İsaak Nyutonun möcüzəvi kəşfi
Böyük
Britaniya dünya elminə bəxş etdiyi bir sıra elm
dühaları ilə fəxr edə bilər. Onlardan biri fizikanın
əsas qanunlarını kəşf etmiş İsaak Nyutondur.
Riyaziyyatçı, mexanik, astronom və fizik, London Kral
Cəmiyyətinin üzvü (1672), 1703-cü ildə prezidenti olmuş
İsaak Nyuton müasir fizikanın əsasını qoyanlardan biri
olaraq mexanikanın əsas qanunlarını müəyyən edərək
mexanika əsasında bütün fiziki hadisələrin izahını verib.
Ümumdünya cazibə qanununu kəşf edərək planetlərin Günəş
və Ayın Yer ətrafında hərəkətini tədqiq edib. O, fiziki
optika, akustika və bərk mühitlərin mexanikasının
əsasını qoyub. 1678-ci ildə "Natural fəlsəfənin riyazi
əsasları", 1704-cü ildə "Optika" fundamental elmi
əsərlərini çap etdirib. Nyuton (Qotfrid Leybnitsdən
asılı olmadan) diferensial və inteqral hesablamanı
işləyib hazırlayıb. İşığın dispersiyası, xromatik
aberrasiyanı kəşf edib, interferensiya və difraksiya
hadisələrini tədqiq etmiş, işığın korpuskulyar
nəzəriyyəsini inkişaf etdirmiş, korpuskulyar və dalğa
təsəvvürlərinin uyğunluğunu özündə ehtiva edən hipotezi
irəli sürmüşdü. Nyutonun işləri o dövrün ümumi elmi
səviyyəsini qabaqlayırdı, müasirləri tərəfindən çətin
anlaşılırdı.
Uşaqlıq illəri
İsaak Nyuton 1643-cü il yanvarın 4-də Likolnşir
qraflığında, Qrantema şəhəri yaxınlığında kiçik bir
kənddə xırda fermer ailəsində doğulub. Atası İsaakın
doğulmasına 3 ay qalmış vəfat edib. Çağa vaxtından qabaq
doğulduğundan həddən artıq zəif olub. Çoxları onun
yaşayacağına inanmırdı. Əfsanəyə görə, onu qoyun
dərisindən tikilmiş əlcəyə qoyublar, o, bir dəfə yerə
düşüb və başı əzilib. 3 yaşı tamam olanda anası ikinci
dəfə ərə gedib. Balaca İsaak nənəsinin himayəsində qalıb.
İsaak tez-tez xəstələnib, adamyovuşmazlığı ilə seçilib
və həddən artıq xəyalpərəst olub. Onu daha çox poeziya
və rəssamlıq maraqlandırırdı. O, həmyaşıdlarından uzaqda
kağızdan çərpələng düzəldərdi, bir dəfə külək dəyirmanı,
su saatı icad etmişdi. Öz ixtiraları ilə çoxlarını
heyrətləndirirdi. İbtidai məktəb həyatı Nyuton üçün
olduqca ağır keçib. Pis oxuyurdu, olduqca zəif uşaq idi,
bir dəfə sinif yoldaşları onu huşu itənə qədər
döymüşdülər. Təbiətcə xudbin olan İsaak üçün bu cür
təhqiredici vəziyyətə dözmək olduqca çətin idi. Və onun
qarşısında yeganə bir yol qalırdı: təhsildə uğurları ilə
həmyaşıdlarından seçilmək və onlara nümunə olmaq. Çox
gərgin səylərdən sonra İsaak oxuduğu sinifdə birinci
oldu.
Texnikaya
maraq Nyutonu təbiət hadisələri üzərində fikirləşməyə
məcbur edirdi. Bir dəfə dayısı ibtidai sinif şagirdini
əlində kitab dərin fikirlərə qərq olduğu halda müşahidə
edib. İsaakın əlindəki kitaba nəzər salan dayısı onu öz
yaşına tamamilə uyğun gəlməyən mürəkkəb riyazi
məsələlərə maraq göstərdiyini görüb və anasından
İsaakın təhsilini davam etdirməsi arzusunu nəzərə
almasını xahiş edib. Ciddi hazırlıqdan sonra İsaak
1661-ci ildə Kembric Kollecinə daxil olub.
Elmi yaradıcılığın başlanğıcında
Kembricdə oxuduğu ilk 6 il ərzində İsaak bütün kollec
dərəcələrini keçib. Onun bütün gələcək kəşfləri bu
illərdə hazırlanıb. 1665-ci ildə İsaak incəsənət
magistri olub. İsaak Nyuton bu illərdə indiki dispersiya
hadisəsi üzrə ilk təcrübələrini aparıb. Bu təcrübələr (mindən
artıq) klassik eksperimentlər hesab olunur və bu gün də
məktəb və institutlarda təkrar olunur. Bütün
tədqiqatların əsasında işığın fiziki təbiətini anlamaq
səyləri dururdu.
1668-ci ildə Nyuton Kembricə qayıdıb və tezliklə Lukask
riyaziyyat kafedrasına rəhbərlik ona həvalə olunub. Ona
qədər bu kafedraya müəllimi İsaak Barrou rəhbərlik edib.
Barrou sevimli tələbəsini maddi cəhətdən təmin etmək
üçün kafedranı ona güzəştə gedib. Nyuton artıq
diferensial və inteqral hesablamanın müəllifi idi. Bu
dövr alimin həyatında ən məhsuldar illər olub.
1660-1667-ci illərdə onun əsas ideyaları, eləcə də
ümumdünya cazibə qanunu öz təsdiqini tapıb. Yalnız
nəzəri tədqiqatlarla kifayətlənməyən Nyuton bu illərdə
teleskop-reflektor (əksetdirici) icad edib. O öz
teleskopunu təkmilləşdirərək ikinci belə bir cihaz
hazırlayır. Bu cihaz onun London Kral Cəmiyyətinin üzvü
seçilməsinə əsas verir. Lakin Nyuton çoxlarının yalnız
arzu edə biləcəyi bu imkandan imtina edir, bunu üzvlük
haqqını ödəyə bilməsi üçün maddi imkanlarının olmaması
ilə izah edir. Lakin Nyutonun elmi xidmətlərini nəzərə
alan cəmiyyət onu üzvlük haqqından azad edərək istisna
hal kimi dahi alimi öz sıralarına qəbul edir.
Onun ilk elmi işləri işıq şüalarının tədqiqi ilə bağlı
idi. Çoxillik işlər nəticəsində Nyuton müəyyən etmişdi
ki, ağ Günəş şüası çoxsaylı rənglərin qarışığından
ibarətdir. Alim sübut etmişdi ki, prizmanın köməyi ilə
ağ rəngi onun tərkib hissələrinə ayırmaq olar. Nazik
lövhələrdə işığın sınma hadisəsini öyrənərkən alim elmdə
"Nyuton həlqəsi" adlandırılan difraksiyanı müşahidə
edib. Bu kəşfin əhəmiyyəti tam dolğunluğu ilə yalnız XIX
əsrin ikinci yarısında dərk olunub.
1666-cı ildə Kembricdə taun epidemiyası başlayıb. Və
Nyuton doğulduğu Vulstorp kəndinə köçüb. Burada sakit
kənd həyatına başlayan 24 yaşlı alim əli altında heç bir
kitab, heç bir cihaz olmadan, az qala tərkidünyalıq
həyatı yaşayaraq dərin fəlsəfi fikirlərə qərq olub. Bu
fikirlərin bəhrəsi ümumdünya cazibə qanununu kəşf etməsi
oldu. Akademik V.Vernadski Nyutona həsr olunmuş
kitabında yazır: "Bir yay günü idi. Nyuton bağda açıq
havada oturaraq düşünməyi çox sevirdi. Rəvayətə görə,
yetişmiş almanın yerə düşməsi Nyutonun düşüncələrinə son
qoyub. Məşhur alma ağacı nəsildən nəslə qorunub,
sonralar quruyub, kəsilərək oturacaq kimi tarixi abidəyə
çevrilib. Nyuton çoxdan idi ki, cismlərin düşməsi barədə
düşünürdü və mümkündür ki, almanın yerə düşməsi onu bir
daha düşüncələrinə sövq etmişdi. Sonralar Nyuton yazırdı
ki, ümumdünya cazibə qanunu formulunu Keplerin məşhur
qanunlarının öyrənilməsi nəticəsində əldə edib".
Məşhur rus pedaqoqu K.Uşinski bu hadisədə dərin məna
olduğunu yazırdı: "Nyuton kimi dahi lazım idi ki,
almanın birdən yerə düşməsinə təəccüblənəsən".
Nəhənglərin çiyinlərində duran dahi
Nyuton 1701-ci ildə parlamentin üzvü, 1703-cü ildə isə
İngiltərə Kral Cəmiyyətinin prezidenti seçilib. Nyuton
utancaqlığı və təvazökarlığı ilə seçilib, hələ
sağlığında söhrət və nüfuz qazanmısdı. O,
təvazökarlıqla deyirdi: "Hamının məni nə hesab etdiyini
bilirəm, lakin özüm-özümə dəniz qırağında oynayan və
hamar daş, yaxud adi görkəmdə olmayan gözəl balıqqulağı
tapanda sevinən uşaq kimi görünürəm, halbuki qarşımda
tədqiq edilməmis böyük okean durur".
O, uzun müddət öz elmi kəşflərini dərc etdirməyə belə
qərar verə bilməyib, hətta özünün ölməz "Başlanğıc"
betsellerinin bəzi hissələrini belə məhv etməyə cəhd
edib. Bir dəfə Nyutondan xahiş edirlər ki, bəzi elmi
işlərinin Kral Elmi Cəmiyyəti tərəfindən dərc olunmasına
icazə versin. Alim bir şərtlə razılıq verib ki, bu elmi
işlərin müəllifinin adı göstərilməsin. Bu məsələ ilə
bağlı yaranmış anlaşılmazlığı isə o, belə izah edib: "Məşhurluq
yalnız mənim tanışlarımın dairəsini genişləndirə bilər,
mən isə onların sayını hər vasitə ilə məhdudlaşdırmağa
çalışıram"... "Əgər mən başqalarından fərqli olaraq
daha uzağı görmüşəmsə, bu ona görədir ki, nəhənglərin
çiyinlərində durmuşam". Alim tələbələrinə deyirdi:
Elmləri öyrənərkən nümunə daha faydalı qaydadır.
Bildiklərimiz bir damla, bilmədiklərimiz okeandır.
Bilik real və yenilməz quvvədir. Məhz bilik sərvət və
kapitaldır. Böyük yaradan biliyi seçmə adamlara verir.
Böyük alimlə onun yaşlı çağında tanış olan doktor
Pemberton bu dahinin təvazökarlığından heyrətləndiyini
yazırdı. Onun sözlərinə görə, Nyuton həddən artıq
gülərüzlü idi, digər dahilərə məxsus olan bir sıra
məziyyətlər ona yad idi. O, hər bir cəmiyyətə çox uğurla
uyğunlaşa bilirdi və onda heç bir təkəbbürlük əlaməti
yox idi.
Həyatının son günlərində Nyuton həddən artıq varlanıb və
o, pul paylayırdı. Əvvəllər isə özünün daha çox pula
ehtiyacı olduğu vaxtlarda da o, yaxınlarına və uzaq
qohumlarına əl tuturdu. Nyuton ibadət etdiyi kilsəyə
böyük miqdarda pul bağışlamışdı, gənc tələbələrə də çox
vaxt pul yardımı göstərirdi.
Bir dəfə Nyutondan soruşurlar ki, necə oldu ki, siz bu
qanunları bu qədər uzun müddətə ifadə etdiniz? Böyük
alim cavab verib ki, onun qanunları çox sadədir, o, bu
qanunları çox tez ifadə edib, lakin bundan ötrü xeyli
düşünməyə məcbur olub.
Nyutonun xəstəliyi
1689-cu ildə anası yatalaq xəstəliyindən vəfat edib. Son
günlərində gecə-gündüz anasının yanında olan alim özü
ona dərman verib, türkəçarə dərmanlar hazırlayıb,
anasına hər hansı xəstə baxıcısından daha yaxşı qulluq
edib. Lakin anasının həyatını xilas etmək mümkün olmayıb
və bu itki böyük alimi dərindən sarsıdıb. Ola bilsin ki,
bu faciə onun sonradan əsəb xəstəliyi keçirməsinə səbəb
olub.
Daimi əsəbi və zehni gərginlik onunla nəticələndi ki,
1692-ci ildə Nyuton yatağa düşdü. Onun bu vəziyyətə
düşməsinə baş vermiş yanğın nəticəsində bütün
əlyazmalarının məhv olması da səbəb ola bilərdi. Hər
zaman maddi çətinlik hissi şübhəsiz ki, onun
xəstəliyinin digər səbəblərindən biri idi. Buna görə
də İsaak Nyuton Kembricdə professor vəzifəsində
işləməklə yanaşı, həm də zərbxanada nəzarətçi kimi
işləməli olub. İşə xüsusi məsuliyyətlə başlayan İsaak
tezliklə nəzərəçarpan uğurları sayəsində direktor təyin
edilir. Lakin zərbxananın direktoru vəzifəsini
müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı davam etdirmək tamamilə
mümkünsüz idi. 1701-ci ildə Nyuton Londona köçüb. O
vaxta qədər isə elmin zirvəsini fəth etmişdi. 1705-ci
ildə ona əsilzadə titulu verilir. Böyük mənzili, 6
nökəri, fayton-arabaya malik olmasına baxmayaraq, İsaak
yenə də tənha idi. Elm sahəsində fəal axtarışlar dövrü
artıq arxada qalmışdı. İsaak Nyuton indi yalnız "Optika"
və "Başlanğıc" kitablarının yenidən nəşri ilə
kifayətlənməli oldu.
Dahi fizik 1727-ci il martın 31-də Londonda vəfat edib.
O, İngiltərənin görkəmli şəxsiyyətlərinin dəfn olunduğu
Vesminster abbatlığında torpağa tapşırılıb. Onun dəfn
günü ölkədə milli matəm elan olunub. Nyutonun elmi
yaradıcılığı fizikanın inkişaf tarixində müstəsna rol
oynayıb. Eynşteyn onun haqqında demişdi: "Nyuton ilk
dəfə təbiətdə gedən prosesləri yüksək dərəcədə dəqiqlik
və bütün təfərrüatları ilə müəyyən edən elementar
qanunları kəşf etməyə cəhd etmiş alimdir". Beynəlxalq
Vahidlər Sistemində qüvvə vahidi onun şərəfinə nyuton
adlandırılıb.
Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV |