Ünsiyyət yaratmaq üçün insanlar müxtəlif məqsədli
fikirlər ifadə etməli olurlar, bu və ya digər həyat
faktı haqqında məlumat verir, onun haqqında soruşur,
yaxud da onu əhatə edən aləmdən aldığı təsirə cavab
olaraq öz hiss-həyəcanlarını bildirirlər. Bütün bunlar
ünsiyyət zamanı cümlələr vasitəsilə ifadə edilir. Cümlə
müəyyən qrammatik quruluşa və intonasiyaya malik olmalı,
nisbətən bitmiş bir fikir ifadə etməlidir. Ünsiyyət
prosesində işlədilən cümlələr fikri ifadə etmək
məqsədinə və qrammatik quruluşuna görə qruplaşdırılır.
Cümlə ünsiyyətin yaranmasına xidmət edir. Buna müvafiq
olaraq da ünsiyyətdəki məqsədinə görə cümlənin dörd növü
ayırd edilir: nəqli, sual, əmr, nida. Quruluşuna görə
isə cümlənin iki növü müəyyən edilir: sadə və mürəkkəb.
Cümlə söz və söz birləşmələri vasitəsi ilə formalaşır.
Söz birləşmələri ən azı iki əsas nitq hissəsindən ibarət
olub hissələrinə bölünə bilən vahid bir məfhum bildirir.
Cümlənin yaranmasında istifadə edilən söz birləşmələri
dilin morfoloji-qrammatik strukturundan asılı olaraq
yanaşma, uzlaşma, idarə əlaqələri ilə bir-birinə
bağlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, dünya dillərinin
əksəriyyətində söz birləşmələri, bir qayda olaraq,
yuxarıda göstərilmiş sintaktik əlaqələr zəminində
formalaşır. Bu baxımdan ingilis dili də müstəsnalıq
təşkil etmir. Dillər arasında mövcud olan fərq sintaktik
əlaqələrdən hər birinin işlənmə miqyasında müşahidə
edilir. Sintaktik əlaqələrin müxtəlif dillərdə işlənmə
miqyası təsadüfi olmayıb, hər bir konkret dilin
morfoloji quruluşu ilə şərtlənir. Zəngin morfoloji
quruluşa malik olan dillərdə söz birləşmələrinin
komponentləri arasında uzlaşma və idarə əlaqələri,
morfoloji quruluşu zəngin olmayan dillərdə isə, əsasən,
yanaşma əlaqəsi işlənir. Müasir ingilis dili analitik
quruluşa malik olduğundan bu dildə söz birləşmələri
əksərən yanaşma əlaqəsi vasitəsilə formalaşır. Yanaşma
əlaqəsi zəminində mövcud olan söz birləşmələrində tabe
söz tabeedici sözdən ya əvvəl, ya da sonra gəlir.
A vacant seat - a seat vacant - boş yer
Uzlaşma əlaqəsi söz birləşməsinin komponentləri arasında
sintaktik əlaqələrin elə növüdür ki, tabe söz tabeedici
sözlə eyni morfoloji formada olur. Uzlaşma hər iki
komponent arasında cinsə və kəmiyyətə görə olur. Müasir
ingilis dilində cins kateqoriyasına görə uzlaşma yoxdur
və hal kateqoriyası çox zəifdir. Bu səbəbdən də uzlaşma
əlaqəsinin işlənmə miqyasının çox məhdud olduğunu deyə
bilərik. Müasir ingilis dilində uzlaşma əlaqəsi ancaq
birinci komponenti say və this, that işarə
əvəzliklərindən biri, ikinci komponenti isə isim olan
söz birləşmələrində müşahidə edilir. Yəni tabeedici söz
təkdədirsə tabe söz təkdə, cəmdədirsə cəmdə uzlaşır.
this book - bu kitab
these books - bu kitablar
Nümunələrdən də gördüyümüz kimi, birinci birləşmədə
tabeedici söz mövqeyində olan book - kitab sözü tək
formada olduğu üçün tabe söz olan this - bu işarə
əvəzliyi də tək formadadır. Əksinə, ikinci nümunədə
books - kitablar sözü cəm formada olduğu üçün these -
bunlar sözü də cəm formadadır.
Tabeedici sözün tabe sözün müəyyən formada işlədilməsini
tələb etdiyi əlaqəyə idarə əlaqəsi deyilir. Bu, ingilis
dilində ən az rast gəlinən əlaqədir. İngilis dilində
şəxs əvəzliklərinin feldən və sözönülərdən sonra obyekt
halında işlədilməsini idarə əlaqəsinə misal göstərmək
olar.
to visit us - bizə baş çəkmək
with me - mənimlə
Qrammatik-morfoloji kateqoriyaların çox zəif olduğu
müasir ingilis dilində həm söz birləşmələri, həm də
cümlələr arasındakı qrammatik əlaqələr əsasən söz sırası
ilə ifadə edilir. Qeyd edək ki, dildə söz sırasının
sabitlik və sərbəstlik məsələsi ismin qrammatik
kateqoriyaları, xüsusən ismin hal kateqoriyası ilə sıx
surətdə bağlıdır. İsmin hal kateqoriyası zəif olan,
yaxud heç olmayan dillərdə söz sırası sabitləşmək
məcburiyyətində qalır, ismin hal kateqoriyasının
funksiyasını daşımalı olur, sözlər arasındakı qrammatik
əlaqələri ifadə edir.
Müasir ingilis dilində söz birləşmələri komponentlərinin
sərbəstliyinə görə də təsrif edilir. Komponentləri
qeyri-sərbəst olan birləşmələrdə komponentlərin
yerdəyişməsi mənanın dəyişməsinə, bəzən isə tamamilə
itməsinə səbəb olur. Belə söz birləşmələrində onu təşkil
edən sözlər bir-birindən asılı, sözlərdən biri aparıcı,
digəri ona tabe vəziyyətdə olur.
a country teacher - kənd müəllimi
the boy`s courage - oğlanın cəsarəti
Sərbəst söz birləşmələrinin isə tərkibində aparıcı
komponent olmur. Belə söz birləşmələrində onu təşkil
edən sözlər sərbəst olur. Məsələn:
boys and girls - oğlanlar və qızlar
girls and boys - qızlar və oğlanlar
Bu söz birləşməsində komponentlərin yerdəyişməsi, yəni
söz sırasının pozulması mənaya xələl gətirməyib.
Müasir ingilis dilində elə söz birləşmələri var ki, nitq
prosesində formalaşır, dildə hazır vəziyyətdə, klişe
şəklində olur.
to fall in love - vurulmaq
Qeyd etmək lazımdır ki, bu növ söz birləşmələri
frazeoloji birləşmələr adlanır və onlar qrammatikanın
deyil, dilçiliyin ayrıca bir bölməsi olan
frazeologiyanın tədqiqat obyekti hesab edilir. Məlumat
üçün deyək ki, bu növ birləşmələrdə söz sırası pozula və
komponentlərin arasına başqa sözlər daxil ola bilməz.
İngilis dili analitik dil olduğu üçün söz
birləşmələrində olduğu kimi cümlədə də söz sırası çox
böyük əhəmiyyətə malikdir. Müasir Azərbaycan dilindən
fərqli olaraq müasir ingilis dilində söz sırası sabitdir.
Cümlədə söz sırasının sabitlik, yaxud sərbəstlik
dərəcəsi həmin dilin qrammatik, konkret desək, morfoloji
quruluşundan asılıdır. Dildə morfoloji quruluş nə qədər
zəngin olsa, söz sırası da bir o qədər sərbəst olar.
Morfoloji quruluş zəif olduqda isə söz sırası sabit olur.
Sintaktik əlaqənin söz sırası ilə ifadə edilməsi
bəzilərinə görə, bu dildə danışmağın asanlığını təmin
edən başlıca səbəbdir. Əslində bunun tam əksidir. Həm
cümlədə, həm də söz birləşmələrində sözlər arasında
sintaktik əlaqənin söz sırası ilə ifadə edilməsi lazım
olan mənanı əldə etmək üçün sözləri düzgün,
yerli-yerində işlətmək zərurəti yaradır. Əks təqdirdə
cümlənin, söz birləşməsinin semantikası dəyişir. Müasir
ingilis dilində söz sırası cümlə tərtib etməklə yanaşı
iki əlavə funksiya da daşıyır: sintaktik-semantik və
stilistik.
Məsələn, bir sıra hallarda cümlədə mübtəda ilə vasitəsiz
tamamlığın yerdəyişməsi həm cümlə üzvlərinin sintaktik
funksiyasını, həm də cümlənin semantikasını dəyişir.
The teacher teaches the pupil. - Müəllim şagirdi
öyrədir.
The pupil teaches the teacher. - Şagird müəllimi
öyrədir.
Yuxarıda verilən birinci və ikinci cümləni müqayisə
etdikdə məlum olur ki, həmin vahidlərin arasında mövcud
olan sintaktik və semantik fərq yalnız üzvlərin
yerdəyişməsinə əsaslanır. Belə ki, birinci cümlədə
mübtəda funksiyasında çıxış edən teacher sözü ikinci
cümlədə vasitəsiz tamamlıq, birinci cümlədə vasitəsiz
tamamlıq funksiyasında olan pupil sözü isə ikinci
cümlədə mübtəda olmuşdur. Bu yerdəyişmə cümlənin
mənasına da xələl gətirmiş, sözlərin yerdəyişməsi
sayəsində bu cümlələrdə bir-birinə daban-dabana zidd
məna çaları əldə edilmişdir. Müqayisə olunana həmin
cümlələr arasında fərqlər - sintaktik və semantik eyni
bir səbəbin, söz sırasının dəyişməsinin nəticəsidir.
İngilis dilində cümlənin məqsədə görə bütün növlərində
söz sırası xeyli sabitdir, xüsusən də əmr, nida və sual
cümlələrində. Nəqli cümlələrdə də, bir qayda olaraq,
cümlə baş üzvlərlə - mübtəda və xəbərlə başlayır, sonra
müvafiq olaraq ikinci dərəcəli üzvlər işlədilir. Hər bir
cümlə üzvünün sabit işlənmə yeri olmasına baxmayaraq
bəzən üslub xətrinə hər hansı bir cümlə üzvü mübtədanın
önünə keçə bilər. Çünki Azərbaycan dilindən fərqli
olaraq ingilis dilində məntiqi vurğu xəbərin deyil,
mübtədanın önünə düşür. Bu zaman cümlədə və ya söz
birləşməsində sözlərin yerdəyişməsi sintaktik-semantik
anlamda dəyişiklik yaratmasa da, fərqli söz sırası üslub
fərqi əmələ gətirir. Məsələn:
I shall bring my sister with me. - Mən bacımı özümlə
gətirəcəyəm.
My sister I shall bring with me. Mən özümlə bacımı
gətirəcəyəm.
The lost hopes - puç olmuş ümidlər
The hopes lost -ümidlər puç olmuş
Nümunə kimi verilən cümlə və söz birləşmələrini hər iki
versiyada müqayisə edərkən görürük ki, onlar arasında nə
sintaktik, nə də semantik fərq var. Hər iki halda eyni
bir fakt haqda hökm yürüdülür. Birinci cümlə və söz
birləşməsi adi danışıqda, ikinci cümlə və söz birləşməsi
isə emosional-pafoslu nitqdə işlənir. Bu fərq söz
sırasına əsaslandığı üçün deyə bilərik ki, söz sırası
ingilis dilində komponentlərin mövqeyindən asılı olaraq
sintaktik-semantik rol oynaması ilə yanaşı, stilistik
mahiyyət də kəsb edir.
Yuxarıda sadaladıqlarımızın yekunu olaraq deyə bilərik
ki, sintetik formalarla zəngin dillərdən fərqli olaraq
analitik quruluşa malik olan ingilis dilində söz sırası
həm söz birləşmələrinin, həm də cümlələrin
formalaşmasında böyük əhəmiyyət daşıyır. İngilis dilini
öyrənənlər və dili tədris edənlər bu faktı diqqət
mərkəzində saxlamalıdırlar.
Mədinə HACIYEVA,
Qəbələ rayonu Vəndam qəsəbə
1 nömrəli tam orta məktəbin müəllimi |