Təlim prosesində şagirdlərin müstəqilliyi bir çox psixi amillərlə, xüsusən də idrak prosesləri ilə, habelə emosiya, diqqət, iradə, maraq və meyillərlə sıx bağlıdır.

Təlim zamanı təfəkkür müstəqilliyinin təzahürünə fikri fəaliyyət prosesində şagirdlərin axtarışının xarakteri, onun motivləri, maraq və meyilləri qüvvətli təsir göstərir. Sərbəst iş üçün tarşırıqların məzmunca maraqlı olması, rəngarəngliyi, onların problem situasiyalı qurulması və s. şagirdlərin təfəkkürünü oyadan stimul rolunu oynayır. Tələbat və maraqlar şəxsiyyətin fəallığının mənbəyini təşkil edir.

Şagird maraqlı, cəlbedici işlə məşğul olduqda qarşıya çıxan çətinlikləri aradan qaldırmağa hazır olur, daha yüksək nəticə əldə etməyə çalışır. Şagirdlərin müstəqil işini təşkil edərkən bu cəhəti nəzərə almağın böyük əhəmiyyəti vardır. Müəllim tapşırıqları rəngarəng qurmaqla, şagirdləri axtarışa cəlb etməklə, hər yeni işin məzmununa şagirdlərə məlum olmayan ünsürlər daxil etməklə uşaqları maraqlandırmağa çalışmalıdır.

Təlim prosesində şagirdlərin müstəqil işi onların təfəkkürü ilə də əlaqədardır. Təfəkkür təlim prosesinin zəruri şərtini təşkil edir, hər cür müstəqil iş şagirdlərdən gərgin diqqət tələb edir. Təlim zamanı bir çox şagird, xüsusən kiçik məktəblilər müstəqil iş üzərində diqqətlərini toplaya bilmirlər, iş prosesində onların diqqəti yayınır. Bu hal çox vaxt şagirdin işə münasibətindən, yorğunluğundan, müstəqil işin xarakterindən irəli gəlir. Şagirdlərin daha diqqətli işləmələri üçün onlara müstəqil işin məqsədinin zəruriliyini başa salmaq mühüm şərtlərdən biridir. Sərbəst iş üçün verilən tapşırıqlar şagirdin gücünə uyğun gərginlik tələb etməlidir. Çünki həddindən artıq asan və ya çətin tapşırıq uşağın diqqətini pis səfərbərliyə alır. Hər bir müəllim şagirdi müstəqil tapşırıq üzərində diqqətli, tələsmədən işləməyə alışdırmalıdır. Təlim prosesində şagirdlərin müstəqil işi, fəallığı öz növbəsində təfəkkürün inkişafına kömək edir. Şagird təlim zamanı nə qədər çox düşünərsə, bir o qədər diqqətli olar. Təlimdə şagirdlərin müstəqilliyi üçün təfəkkürün vəhdətini təmin etmək mühüm şərtlərdən biridir. Çünki təfəkkür həmişə birliyə istinad edir. Şagirdlərdə təfəkkürün müstəqilliyi olmadan onlarda müstəqilliyin də inkişafı mümkün deyildir. Təfəkkürün müstəqilliyi insanın yeni problemləri görməsində və ya hansısa fikrin irəli sürülməsində, onların öz qüvvəsi ilə həll edilməsində təzahür edir. Şagirdin təfəkkür müstəqilliyi olmasa, təlim səmərəli nəticə verməz. Odur ki, təlimin ilk günlərindən şagirdlərə mütaliə etməyi, təhlil etməyi, analiz-sintez etməyi, öz fikrini sübut etməyi, ümumiləşdirməyi, araşdırmağı, nəticələr çıxarmağı öyrətmək lazımdır.  

Şagirdlərə hazır nəticələri deməkdənsə, nəticələri onların özlərinə çıxartdırmaq daha səmərəlidir. İbtidai sinif şagirdlərində hər şeyi öyrənmək həvəsi, qarşıya çıxan suallara müstəqil cavab tapmaq meyili aşılamaq çox vacib məsələlərdən biridir. Belə ki, müəllim şagirdlərin tənqidi təfəkkürünə özlərinin və başqalarının fikir və bacarıqlarına tənqidi münasibətinin formalaşdırılmasına xüsusi diqqət ayırmalıdır. Hələ ilkin yaşlardan uşaqları özünənəzarət və özünü qiymətləndirməyə alışdırmaq lazımdır. Bu, onlarda müstəqilliyin inkişafına müsbət təsir edir.

Müstəqillik şagirdin iradi keyfiyyətləri ilə də sıx bağlıdır. Müstəqil təlim insandan gərgin iradə tələb edir. Şagird bütün psixi qüvvəsini səfərbərliyə alıb çətinlikləri aradan qaldırmağa, başladığı işi sona çatdırmağa çalışmalıdır. İradəsi zəif olan şagirdlər müstəqil iş zamanı qətiyyətsiz olur, çətinliyə rast gəldikdə işi yarımçıq qoyur, başqalarından kömək istəyir, kənar təsir altına tez düşürlər. Möhkəm iradəli şagirdlər isə müstəqil iş zamanı qətiyyətli olur, çətinlikləri aradan qaldırmağa, başladıqları işi axıra çatdırmağa çalışırlar.

Göründüyü kimi, təlimdə şagirdlərin müstəqilliyi psixi proseslərlə sıx bağlı olduğu üçün onu həmin proseslərdən təcrid edilmiş halda formalaşdırmaq olmaz. Təlimə maraq tərbiyəsi ümumi tərbiyə işinin ən mühüm sahələrindən biri olduğu üçün müəllimlər şagirdlərə qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaqda, çətinliklərə üstün gəlməkdə köməklik göstərməlidirlər. Hər bir müəllim şagirdə dərk etdirməlidir ki, təlim də əməkdir, özü də asan və sadə olmayan bir əməkdir.  

Xoşbəxt HƏSƏNOVA,
Bakı şəhər 93 nömrəli tam orta məktəbin ibtidai sinif müəllimi