Bioloq
Ceyms Uotson 1953-cü ildə DNT-nin strukturunu kəşf
etməklə məşhurlaşmışdı (Frensis Krik ilə birlikdə) və bu
işə görə Nobel mükafatı almışdı. Sonralar Uotson ABŞ-da
insan genomunu tədqiq edən Milli Mərkəzin ilk direktoru
olmuşdu və məşhur "insan genomu" layihəsinə rəhbərlik
etmişdi.
O, həyatı boyu xatirələrini yazmış, sonralar bu
xatirələri təhlil edərək ömrünün hər mərhələsi
üçün əldə etdiyi həyat dərslərini
müəyyənləşdirmişdir.
Mən hər zaman həyat dərslərinə, xüsusən də dahilərin,
müdriklərin və tanınmış alimlərin həyat dərslərinə çox
böyük önəm vermişəm. Çünki bu dərslər insana gələcək
həyatında çox faydalı ola bilər. Uotsonun həyat dərsləri
həm də ona görə maraqlıdır ki, bu dərslər şərəfli alim
ömrünün həyat dərsləridir, daha dəqiqdir, xüsusi alim
zəkası "filtrindən" keçdikdən sonra qeydiyyata alınıb.
Bu dərslər savadlı, ziyalı, alim, rəhbər olmaq istəyən
məktəblidən və tələbədən başlayaraq bu gün elmdə çalışan
gənc, orta və yaşlı nəsil alimlərə olduqca faydalı ola
bilər. Odur ki, Uotsonun həyat dərslərinin maraqlı
məqamlarını sizlərə təqdim etməyi vacib saydım.
"Müəllimlərə münasibətdə hörmətsizlik etməyin."
"Kollec lazımdır ki, düşünməyi öyrənəsən."
"Yeni ideyalar üçün adətən faktlar lazımdır."
"Sizin müəllimləriniz kimi düşünməyə çalışın."
"Əgər düşünməyi öyrənsəniz, bu, sizin həyatınızı
yüngülləşdirə bilər. Mən universitetdə oxuduğum ilk
illərdə imtahanlara hazırlaşarkən olduqca çox
əzbərləyirdim, cəhd edirdim ki, tədris proqramlarında və
kitablarında deyilənlərdən daha çox bilim. Amma daha
yaxşı olardı ki, mənim müəllimlərimin mütləq verməyə
hazırlaşdıqları suallar ətrafında diqqətimi cəmləyim.
Əgər onlar ev tapşırıqları verdikləri əsas mövzulara
diqqət yetirsəydim həmin sualları bilə bilərdim. Mən
müəllimlərimi xüsusi maraqlandıran şeylərə diqqətimi
cəmləşdirdikdə onların fikirlərini daha asan başa düşdüm."
"İlk dissertasiyanız üçün özünüz mövzu seçməyin."
"Sizin intellektual maraq dairəniz dissertasiya
mövzusuna nəzərən daha geniş olmalıdır."
"Nə qədər mümkündürsə adla müraciət etməyə tez başlayın."
"Bazar günləri işləyin."
"Ciddi müntəzəmliklə təşkil olunan istirahət günü yalnız
artıq işləmək istəməyən və əldə olunmuşla qane olan
halda uğurla dincələn insan beyninin təbiəti ilə pis
uyğun gəlir. Nadir müstəsnalar olmaqla eksperimentlərin
zaman qaydasını əvvəlcədən söyləmək olmaz və əvvəlcədən
əqli dincliyi planlaşdırmaq lazım deyil.
Eksperiment zamanı həll olmamış məsələ qaçılmaz olaraq
sizin şüurunuzda qalacaq. Eyni zamanda istirahət günü
işləmək adi günlərdə işləməkdən daha maraqlı olur. Əgər
sizin eksperimentiniz alınmasaydı, istirahət günü işə
gəlməzdiniz."
"İdman ağlı aydınlaşdırır."
"Eksperimentlər və ya ideyalar sizi irəli aparmalıdır,
amma arxayın olmaq olmaz ki, onlar həmişə sizin
emosiyalarınızı bərabər qiymətli müdafiə edəcək. Uğur
sevinc gətirir, uğursuzluq yox, amma uğursuzluq işlərin
ayrılmaz hissəsidir. Əgər sizin eksperimentləriniz hər
zaman işləyirsə və ya qiymətli ideyaların başınıza
gəlməsi dayanmırsa, bu, o deməkdir ki, yəqin ki, siz
özünüzə elə məqsəd seçmisiniz ki, ona can atmağa dəyməz.
Elm kimi bir məşğuliyyət üçün təbii olan
neyromediatorların uçuş və enişlərini kompensasiya etmək
məqsədi ilə başa arabir istirahət vermək üçün idmanla
məşğuliyyətə daha çox güc sərf edin."
"Yayın sonunda eksperimentlər aparmaq qeyri-təbiidir."
Uzun iyun günlərinin yaratdığı eyforiya intensiv
işləməyə və intensiv oynamağa imkan verir. Tamamilə
eksperimentə həsr olunan gün erkən axşam softbol və ya
voleybol oynamağa bir az da olsun mane olmur. Amma
avqustun əvvəlinə havanın qaralması şam yeməyi vaxtına
düşür və saralmış yarpaqlar yada salır ki, payız uzaqda
deyil. Bu zaman suyun temperaturu hələ də artmaqda davam
etdiyindən eksperiment aparmaq əvəzinə çimərliyə getmək
daha ağıllı qərar olar və eksperimentlərin icrasını
növbəti səhərə saxlamaq olar. Avqustun son həftəsində
elə uzaq və cəlbedici yerə getmək olar ki, iki və ya üç
gün müddətində elm haqqında düşünməyi tam unudasan. Əgər
özünüzə bir neçə həftə məzuniyyət götürsəniz o, heç vaxt
sizə ziyan gətirməz. Məzuniyyətin sonuna yaxın siz hətta
ola bilsin ki, beyninizin kifayət qədər dincəldiyini
hiss edəcəksiniz.
"Əgər seminarın mövzusu sizin üçün maraqlıdırsa, birinci
sırada oturun."
Sizə maraqlı olan seminarlardan fayda götürməyin ən
yaxşı yolu birinci sırada oturmaqdır. Əgər sizin üçün
cansıxıcı deyilsə, onda hamının gözü qarşısında
yuxulayıb pis vəziyyətə düşməyə risk etmirsiniz. Əgər
siz seminarı aparanın fikirlərinin gedişini izləyə
bilməsəniz birinci sırada oturduqda hər zaman onu
dayandırıb soruşa bilərsiniz. Çox böyük ehtimal ki,
təkcə siz mühakimələr sapını itirməmisiniz. Sizin
sualınız, hətta, hamıya seminarı aparanın nəsə
həqiqətənmi əhəmiyyətli bir şey demək istədiyini və ya
o, onun özü-özünü buna inandırdığını başa düşməyə kömək
edə bilər. Sual vermək üçün seminarın sonunu gözləmək
patoloji nəzakətlilik göstərmək deməkdir. Siz böyük
ehtimalla mühakimələr sapını harada itirdiyinizi
unudacaqsınız və nəyisə başa düşmədiyiniz haqqında sual
verəcəksiniz.
Əgər seminarın sizə cansıxıcı olacağı haqqında
şübhələnsəniz, amma o dərəcədə yox ki, onu buraxmaq
riskini edəsiniz, onda arxa sırada oturun.
"Təkrarlanmayan nəticələr uğur gətirə bilər."
Elmdə gözlənilən nəticəni almaq həmişə xoşdur, amma siz
bir neçə dəfə eyni nəticəyə gəlməsəniz o, yekun
razıqalmaya gətirib çıxarmır.
Əgər siz çox ehtiyatsız işləyirsinizsə, heç vaxt
təkrarlana bilən nəticə ala bilməzsiniz. Amma siz yalnız
məhdud ehtiyatsızlıq etsəniz, sizin yaxşı şansınız ola
bilər ki, eksperimentə hansısa nəzərə alınmamış faktoru
gətirəsiniz və bəxtiniz gətirsə, əvvəllər məlum olmayan
hadisəni tuta bilərsiniz.
"Sizin eksperimentlərinizdə hər zaman auditoriya
olmalıdır."
Ekperimenti başlamazdan əvvəl əmin olun ki, yoxlanılan
ehtimal yalnız sizi maraqlandırmır. Əvvəllər kəşf
olunmuş üzərində məqsədsiz variasiya, sizin
laboratoriyanız müstəsna olmaqla, hamıda yalnız əsnəmə
yarada bilər. Tələbə üçün demək olar ki, monoton
fəaliyyət laboratoriya metodlarını yaxşı mənimsəmək
üsuludur, amma ona həqiqi elm kimi yox, məşğələlər kimi
baxmaq lazımdır. Axı onun nəticələrini heç vaxt ciddi
alimlərin oxumadıqları jurnallarda çap etdirmək olar.
Yeni söz demək cəhdi əsnəməkdən də pis nəticələrə
gətirib çıxara bilər, beləliklə, ona hazır olun ki,
əksər həmkarlarınız sizi anormal hesab edəcək. Amma əgər
siz bir nəfər və ya bir neçə nəfər sizin etdiklərinizi
qiymətləndirə bilən ağıllı adam tapmasanız, ehtimal ki,
belə inadkarlıq sizin ağılsızlığınızı və ya dəliliyinizi
nümayiş etdirir.
"Elm ünsiyyət tələb edir."
Siz məktəbdə oxuyarkən digərləri ilə ünsiyyətdə olmadan
faktları və ideyaları öyrənməkdə uğur qazana bilərsiniz.
Amma elə ki, elm aləminə düşdünüz, bu sferalar qarışır
və təkcə sizin istirahətinizin keyfiyyəti yox, həm də
peşə uğurlarınız tələb edir ki, siz başqalarının təkcə
elmi işlərini yox, şəxsi keyfiyyətlərini də
qiymətləndirə biləsiniz. Qeybət etmək hamıya, o cümlədən
alimlərə də xasdır, yenilikləri bilməmək isə qolları
bağlı işləmək deməkdir.
Elmi karyeranın başlanğıcında xüsusən əhəmiyyətlidir ki,
digər laboratoriyaların necə işlədiyinə baxasan, həm də
bu və ya digər nəticəni yeni necə interpretasiya etmək
haqqında digərləri ilə söhbət edəsən. Yeni başlayanlar
üçün öz həmkarlarını rəqib görmək tamamilə təbiidir.
Xüsusi halda bu, lazımdır və haqlıdır. Amma elmi
biliklər axtarışı sıfır cəmi ilə oyun deyil, o, daima
nəsə saxlayır ki, kəşfi gözlənilir və siz öz
həmkarlarınızı nə qədər yaxşı tanısanız bir o qədər öz
piroq payınızı götürmək şansınız olar.
"Sizi bezdirməzdən əvvəl tədqiqat sahəsini dəyişin."
Digər peşələrdə olduğu kimi, elmdə də şəxsi münasibətdə
adamlar olduqca tez-tez gözləyirlər ki, hər şey olduqca
pis olsun, o vaxta qədər isə hətta vaxtı çatsa da
çalışırlar ki, heç nəyi dəyişməsinlər. Əslində isə dağın
altına hərəkət etməyə heç bir ağlabatan əsas yoxdur.
Bundan qaçın və onda siz ölənə qədər həyatda
sevinəcəksiniz.
"Öz zamanını qabaqlayan tədqiqat predmetini seçin."
Hansısa başqa adamların etdiyi böyük kəşfdən sonra onun
detallarını dəqiqləşdirmək çətin ki, böyük alim etsin.
Əksəriyyətin hələ həllinin vaxtı çatmadığını hesab
etdiyi əhəmiyyətli tədqiqat problemini öz qarşınızda
qoyun və bir sıçrayışla öz həmkarlarınızı ötüb keçin.
"Yalnız yaxın illərdə hiss oluna bilən uğur gətirəcək
məsələlər üzərində işləyin."
Öz zamanını qabaqlayan əhəmiyyətli məsələləri çox tapmaq
olar. Mən hər hansı bir məsələ üzrə inamla işə o vaxt
başlayıram ki, yaxın üç-beş ildə düşünülmüş nəticələr
almağımı mümkün hesab edirəm. Əgər sizin tunelin sonunda
işıq görmək şansınız olduqca azdırsa, bu sahəyə aid
mövzu götürüb öz elmi karyeranızı risk altına salmayın.
Əgər sizin 30% ehtimalla yaxın iki-üç ildə suala cavab
tapacağınıza əsasınız varsa və digər əksəriyyət yaxın on
ildə onu həlledilməz hesab edirsə, belə cəhd etməyə
dəyər.
"Heç vaxt iştirakçılardan ən ağıllı olmayın."
İntellektual turnirlərdən həmişə qalib çıxmaq üçün
gözlənilməz intellektual döyüşlərdə iştirak etmək
lazımdır. Sizin mühakimələrinizdə səhvləri tapa bilmək
və ya sizin fikrinizi təsdiq və ya inkar edə biləcək
faktlarla sizi təmin etmək üçün kifayət qədər biliyə və
qabiliyyətə malik olan adamlar məclisini sizə heç nə
əvəz edə bilməz. Ətrafdakıların ağlı nə qədər iti
olarsa, sizin də ağlınız bir o qədər iti olar. Bu, insan
təbiətinə, xüsusən də kişi təbiətinə əksdir, amma
sürünün başçısı mövqeyi daha böyük uğurlar yolunda mane
ola bilər. Birinci sinif kimya bölməsində az-çox inkişaf
etmiş kimyaçı olmaq o qədər də yaxşı olmayan bölmədə
birinci dərəcəli ulduz olmaqdan daha yaxşıdır.
"Özünüzün intellektual rəqibləriniz ilə sıx əlaqə
saxlayın."
Əgər siz əhəmiyyətli məqsəd uğrunda çalışırsınızsa, çox
ehtimal ki, ciddi rəqabətlə qarşılaşacaqsınız. Kim
tədqiqatla tək məşğul olmaq istəyirsə, elmin xaricində
qalmağa məhkumdur. Yarışda iştirak düşüncəsi güclü
əsəbləşdirə bilər, amma layiqli rəqiblərin olması sizin
layiqli məqsədə can atmanızın təminatçısı olur. Əgər
onlar olduqca çoxdurlarsa, düşünməyə dəyər. Bu, adətən o
deməkdir ki, siz olduqca aydın, öz zamanını kifayət
dərəcədə qabaqlayaraq daha konservativ və az təxəyüllü
əksəriyyəti qorxuda bilən məqsəd uğrunda yarışda iştirak
etmirsiniz. Üç və ya dörddən çox rəqibin olması təkcə
onu demir ki, sizin uğur şansınız azdır, həm də onu
deyir ki, onları demək olar ki, adekvat qiymətləndirmək
mümkün deyil. Bu halda əksər rəqiblərinizin güclü və
zəif tərəfləri haqqında az ehtimal ki, adekvat
təsəvvürünüz olsun. Onlar nə qədər az olsalar, onlarla
məsələni aydınlaşdırmaq daha asan olur və daha çox
şansınız yaranır ki, bu yarışda ağıllı hərəkət edə
biləsiniz. Rəqiblər çox olduğuna görə onlardan qaçmaq
təhlükəli yol açmaqdır.
"O adam ilə bir yerdə işləyin ki, sizinlə intellekt
baxımından bərabərdir."
İki alim bir yerdə işləyərkən iki tək işləyən və hər
biri öz yolu ilə gedənlərə nəzərən adətən daha çox uğur
əldə edir. Yaxşı elmi cütlüklər hesablanmaqla yaradılmış
evliliyə bənzəyir və bir-birini uğurla tamamlayan
insanları birləşdirir.
Amma elmi komandada ikidən çox adam olduqda orada sıxlıq
yarana bilər. Əgər üç adam ümumi məqsəd ardınca gedirsə,
onlardan biri lider olur, digərlərindən biri isə gec-tez
özünü başqalarından zəif hiss etməyə başlayır və inciyir
ki, əsas qərarlar onsuz qəbul olunur. Bundan başqa, üç
nəfər bir yerdə işləyəndə hər bir iştirakçının alınan
nəticələrdə iştirakını ifadə etmək çətin olur.
"Qoy həmişə sizi xilas edə bilən adamınız olsun."
Öz dövrünüzü qabaqlamağa çalışarkən siz özünüzə çox şey
götürdüyünüzü hesab edən adamları qaçılmaz olaraq
qıcıqlandıracaqsınız. Onlar sizin uğursuzluqlarınıza
sevinəcəklər, hesab edəcəklər ki, tale sizi haqlı olaraq
cəzalandırır. Bəzən onlar, yalnız özlərini o anda
göstərirlər ki, siz fəlakətə uğrayırsınız. Siz çox vaxt
aşkar edirsiniz ki, onlardan necə asılısınız - məsələn,
sizə təqaüd və ya qrant verilməsini uzatmaq haqqında
onların qərarlarından. Odur ki, həmişə bilmək lazımdır
ki, təsir gücünə malik olanlardan (sizin
valideynlərinizdən başqa) kimlər sizin tərəfinizdədir.
"Mühazirələrdə öz tədqiqatlarınızdan danışın."
"Tələbələrdən söylənilən faktlardan uzağı görməyi tələb
edin."
Bacarıqlı tələbələrdən yalnız digərlərindən öyrəndikləri
faktları və ya ideyaları sizə söyləməyi tələb etsəniz,
bu, onları auditoriyadan kənardakı həyata hazırlamır.
"Tələbələrinizi sizin mütəxəssis olmadığınız predmetləri
mənimsəməyə görə mükafatlandırın."
Tələbələrin hamısı sərbəstliyə can atır və onları bu
sərbəstliyə hazırlamağın ən yaxşı üsulu odur ki,
gələcəkdə inkişaf etmək üçün lazım olan yaxın fənlər və
texnologiyalarla tanışlıq üçün onlara imkan verilsin.
"Heç vaxt imkan verməyin ki, tələbələriniz özlərini
laborant hiss etsinlər."
Sizin həqiqətən də maraqlandığınız mövzu üzrə gələcək
dissertasiya mövzusuna uyğun iş vermək məqsədəuyğundur.
Eyni zamanda heç cür imkan vermək olmaz ki, onlar sizin
karyeranız üçün işlədiklərini düşünsünlər. Tələbələr
gördükləri işlərin, hər şeydən əvvəl, onların öz
xidmətləri kimi qeyd olunacağına əmin olduqda daha yaxşı
işləyirlər. Ceyms Uotson qeyd edir ki, adətən tələbə
onun laboratoriyasına gəldikdən bir və ya iki ay sonra
tələbənin işinə hər gün etdiyim nəzarəti dayandırıram.
Mən imkan verirəm ki, o, öz tempində işləsin və mənim
kabinetimə yalnız onun nəsə göstərə biləcəyi halda
gəlsin (mənfi və ya müsbət nəticələr). Əgər tələbə
işlədiyi laboratoriyada məzmunlu seminar keçirə bilirsə,
bu o deməkdir ki, o, artıq sərbəst işləməyə öyrənib.
"Gülərüz köməkçi götürün."
Daimi əməkhaqqı olmayan alim əgər yatmırsa, onda
laboratoriyada vaxtını keçirir. Ceyms Uotson yazır: "Kim
mənimlə birgə işləyirdisə, mənim üçün ailə kimi idi və
onlarla birgə nahar edir, birgə çimərliyə gedir, xizək
sürürdüm." Və laboratoriya işlərində mənə kömək üçün
laborantlar seçərkən çalışırdım ki, mənim əhatəmdə yumor
hissi və pozitiv əhvali-ruhiyyəsi olan, sülh meyilli
olsunlar ki, uğursuzluq anlarında sakitləşdirə
bilsinlər. Ən yaxşı ətraf mənim evlənməmiş həmyaşıdlarım
idi. Hələ ailə qayğıları ilə yüklənmədiklərindən onlar
ciddi iş rejiminə riayət etməyə bilərdilər. Onlardan
xahiş etmək olardı ki, axşam saatlarında və istirahət
günlərində (hansısa bir nəticəni daha tez almaq
istədikdə) bizə kömək etsinlər. Eyni zamanda mən də
onlara əməkdaşlarım kimi yox, daha çox dostlarım kimi
baxırdım və laboratoriyada icra etmək üçün iş olmadıqda
onların laboratoriyada qalmalarını xahiş etmirdim."
"Akademik müəssisələr çox sadə dəyişə bilməzlər."
Akademik mübarizələrin çox hissəsi otaqlar, təyinat və
yüksəliş uğrunda olur. Universitet həyatı olduqca
tez-tez sıfır cəmli oyun olur və burada hər bir uduşa
ekvivalent uduzmaq düşür. Təəssüf ki, əksər dekanlar və
şöbə müdirləri çox vaxt ardıcıl fəaliyyət göstərmirlər
və öz əməkdaşlarını bir il öncə imtina olunmuş nə iləsə
mükafatlandırmaqla öz hakimiyyətlərini və təsirlərini
saxlayırlar.
"Kollec tələbələrini elmi işə həvəsləndirin."
Ceyms Uotson yazır: "Elə ki, laboratoriya masaları boş
olurdu, ləngimədən mənim rəhbərliyim altında tədqiqatlar
aparmağa can atan qabiliyyətli kollec tələbələrini qəbul
edirdim. Onlardan çoxu hələ müəyyən etməmişdilər ki,
magistraturaya və ya tibbi kollecə getsinlər və onlar
üçün elmi iş ilə klinikada işin fərqini görmək faydalı
idi. Bundan başqa, tədqiqat qrupunda iştirak onlara elm
üçün şəxsi keyfiyyətlərin əqli qabiliyyətdən az
əhəmiyyətli olmadığına inanmaq imkanı verirdi. Bu
doğrudur ki, elm ilə uğurlu məşğul olmaq üçün xüsusi növ
qabiliyyət lazımdır. Laboratoriyalarda çox vaxt elə
adamlara rast gəlmək olar ki, onların olduqca yüksək
istedadı imtahanlarda aşkar olunmur. Onlar yalnız o vaxt
oyanır ki, onların qarşısında "köhnə məlum olana" aid
yox, "yeni, məlum olmayan" haqqında məsələ qoyulur."
"Öz fakültənizdə seminarları elmdəki yeniliyə həsr
edin."
Fakültənin keyfiyyəti haqqında həftəlik seminarlara
əsasən qiymət vermək olar. Elm məşhurları adətən harasa
yalnız o zaman getməyə hazır olurlar ki, orada özləri
üçün fayda görsünlər. Geniş tələbə auditoriyası cəlb
edilə bilinməyən və yalnız əsasən fakültənin nüfuzunu
qorumaq üçün iştirak edən əməkdaşlardan ibarət olan
auditoriyada keçirilən seminarlar tezliklə onlar üçün də
cansıxıcı olur. Seminarları keçirmək üçün hələ sizin
universitetdə öz yerini möhkəmlətməmiş və yeni yaranan
elmi istiqamətlərin nümayəndələrini dəvət etmək daha
yaxşı olar. Yaşlı əməkdaşlarınızdan olan dostlarınızı
seminarları aparmaq üçün seçərkən siz tələbəyə onlarda
olanı onlara vermək riskini edirsiniz. Əksər hallarda
kiçik işçilərdən birinə həvalə etmək lazımdır ki, əla
seminar aparması gözlənilən hər hansı bir adamla danışıb
seminar aparmağa dəvət etsin və o, gəldikdə onu müşayiət
etsin. Kiçik əməkdaşlarda bu işi bacarmaq üçün vaxt və
motivlər çoxdur, çünki onlar fikirləri onların
intellektual həyatlarını zənginləşdirə biləcək alimlərlə
görüşmək imkanını qiymətləndirirlər.
"Yeni jurnalın redaksiya heyətinin tərkibinə daxil
olun."
Çoxdan mövcud olan jurnalın redaksiya heyətinin tərkibi
olduqca nadir hallarda dəyişir ki, yeni elmi
istiqamətlərin tələblərinə cavab versin. Yeni istiqamət
yeni düşüncə tərzi yaradır və yeni jurnal tələb edir.
Keçmiş ilə yaşayan redaktorlar heç də həmişə elmdə
yeniliyin qiymətini layiqincə verə bilmir və çox vaxt
hətta bilmir ki, rəy üçün kimə müraciət etsin.
"Böyük kəşflərin nəticələrini ləngimədən çap etdirin."
"Səyahət elmi yaxşılaşdırır."
Hansısa mötəbər elmi müəssisədə işləməyinizdən asılı
olmayaraq istənilən ayrıca götürülən anda sizin
ixtisasınız üçün əhəmiyyətli olan şeylər, böyük
ehtimalla, hardasa başqa yerdə də icra olunur. Əgər siz
Elmlər Akademiyasında işləyirsinizsə bu, heç də o demək
deyil ki, sizin tədqiqat apardığınız sahədə
universitetlərdə və ya sahə institutlarında aparılan
işlərdən xəbərdar olmaq lazım deyil. Digər auditoriyalar
qarşısında çıxışlardan imtina etməklə siz öz
gələcəyinizi zədələyirsiniz. Öz ərazinizdən kənara
çıxmaqla siz bacarıqlı aspirantlar və digər elmə gəlmək
üçün istedadlı adamlarla görüşə və onları komandanıza
dəvət etməklə komandanızı gücləndirə bilərsiniz. Əgər
siz qabiliyyətli tədqiqatçı ilə, onun məqalələri
vasitəsi ilə tanış olsanız, çox güman ki, onu kimsə
başqa adam işə qəbul edib. Əgər siz həddən artıq
gediş-gəliş edirsinizsə, təbiidir ki, bu, əks nəticə
verəcək. Çalışın ki, əsas kurslar üzrə öz
mühazirələrinizi təxirə salmayasınız.
"Həyata keçməsi möcüzələr tələb edən layihələri müdafiə
etməyin."
Ona görə ki, hətta onlar həyata keçirilsə də,
verəcəkləri mənfəət məsrəflərdən az olacaqdır.
"Mübahisəli məsələlərə aid təkliflər siyasi müdafiə
tələb edir."
"Müvəffəqiyyəti mükafatlandırmaq lazımdır."
Ceyms Uotsonun dedikləri: "Mən heç vaxt bilməyəcəm ki,
Harvardın mənə əməkhaqqımın artırılmasına layiq olan
Nobel mükafatına görə təşəkkürünü bildirməməsində
biologiya şöbəsində olan düşmənlərimin iştirakı var və
ya yoxdur. Mənə elə gəlir ki, Harvardın nüfuzunun
artmasında mənim xidmətlərim prezidentdən aldığım, bir
cümlədən ibarət təbrik yazısından daha çoxuna layiqdir.
Adamlar çox çərənləyirlər ki, guya elm mühiti üçün pul
birinci stimul deyil. Lakin bu, o faktı aradan qaldırmır
ki, istənilən işə götürən üçün əməkhaqqı onun sizə necə
dəyər verdiyini göstərmək üsuludur. Beləliklə, pul sizə
lazım olsa da, olmasa da, nəzarət edin ki, əməkhaqqınız
statusunuza uyğun olsun."
"Öz hiddətinizi vasitəçilərlə çatdırın."
"Universitet administrasiyasının ünvanına dərin hiddət
hissini sizinlə düzgün olmayan rəftar edildiyini düşünən
dostlarınız vasitəsi ilə çatdırmağınız yaxşıdır. Hər
şeyi birbaşa öz dekanınıza demək cəhdiniz asanlıqla elə
sözlərə keçə bilər ki, sizin üçün körpüləri yandıra
bilər. Heç cür yol vermək olmaz ki, sizi təmkinli
olmayan və şeylərə başqa nöqteyi-nəzərdən baxmağı
bacarmayan insan kimi qəbul etsinlər."
"Adekvat olmayan iş otağına görə işdən çıxmağa hazır
olun."
"Sizin həmkarlarınız bilməyəcəklər ki, siz əməkhaqqına
az və çox əlavə olunduğunu bilmir, amma hamı sizə məhz
hansı otaq ayrılmasını görəcək və bu, sizin uğurlarınıza
və digərlərinin sizin haqqınızda təsəvvürlərinə təsir
edəcəkdir. Eyni vəzifədə olan bütün əməkdaşlar üçün
otaqların bərabər paylanması ədalətlidir, amma işin
səmərəliliyini azaldır. Öz karyerasının müxtəlif
mərhələlərində olan elmi işçilərdə tələbatlar
müxtəlifdir, lakin əgər uyğun şəkildə otaqlar verilsə və
geri alınsa, bu, favoritizmdə günahlandırmağa gətirib
çıxarır. Beləliklə, otaqların rasional düşüncədən daha
çox siyasi düşüncələr əsasında bölgüsü normaya
çevrilmişdir. Amma əgər sizə yeni işıqlı ideyanı işləyib
hazırlamaq və ya eksperimental sıçrayış üçün lazım olan
fəza ayrılmasa, başqa yerdə çalışan işçilər sizi
tamamilə ötüb keçə bilər. Lazımi otağın ayrılmasından
imtina o deməkdir ki, sizin bacarıqlarınızı lazımınca
qiymətləndirmirlər və ya sizin fakültə üçün mənası
yoxdur ki, siz qalacaqsınız və ya gedəcəksiniz. Əgər siz
özünüzün işdən çıxacağınızla inandırıcı hədələyə
bilməsəniz, heç vaxt bilməyəcəksiniz ki, hansı
hesabdasınız. Bütün bunlar kifayət qədər ciddidir və
həmişə bundan keçmək çətin olur. Amma, əgər siz bu
Darvin dünyasında belə böhran yaratmasanız, onda məhdud
ehtiyatlar qaçılmaz olaraq sizin daha az sakit
həmkarlarınıza keçəcək."
"Qoy sizin rəhbərliyə yaxın dostlarınız olsun."
"Heç vaxt ölməkdə olan fənlər üzrə mütəxəssislərə daima
əməkhaqqı təklif etməyin."
"Sədr olun."
"Əksər aparıcı universitetlərin alimləri elmlə məşğul
olmaq vaxtına mane olan səlahiyyətləri görmək
istəmirlər. Onlar administrativ işi bezdirici hesab
edirlər və hər biri istəyir ki, bölmənin sədri kimsə
başqası olsun. Məsuliyyətdən bu yolla qaçma səbəbindən
əksər təbiət elmləri bölmələrində iş ola biləcəyindən az
cəlbedici olur. Kokteyli qarışdıran solominka (çubuq)
qiymətlidir. Şöbələrin zəif rəhbərləri əməkdaşlar
arasında əhəmiyyətli kursları və ya qiymətli
avadanlıqları və iş fəzasını (yerini) bölərkən ağılsız
qərarlar qəbul edir. Uğursuz seçilmiş əməkdaşlar
məşğələləri aparır və kitabxana üçün heç kimin oxumadığı
jurnalları alır. Bölmənin iclasları mənasız keçir,
həyati məsələlərə aid olmayan mənasız müzakirələr
aparılır və otaqda oksigen tükənənə qədər davam edir.
Sədr funksiyası ağıllı professorun vaxtının 10%-dən
çoxunu almamalıdır."
"İki ciddi məşğuliyyət olduqca çoxdur."
Çoxlu sırf nəzəri düşüncələr kimi eksperimentlər də
adətən sizin əvvəlcə düşündüyünüzdən ən azı 5 dəfə çox
güc tələb edir. İstənilən sahədə, istər universitet
prezidenti, skripaç, qiymətli kağızlar üzrə mütəxəssis
və ya alim olduqda öz məsələlərinə sadiqlik və ona
vurğunluq lazımdır. Öz diqqətinizi müxtəlif predmetlər
arasında bölməklə eyni qabiliyyətə malik, amma böyük
məqsədyönlülüyə sahib olan rəqibinizin xeyrinə
oynayırsınız. Özünü peşəkar violençelist adlandıran
uğurlu bankir çox vaxt nə yaxşı bankir, nə də yaxşı
violençelist olmur.
"Bir bina daxilində rəqabət sağlamlıq üçün zərərlidir."
"Eyni məqsədə can atan ciddi rəqibin olması həmişə
həyəcan mənbəyidir. Hər zaman yanında yerləşən adama
pislik istəyi ruhi gücü zəiflədir. Elmdə yol məqsəd
deyil, məqsəd məqsəddir. Və odur ki, rəqiblər başqa
ölkədə deyilsə, hansısa başqa şəhərdə olması yaxşıdır.
Əgər onlar eyni binadadırlarsa bu, miniatür formalı
cəhənnəmdir, həm də az məhsuldarlıqlı cəhənnəm.
"Elmi karyeranızın zirvəsini gözləmədən rəhbər rolunu
götürün."
"Maariflənmiş mütləqlik rejimi yaradın."
"Məni ona görə direktor təyin etdilər ki,
Kold-Sprinq-Xarborda işləyən əməkdaşlara laboratoriyanın
gələcəyi haqqında mənim fikirlərimi bölüşdürməyə onları
inandırmaq yox, laboratoriyanın gələcəyini təmin edim.
Əslində tədqiqat müəssisəsi demokratik ola bilməz. Hər
halda ağıllı rəhbər onun planlarının
qiymətləndirilməsinin qayğısına qalır. Mən heç vaxt
artıq Kold-Sprinq-Xarborda işləyən uyğun sahələrin
mütəxəssislərindən qeyri-rəsmi məsləhət almadan yeni
əməkdaşları işə götürməmişəm. Və əsasən artıq bizim
ştatda işləyən alimlərimizin müdafiə etdikləri adamlar
yeni əməkdaş olurdular. Mənə məlum olduğu qədər mən bir
dəfə də olsun elə adam işə götürmədim ki, bizim digər
əməkdaşlarımız ona qarşı olsunlar."
"Öz alimlərinizə beysbol komandasını idarə edən menecer
kimi rəhbərlik edin."
"İdman və qabaqcıl elmi tədqiqatlar arasında ümumi
cəhətlər çoxdur. Hər ikisinin həqiqi ulduzları orta
yaşlı adamlar yox, cavan adamlardır, baxmayaraq ki,
bəzən 40-dan çox yaşı olan insan da tor qarşısında
raketka ilə və ya lövhə qarşısında təbaşir ilə təhlükəli
qüvvə olur. Yalnız o adamlar uzun müddət elmi menecer
ola bilərlər ki, daima oyunu yeni səviyyəyə qaldıra
bilən istedadlı yenilərin axtarışında olsun.
Əməkdaşlarının orta yaşının tədricən yuxarı qalxmasına
imkan verilən elmi müəssisələrdə cansıxıcılıq qaçılmaz
olur. Lakin yeni binalar tikilməsi və yeni yerlər
açılması hesabına əməkdaşların orta yaşını azaltmaq sizə
lazım olan deyil. Yaşlı olan binada həyat qaynamırsa,
onda boruda olduğu kimi pul uçmağa başlayır. Həmçinin
artıq topu dəqiq ata bilməyən alimləri təqaüdə
göndərməyin vacibliyini başa düşmək yaxşı menecer üçün
əhəmiyyətlidir. Yalnız daima özünü yeniləşdirən, yeni
düşüncə tərzini qəbul edən adamlar yenə də sizinlə
işləyərək orta yaş əldə edə bilər."
"Oyunçuları mövsümün ortasında dəyişməyin."
"Alimi işə götürdükdən sonra ona tam imkan verin ki,
topu tor üzərindən ata bilsin. Güclü zərbələr insan
3-dən 5-ə qədər mövsüm oynadıqdan sonra alınmağa
başlayır. Əgər siz bu həftə kim yaxşı formadadır
prinsipi ilə öz oyunçularınızı qiymətləndirsəniz bu,
yalnız komanda ruhuna ziyan gətirəcək. Ardıcıllıq və
daimilik sizin oyunçularınızdan ən yaxşı nəticələri əldə
etmək üsuludur. Bu münasibətdə başqalarının elmi
işlərinə rəhbərlik öz elmi işini icra etməkdən əsaslı
şəkildə fərqlənir."
"Elmə ayrılan ianələri elmin maliyyələşdirilməsinə
ayırın, əməkhaqqına yox."
"Ümumi qayda belədir: istənilən elmi müəssisənin
büdcəsinin yalnız ən minimal hissəsi yaşlı əməkdaşların
əməkhaqqına getməlidir. Normal maliyyələşdirmə
şəraitində kim uğurlu alim kimi qalırsa, onun öz şəxsi
tələbatlarından xeyli artıq olan qrantlar ala bilir.
İanələrdən daxil olan vəsaitləri yaxşı olar ki,
karyerasının başlanğıcında olan və aldığı qrantlar
adətən onların elmi tələbatlarına uyğun olmayan alimlər
üçün istifadə olunsun."
"Aparıcı alimlərə vəzifə artımını onların gözlədiyi
vaxtdan tez verin."
"Yaxşı işçilərin vəzifələrini tez artıraraq siz qaçılmaz
olaraq çox da qiymətli olmayan əməkdaşlara sərf edilməli
büdcə hissəsini azaltmış olursunuz. Kimi
qiymətləndirirsinizsə ona səxavətli olun: əməkhaqqına
olunan əlavə inflyasiyanın sürətini örtmürsə, başqa
yerdə iş axtarmaq vaxtıdır."
"Mümkün olan qədər az qəbul təyin edin."
Əməkdaşlardan kimsə kabinetinizə gəlirsə və ya sizin
qəbulunuza yazılmaq üçün zəng edirsə dərhal öyrənin ki,
ona nə lazımdır. Əgər onlar hər hansı avadanlığa və ya
tarifə həqiqətən ehtiyac hiss edirlərsə, gözləmədən "hə"
deməklə həm özünüzün, həm də əməkdaşın vaxtına qənaət
etmiş olursunuz. Hətta sizdə olmayan pulu verməyə söz
vermək lazım gəlsə də onu edin. Sizin marağınızdadır ki,
işçiniz sizin xoşunuza gəlmək qayğısına yox, ancaq öz
işinin qayğısına qalsın.
Öz narazılığınızı göstərməkdən utanmayın.
Nə vaxtsa işçilərinizdən biri nəsə ağılsız bir söz
danışdıqda və ya başqa yolla qanınızı qaynamağa məcbur
etdikdə öz etirazınızı dərhal bildirin. Öz-özünüzə
acıqlanmayın ki, yalnız ən yaxın adam sizin
narazılığınızı bilsin. Bu, sizin sağlamlığınız üçün
zərərlidir və əslində davranışı ilə sizi təhqir etmiş
adama münasibətdə qeyri-səmimilikdir. Onlar artıq
ehtiyatlanmalıdırlar ki, onlar üçün böyük
xoşagəlməzliklər var və təbiidir ki, sizin tənqidinizə
cavabı sonraya saxlamağa yox, dərhal cavab verməyi vacib
hesab edəcəklər. Belə xoşagəlməz söhbətlər sonraya
saxlanılırsa, həmin adam öz həyatını yaşamağa başlayır
və münaqişə toxumu səpir. Bu, məhsuldar deyil. Hətta ola
bilər ki, siz haqlı deyilsiniz. Onda da həmçinin tez üzr
istəyin.
"Ərazini gəzin."
Sizin əməkdaşlarınız qarşıya çıxan problemləri sizə
çatdırmaq üçün kabinetinizə nadir hallarda gələcək.
Dəhşətli həqiqət sizə o vaxt məlum olacaq ki, artıq "ağacın
budağı" qırılacaq. Qabaqda olmaq üçün hər günün bir
hissəsini əraziyə baxışla keçirmək vacibdir. Bu, sizə
laboratoriyada vəzifə pillələrində yüksək yer tutmayan
əməkdaşlarla görüşmək və onlara işlədikləri üçün
gülümsəmək və ya razılıq sözləri ilə təşəkkür etmək
imkanı verəcək. Həmçinin bir o qədər də əhəmiyyətlidir
ki, laboratoriyalara axşamlar və istirahət günləri də
baş çəkilsin. Yalnız adi günlərdə gündüz saatlarında iş
aparılan laboratoriyalar güman ki, faydasızdır. Əksinə,
şənbə günü gündüz laboratoriya masası arxasında çalışan
adam orada vaxtını keçirmək üçün durmur.
"Mümkün olduqca daha çox səlahiyyətlərinizi başqalarına
həvalə edin."
Administratorlar da alimlər kimi onları sakit qoyduqda
öz işlərini daha yaxşı icra edir.
İstənilən idarə ya irəli və ya geri gedir.
Aparıcı elmi müəssisəyə rəhbərlik boş dayanmamağı tələb
edir. Yeni ideyaları və texnologiyaları tez istifadə
etmək lazımdır ki, digər yerlərdə çalışan alimlər sizin
əməkdaşlarınız edəcəyi təcrübələri onlardan daha tez edə
bilməsinlər. Uğur avtomatik olaraq yeni əməkdaşlara və
avadanlıqlara tələbat yaradır ki, bunun üçün çox vaxt
yeni binalar tikmək lazım gəlir. Əgər siz çox az-az
hallarda vaxtında (tez) irəli hərəkət edirsinizsə, yeni
elmi sıçrayışların bir qismi digərlərinə qismət olma ilə
yanaşı, aparıcı əməkdaşlarınızın bir qismi digər yerlərə
işləməyə keçəcək. Elmdə idmanda olduğu kimi mövsümün
sonunda əhəmiyyətli deyil ki, bir il qabaq kim çempion
olub. Odur ki, özünüzə iş yeri seçərkən sentimental
olmayın və bunu digər alimlərdən də gözləməyin. Gəmi ilə
birgə batmaq ağılsızlıqdır.
Əgər satışa qoyulursa, həmişə qonşu əraziləri alın.
Elmi müəssisənin inkişafı qaçılmaz olaraq ərazisinin
genişlənməsini tələb edir. Odur ki, tərəddüd etmədən
sizin əraziyə bitişik yeri alın, hətta ona dərhal tətbiq
yeri tapmaq çətin olsa da. Hətta satıcı sizdən olduqca
yüksək haqq tələb etsə də sizin üçün bu sahə kəskin
vacib olduğu anda olduğundan daha çox satma imkanınız
olacaq. İndi bir qədər artıq ödəmək qonşunun sizə öz
şərtlərini diktə etmək vaxtını gözləməkdən daha
sərfəlidir.
Cəlbedici bina elmi müəssisəyə güclü görünməkdə kömək
edir.
Bəzən belə görünür ki, əgər çox da gözəl olmayan bina
tikilərsə daha ucuz tikinti materiallarının və
tanınmayan arxitektorların xidməti hesabına pula qənaət
etmək olar. Lakin uzaq perspektiv üçün bu, sərfəli
deyil. Yaraşıqlı, müasir binalar xeyriyyəçilərə inam
verir ki, onların da nəvələri bu idarənin şöhrətindən
istifadə edəcəklər. Uzunömürlülük hissi əliaçıqlığa
səbəb olur.
Qoy sizin varlı qonşunuz olsun.
Hansı məsrəfləri təmin etməsindən asılı olmayaraq
tədqiqat qrantları bütün birbaşa ehtiyacları tam ödəyə
bilmir. Zəngin məzunlarından özünü asılı edə bilən
universitetlərdən fərqli olaraq elmi-tədqiqat
müəssisələrinə zəngin, yerli uğurlarla öyünməyə meyilli
olan qonşular lazımdır.
Sizin hamilərinizlə dostluq edin.
Sizin hamilərinizlə münasibətinizi şəxsi ünsiyyət
səviyyəsinə qaldırmağın yaxşı üsulu onlar qayğılardan
dincəldikləri sferaya daxil olmaqdır (məsələn, onların
klublarına daxil olmaq və ya yay istirahətini onların
ailə ilə dincəldikləri yerlərdə keçirmək). Əgər onlar
sizi istəyəndən çox dost kimi görsələr, çətin vəziyyətdə
sizin üçün daha çox şey edə bilərlər.
Əgər yalnız götürsəniz və əvəzində heç nə verməsəniz
sponsorlar məyus olacaq.
Xeyriyyəçilik qarşılılıqlığı tələb edir. Sizin işiniz
üçün pul xərcləyən adamlara onların xeyirxahlığı üçün
cavab jesti ilə təşəkkür bildirmək lazımdır. Bu, heç də
o demək deyil ki, onlarla əliaçıqlıqda bərabər olmağa
çalışasınız: hədiyyə yox, diqqət əsasdır.
Öz müəssisəniz üçün də əliaçıq olmağınız vacibdir. Heç
də pis olmaz ki, sizin əməkhaqqınızı müəyyən edənlərə
ümumi işiniz üçün onun bir hissəsini qurban verməyə
hazır olduğunuzu göstərəsiniz.
Əhəmiyyətli qərarları vaxtında qəbul edin.
Uğur çox vaxt öz rəqiblərindən qabiliyyətli olanlara yox,
birinci başlayanlara gəlir. Əgər nəsə etmək lazımdırsa,
onu ləngimədən edin. Əgər siz olduqca çox gözləsəniz,
kimsə başqası həmin ideyanı söyləyəcək və siz başqasının
proqramını icra edən vəziyyətində qalacaqsınız. Belə
hallarda sizə tabe olanların əsası olacaq ki, nə üçün
məhz sizin ən yüksək əməkhaqqı almanızla maraqlansınlar.
Ceyms Uotson yazır:
"Ümumi uğura inam üçün Harvardda əməkhaqqı yenidən ciddi
rəqiblərində olduğundan daha yüksək olmalıdır. Ulduzları
cəlb etmək üçün ulduz əməkhaqqı vermək lazımdır. Yaxşı
alimlər artıq Harvarda ona görə getməzlər ki, o,
Harvarddır. Heç kim elmə varlanmaq üçün gəlmir, amma
adamlar onunla məşğul olmaq qərarına ona görə gəlmir ki,
bütün həyat rahatlıqlarından özünü məhrum etsin."
"Elm horizont kənarına çıxarması üçün yaxşı ağılları
toplamaq lazımdır və onlara imkan vermək lazımdır ki,
yaxşı ağıllar təbii yolla etməyə cəhd göstərdiklərini
etsinlər - öz dövrlərinin ən cəlbedici məsələlərini həll
etsinlər. Belə ağıllar qaçılmaz olaraq özlərinə
oxşarları cəlb edəcəklər və digər qalanları özü-özünə
çıxır."
Ceyms Uotsonun elmdə yaşanan həyat dərslərinin demək
olar ki, hamısı qəbul olunandır. Odur ki, elmi idarə
edənlər də, elmdə nüfuz qazanmış insanlar da, elm
aləminin "astana"sından yenicə bu aləmə daxil olanlar da,
gələcəkdə elm yolunu seçmək istəyində olanlar da bu
dərslərdən faydalana bilərlər. Eynşteyn, Landau,
Mendeleyev, Korolyov, Vasim Məmmədəliyev, Tesla, Murtuza
Nağıyev, Abbas Çayxorski, Xudu Məmmədov, Nyuton kimi
alimlərin alim həyatlarından öyrəndiklərim də bu fikri
mənə qəti əminliklə deməyə imkan verir. Dahilərin həyat
dərsləri bu əminliyin əsasıdır.
Vaqif ABBASOV,
AMEA-nın müxbir üzvü,
kimya elmləri doktoru, professor,
Neft Kimya Prosesləri İnstitutunun direktoru |