların insan orqanizminə
müalicəvi təsirinin öyrənilməsi istiqamətində
eksperimental və kliniki araşdırmalar aparıb. Gənc alim
həyatının mühüm bir hissəsini Azərbaycanın zəngin kurort
sərvətlərinin və balneoloji amillərin öyrənilməsi və
inkişaf etdirilməsi istiqamətində tədqiqatlara həsr edib.
Onun 50-dən artıq elmi əsəri Naftalan neftinin, Turşsu,
İstisu, Badamlı, Darıdağ və digər müalicə sularının
insan və heyvan orqanizminə təsirinə həsr edilib.
Müalicə neftində boy maddəsinin tapılması gənc alimi
yeni-yeni tədqiqat işləri aparmağa ruhlandırıb. Bu
baxımdan onun "Naftalan, onun bioloji təsiri və müalicə
tətbiqi" (R.Əliyev və A.Babayevlə birgə) adlı
monoqrafiyası daha çox diqqəti cəlb edir.
 1934-1935-ci
illərdə Mixail Vasilyeviç Lomonosov adına Moskva Dövlət
Universitetinin Ümumi və müqayisəli fiziologiya
laboratoriyasında subliminal (başqa sözlə, aşağı qıcıq
qapısından da zəif) qıcıqların səbəb olduğu məhəlli
oyanma və bu oyanmaların orqanizmin funksional
vəziyyətinə təsiri barədə tədqiqatlar aparıb. 1940-cı
ildə "Bioelektrik hadisələrinin nəzəriyyəsinə dair"
mövzusunda doktorluq işini müdafiə edən Abdulla Qarayev,
bununla bioelektrik hadisələrinin mənşəyi haqqında o
zaman mövcud olan nəzəriyyələrə qarşı özünün son dərəcə
orijinal nəzəriyyəsini irəli sürüb. Belə ki, bioelektrik
hadisələrinin mənşəyi haqqında Y.Bernşteynin
fiziki-kimyəvi nəzəriyyəsinin tamamilə əsassız olduğunu
sübut edərək, elektrofiziologiyanın ən zəruri
məsələlərindən birinin həllinə nail olub.
Əldə etdiyi bu nailiyyətlərə görə 1932-ci ildə Moskva və
Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) şəhərlərinə birillik
ezamiyyətlə təltif olunub. Abdulla Qarayev Leninqradda
ezamiyyətdə olarkən İvan Petroviç Pavlovun
laboratoriyalarında çalışıb və şəxsən onunla görüşüb. Bu
laboratoriyalarda az müddət işləməsinə baxmayaraq,
müəyyən dəyərli eksperimentlər aparıb. 1935-ci ildə
ikinci dəfə akademik İvan Petroviç Pavlovun fiziloji
laboratoriyalarında olub.
1940-cı ildə Marksizm-Leninizm Axşam Universitetini
bitirib.
Onun müstəsna təşkilatçılıq qabiliyyəti Azərbaycan
Dövlət Universitetində (ADU) müxtəlif vəzifələrdə
işlədiyi zaman özünü daha çox büruzə verib. 1941-1942-ci
illərdə ADU-nun biologiya fakültəsinin dekanı olub və
onun təşəbbüsü ilə fakültənin Elmi Şurasına biologiyanın
müxtəlif sahələri, eləcə də insan və heyvan
fiziologiyası üzrə dissertasiyaları müdafiəyə qəbul
etmək hüququ verilib.
Fiziologiya sahəsində ilk azərbaycanlı professor olan
Abdulla Qarayev 1942-ci ildə müsabiqə yolu ilə
Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun normal fiziologiya
kafedrasında ikinci professor, Azərbaycan Dövlət
Universitetində isə insan və heyvan fiziologiyası
kafedrasının müdiri vəzifələrində çalışıb.
1942-1944-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin
elmi hissə üzrə prorektoru, 1944-cü ilin sentyabrından
1950-ci ilin oktyabrına qədər isə rektoru vəzifələrində
işləyib. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, onun
universitetdəki fəaliyyəti dövründə bütün elm sahələri
ahəngdar inkişaf edib, yeni kafedralar və fakültələr
açılıb, yüksəkixtisaslı kadrlar hazırlamaq üçün geniş
imkanlar yaradılıb. Universitetin fərqlənən, istedadlı
mütəxəssisləri elmi araşdırmalar aparmaq üçün keçmiş
İttifaq respublikalarına göndərilib.
Böyük Vətən müharibəsi illərində Abdulla Qarayev
Naftalan neftinin yanıq və yaraların sağalmasına
təsirini heyvanlar üzərində sınaqdan keçirib, bu nadir
neftin yarasağaldıcı və ağrıkəsici maddə kimi tibdə
istifadə edilməsini təklif edib. Sonrakı dövrlərdə
aparılmış təcrübələrlə bu dəyərli təklif bir daha subuta
yetirilib, rəngsizləşdirilmiş Naftalan neftinin,
həmçinin bir sıra dəri xəstəliklərinə də effektiv təsir
göstərdiyi dəqiqləşdirilib.
Fizioloqların, biokimyaçıların və farmakoloqların VII
(1947) və VIII (1948) Ümumittifaq qurultaylarında
iştirak edib, onun dərin məzmunlu çıxışları böyük
maraqla qarşılanıb. Orqanizmin toxuma və hüceyrələrinin
karbohidratlarla təchiz olunmasında qanın formalı
elementləri (qan hüceyrələri) və qlikogenin əhəmiyyətinə
həsr olunmuş çıxışları bu sahədə yeni elmi nəzəriyyənin
formalaşmasına təkan verib.
Bütün bu illər ərzində elmi axtarışlarını özünün
pedaqoji fəaliyyəti ilə məharətlə əlaqələndirib. Həmin
dövrdə Azərbaycan dilində olan dərsliklərə böyük ehtiyac
duyulduğunu nəzərə alan Abdulla Qarayev yeni
dərsliklərin hazırlanması kimi son dərəcə məsuliyyətli
işlə məşğul olmağa da vaxt tapıb. O, "Sinir və əzələ
fiziologiyası" (1932), "Tənəffüsün fiziologiyası"
(1934), "Həzm və sorulmanın fiziologiyası" (1940), "Endokrinologiya"
(1945), "Analizatorların fiziologiyası" (1952) və "Mərkəzi
sinir sisteminin fiziologiyası" (1952) adlı dərslikləri
ərsəyə gətirməklə bu sahədə milli kadrların
hazırlanmasına böyük töhfə verib, Azərbaycanın ali
məktəb tələbələrinin vahid mənbə əsasında elmi biliklərə
yiyələnməsinə imkan yaradıb, fizioloji terminlərin
istifadə edilməsindəki lüzumsuz dolaşıqlığa son qoyub.
Gənc professor bunlarla kifayətlənməyib, axtarışlarının
əhatə dairəsini genişləndirərək elmi kadrların
hazırlanmasına da böyük qüvvə sərf edib. Fiziologiya
elminin inkişafındakı xidmətlərinə görə 1943-cü ildə "Əməkdar
elm xadimi" fəxri adına layiq görülüb, 1949-cu ildə
Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilib.
1952-ci ilin mayından 1956-cı ilin iyuluna qədər
Azərbaycan Elmlər Akademiyası biologiya və kənd
təsərrüfatı elmləri şöbəsinin akademik-katibi
vəzifəsində çalışıb. Sonrakı dövrlərdə biologiya elmləri
şöbəsi akademik-katibinin müavini kimi, bu şöbənin
nəzdində müvafiq ixtisaslar üzrə namizədlik və doktorluq
dissertasiyalarını müdafiəyə qəbul etmək hüququ olan
Birləşmiş Şura yaradılmasına nail olub. 1965-ci ildə Ali
Attestasiya Komissiyası Abdulla Qarayevə insan və heyvan
fiziologiyası (indeks 102) üzrə namizədlik və doktorluq
dissertasiyalarını müdafiəyə qəbul etmək ixtiyarı verib.
Yalnız Azərbaycan alimləri deyil, hətta qonşu
respublikaların mütəxəssisləri belə bu şuranın
iclaslarında dissertasiyalarını müdafiə etmək imkanı
qazanıblar.
1953-cü ildə onun səyi nəticəsində Elmlər Akademiyası
Zoologiya İnstitutunun nəzdində Fiziologiya şöbəsi
təşkil olunub. İlk vaxtlar cəmi iki əməkdaşı olan
şöbənin əsasında 3 ildən sonra müstəqil Fiziologiya
bölməsi yaradılıb və rəhbərlik Abdulla Qarayevə həvalə
olunub. Fiziologiya bölməsində aparılan elmi
araşdırmalar əsasında 1957-ci ildə "İnteroreseptorlar və
maddələr mübadiləsi" adlı sanballı elmi monoqrafiyası
nəşr edilib. İnteroreseptorlar və maddələr mübadiləsi
problemi daha sonralar müxtəlif doktorluq və namizədlik
dissertasiyalarında da geniş əksini tapıb.
Abdulla Qarayev orqanizmin immun-bioloji və
müdafiə-uyğunlaşma reaksiyalarının tədqiqi ilə də məşğul
olub. Leykositlərin faqositoz fəallığını orqanizmin
daxili və xarici mühitində gedən dəyişikliklərlə
əlaqədar araşdırılmasına dair apardığı dərin elmi
axtarışlar əsasında yazdığı "Faqositozun fiziologiyası"
monoqrafiyası 1960-cı ildə işıq üzü görüb.
O, Azərbaycan Ali və Orta İxtisas Təhsili Komitəsinin
sədri olduğu dövrdə tədris ocaqlarının inkişafı və
genişlənməsi üçün böyük səy göstərib. Belə ki,
1961-1963-cü illərdə komitə sədri kimi ali məktəblərin
maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, yeni fakültə
və ixtisasların açılmasına xüsusi diqqət yetirib.
1968-ci il fevralın 2-də SSRİ Nazirlər Sovetinin Elm və
Texnika üzrə Dövlət Komitəsi kollegiyasının qərarı ilə
Fiziologiya bölməsi əsasında Azərbaycan SSR Elmlər
Akademiyasının Fiziologiya İnstitutu yaradılıb və
akademik Abdulla Qarayev institutun direktoru təyin
olunub. Hazırda bu institut, eləcə də Nəriman Nərimanov
adına Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun normal
fiziologiya kafedrası və Bakı şəhərində bir küçə onun
adını daşıyır.
Təcrübəli mütəxəssis, yüksək keyfiyyətlərə malik insan
kimi tanınan Abdulla Qarayev tabeliyində çalışan
əməkdaşların hər zaman qayğısına qalıb, onların
problemlərinin həllinə köməyini əsirgəməyib. 1947-ci
ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin və 1948-ci ildə isə
Bakı Şəhər Zəhmətkeş Deputatları Sovetinin deputatı
seçilib. Lenin ordeni, 3 dəfə "Qırmızı Əmək Bayrağı"
ordeni, "Qırmızı Ulduz" ordeni və medallarla təltif
edilib. 7 monoqrafiya və 300-dən artıq məqalənin
müəllifidir.
1951-1968-ci illərdə İvan Petroviç Pavlov adına
Ümumittifaq Fizioloqlar Cəmiyyəti Azərbaycan bölməsinin
sədri, Azərbaycan "Bilik" Cəmiyyəti İdarə Heyəti
sədrinin müavini olub. 1968-ci ildə Sovet Milli
Komitəsinin zəmanəti ilə İBRO-ya (YUNESKO üzrə beynin
tədqiqi ilə məşğul olan beynəlxalq təşkilat) üzv seçilib.
Fizioloqların beynəlxalq konqreslərində (Leninqrad -
1935; Buenos-Ayres - 1959; Leyden -1962; Tokio - 1965)
iştirak edib.
Abdulla Qarayev 1968-ci ildə vəfat edib. |
