Yazardan bir neçə söz 

"Azərbaycan müəllimi"nin sevimli oxucularını indiyədək bütünlüklə Azərbaycanın təhsil tarixinə aid yazılarımla tanış etmişəm. Bu saydan başlayaraq mövzunu bir qədər dəyişirəm. Doğrudur, dolayısıyla amacım yenə təhsil tariximizlə bağlı olsa da, bu yazıda konkret şəxslərin həyatından, yeni bəlgələrdən deyil, dost Ukraynaya bir aylıq elmi ezamiyyət zamanı gördüklərimdən, bildiklərimdən söz açacağam. Siyasi məsələlərdən mümkün olduqca yayınmağa çalışmışam, ancaq Ukraynadakı ictimai durumla bağlı Azərbaycan oxucusu, özəlliklə müəllimlərimiz, başqa aydınlarımız üçün maraq doğuracaq bəzi faktları qələmə almağı faydalı saydım.   

Nazirin layihəsi 

Azərbaycanın təhsil naziri Misir Mərdanov mərhum tarixçi alim Nərmin xanım Tahirzadə’nin elmi irsinin nəşri və təbliği məsələsini müzakirə etmək üçün mənimlə görüşmək istədi. Getdim. Səmərəli söhbətimiz alındı. Nərmin xanımın indiyədək rusca nəşr edilmiş və əlyazma şəklində qalmış əsərlərini ana dilimizə çevirmək və mükəmməl bir kitab hazırlamaq qərara alındı. Özünün "Azərbaycan təhsil tarixi" adlı 4 cildlik sanballı kitabında çar dönəmində azərbaycanlıların ali təhsil almasına geniş yer ayırmış Misir müəllim belə bir fikir irəli sürdü ki, 1920-ci ilədək ali təhsil almış bütün azərbaycanlı tələbələrin adlarını müəyyənləşdirmək, onlar haqqında dünya arxivlərində saxlanan sənədləri toplayıb Azərbaycana gətirmək lazımdır; yalnız bundan sonra sovetləşməyədək olan dönəmdəki gerçək ali təhsil tariximizi ortaya qoya bilərik. Nazir bildirdi ki, bu işin gerçəkləşməsi üçün hər cür şərait yaratmağa hazıram.

Açığı, belə cəsarətli bir fikri nazirin ağzından eşitmək çox xoşdu, ancaq adıkeçən məsələylə bağlı bütün dünya miqyasında araşdırma aparmaq bir çox problemlərdən dolayı imkansız görünürdü. Misir müəllim mənim "525-ci qəzet" və "Azərbaycan müəllimi" qəzetlərindəki silsilə yazılarımı oxumuşdu və əlbəttə, belə möhtəşəm bir layihəni ortaya atarkən orada mənə də önəmli yer nəzərdə tutmuşdu. Mən, sözsüz ki, layihəni tam dəstəklədim, ancaq araşdırmaları mərhələ-mərhələ və bölgələr üzrə aparmağı təklif etdim; məsələn, öncə Ukraynada, sonra Rusiyada və b. ölkələrdə. Özümün bu layihədə məmnuniyyətlə iştirak etmək istədiyimi və qarşıdakı yay tətilində istənilən ölkənin arxivlərində bir ay çalışmağa hazır olduğumu bildirdim.

Beləliklə, hörmətli nazirin ideyası gerçək layihə şəklinə düşdü və konkret iş planı hazırlandı. İlk növbədə, tələbələrimizin vaxtilə daha çox oxuduqları Rusiya və Ukrayna ali məktəbləri müəyyənləşdirildi. İş burasındadır ki, həmin universitet və institutların bir çoxunun həm adı dəyişilib, həm də onların sənədləri müxtəlif dövlət arxivlərinə təhvil verilib. Bunu nəzərə alan Misir müəllim Rusiya və Ukraynanın 20-yə yaxın ali məktəbinin rektoruna məktub yazaraq onların sələfi olan məktəblərin arxivinin indi harada yerləşdiyini dəqiqləşdirdi. Buna bir aydan artıq vaxt getdi. Bu müddətdəki görüşlərimizdə layihə incəliklərinədək müzakirə edildi və axtarışa Ukraynadan başlamaq qərara alındı, çünki tarixçilərimiz oranın arxivlərində daha az olublar.

Nazirlik mənim Ukraynaya bir aylıq elmi ezamiyyətə göndərilməyim üçün sənədləri hazırladı. Nazirsə şəxsən özünün imzaladığı, ezamiyyətə göndərilməyimin məqsədi açıqlanan və o ölkənin arxivlərində uğurla işləməyimə yardım göstərilməsi uyğun qurumlardan xahiş edilən bir məktub verdi. 15 iyulda paytaxt Kiyevə uçaraq bir ay boyunca aşağıdakı arxivlərdə araşdırmalar apardım:

* 15-28 iyul, Kiyev Şəhəri Dövlət Arxivi (Kiyev);

* 28 iyul-5 avqust, Odessa Vilayəti Dövlət Arxivi (Odessa);

* 5-15 avqust, Xarkov Vilayəti Dövlət Arxivi (Xarkov).  

1. KİYEV 

Borispoldan "Amarant"a 

Kiyevin beynəlxalq "Borispol" hava limanı paytaxtın 30 kilometr güney-gündoğanında yerləşir. Oradan mərkəzədək taksidə yarım saata yaxın yol getməli oldum. İlk dəfə ayaq basdığım bu diyarın mənzərələrini yol boyunca seyr edir, hər tərəfin yaşıllıq, meşəlik içində üzməsinə həsədlə baxır, yeni mikrorayonların gözəllik və səliqə-sahmanından zövq alırdım. Dnepr çayının üstündəki körpünü keçdikdən sonra özünü artıq Kiyevdə hiss edirsən.

Ukraynada 14 gün öncə başa çatmış 14-cü Avropa futbol çempionatının havası hələ də yolkənarı reklamlarda və şəhərin özündə duyulmaqdadır. Çempionatqabağı şəhərə xeyli "əl gəzdirilib", abadlıq işləri aparılıb, özəlliklə çoxlu yeni otellər istifadəyə verilib. Onlardan biri də çempionat ərəfəsində açılmış "Amarant" otelidir. "Amarant" çiçək adıdır.  Otelin özü də çiçək kimi təmiz, işçiləri həddən artıq nəzakətli və canıyanandır. 13 gecə burada qonaq oldum.

"Amarant"da yerləşər-yerləşməz sabah gedəcəyim Kiyev Şəhəri Dövlət Arxivinin yerini indidən bəlləmək üçün şəhərə çıxdım. Şəhəri qətiyyən tanımadığıma baxmayaraq orada hərəkətim çox da çətin olmadı, çünki otel işçilərinin yardımıyla daimi gediş-gəliş yolumu dəqiq müəyyənləşdirdim - metronun yaxınlıqdakı "Şevçenko" stansiyasında minərək arxivlə üzbəüz "Doroqojiçi" stansiyasında düşəcəkdim. 20 dəqiqədən sonra artıq arxivin ukraynaca və ingiliscə yazılmış lövhəsini oxuyurdum... 

Kiyev Şəhəri Dövlət Arxivində 

Bazar ertəsi günü - 16 iyulda Kiyevin Şevçenko rayonunda Yelena Teliqa küçəsi 23 ünvanında yerləşən Kiyev Şəhəri Dövlət Arxivinə yollandım. "Doroqojiçi" stansiyası birbaşa Yelena Teliqa küçəsinə açılır. Yeraltı keçidlə küçəni o üzə adlayan kimi ilk beşmərtəbəli yaşayış evi həm də arxivdir. Arxiv həmin binanın birinci qatındadır. Ancaq eşitdim ki, binanın ikimərtəbə zirzəmisi də arxivdən ibarətdir və oraya liftlə düşüb-qalxırlar.

Düz saat 10-da direktor Vera Petrovna Kupçenko’nun kabinetindəydim. Nazirin imzaladığı sənədi ona verərək gəlişimin məqsədini açıqladım, bildirdim ki, arxivinizdə iki həftə çalışmalıyam. Öncədən İnternetdən öyrəndiyim bilgidən yararlanaraq dedim ki, oxu zalınız həftənin 2-ci və 4-cü günləri işləmir, deməli, iki həftədə yalnız 6 gün işləyə bilərəm; bundan başqa, hər araşdırıcıya gündə yalnız 5 iş verirsiniz; deməli, 6 gündə maksimum 30 işlə tanış olmalıyam və bu şərtlər daxilində nəsə ciddi bir nəticə əldə etməyim mümkün deyil. Direktordan xahiş etdim ki, həftənin 2-ci və 4-cü günləri də çalışmağıma və gündə 15 işlə tanış olmağıma icazə versin.

Vera Petrovna, gerçəkdən, çox ziyalı bir rəhbərmiş! Azərbaycana və azərbaycanlılara dərin hörmət bəslədiyini bildirdi, yanımdaca arxivin informasiya və arxiv sənədlərindən istifadə bölümünün müdiri Janna Pavlovna Serqa’nı çağıraraq mənə hər cür şərait yaradılmasını tapşırdı. Bundan sonra mən iki həftədə 10 gün işləmək və 150 işlə tanış olmaq imkanı qazandım. Məncə, bu, arxivin araşdırıcılara xidməti tarixində ilk belə ciddi istisnaydı! 

Xoşbəxtlikdən, Kiyev arxivinin başqa işçiləri də həddən artıq qayğıkeş çıxdılar. Bölüm müdiri Janna Pavlovna da öz növbəsində mənə əlindən gələn yardımı göstərdi, istədiyim bütün materialların mənə vaxtında çatdırılmasına şəxsən nəzarət etdi. O, oxu zalının məzuniyyətdə olan müdirini bu gündən əvəz etməyə başlamış (mənim bəxtimdən!) Sergey Yuryeviç Karamaş’dan mənə özəl münasibət bəsləməyi xahiş etdi. 

Sergey Karamaş 

J.P.Serqanın başçılıq etdiyi bölümün böyük elmi işçisi, "Sənədli yaddaş xəzinəsi" Klubunun prezidenti, Ukrayna radiosunun "Kiyevin səsi" verilişində arxivlərlə bağlı rubrikanın aparıcısı, "Kiyev: Sənədli yaddaş xəzinəsi"  toplusunun redaktoru, bir çox dəyərli kitabların müəllifi olan tarixçi Sergey Yuryeviç Karamaş sözün yaxşı anlamında möcüzə bir insandır. Ömrünün 34 ilini bu arxivə həsr etmiş Sergey görkəmli Ukrayna və rus yazıçısı N.V.Qoqolun soyundandır, hətta yandan baxdıqda sanki Qoqolu görürsən. Ukraynada Kiyevin tarixini onun qədər bilən və sevən ikinci şəxsin ola biləcəyinə inanmağım gəlmir. Adam canlı ensiklopediyadır - Kiyevlə bağlı bilmədiyi şey yoxdur. Millətçiləri xoşlamadığını hiss etdirsə də özünün alovlu Ukrayna millətçisi və vətənpərvəri olduğu göz qabağındadır. Arxivçi kimi də əvəzi yoxdur - hansı sənədin harada olduğunu əzbər bilir.

Bu arxivdə axtarışlara boşuna vaxt itirmədən səmərəli çalışmağımda Sergeyin misilsiz xidməti oldu. O, ilk növbədə baxılmalı ən vacib siyahılarla məni tanış etdi, halbuki onları tapmağa mən günlərcə vaxt itirməliydim. Mənə nə lazım olduğunu işarədən anlayır, tez-tez dalbadal "da, da, da, da...", "dobro" (yaxşı) deyir, istəyimi anındaca yerinə yetirir, bir-birinin dalınca qalın-qalın siyahıları yorulmadan, usanmadan daşıyıb gətirir, mənim sevindiyimi görüncə özü də şad olurdu. İlk günlər elə bildim ki, yalnız mənə münasibətdə belədir, sonra gördüm ki, hər gün ağzınacan dolub-boşalan oxu zalının bütün oxucularına eyni qayğıkeşliklə yanaşır. O, elə bil, uçan adamdı - on-on beş oxucuya eyni zamanda sənədləri sürətlə aparır, verilən və qaytarılan işləri, üzü çıxarılacaq vərəqləri qeydə alır, araşdırıcıların saysız-hesabsız sorğularını cavablandırır, onlara istiqamət verirdi. Bu qədər işi necə çatdırdığına mat qalırdım. O, elektrik enerjisinə ciddi qənaət edirdi - oxu zalıyla üzbəüz otağından hər dəfə çıxanda (bu isə gündə yüz dəfə olurdu!) işığı hökmən söndürürdü.

Sergeylə çox tez dostlaşdıq. Mənim xahişimlə bir-birimizə müraciətdə "Siz"dən "sən"ə keçdik. Şənbə-bazar günləri şəhəri birgə gəzməyə çıxdıq, görməli tarixi yerlərlə məni tanış etdi. (Ukraynadan dönəndən sonra da əlaqələrimiz davam etməkdədir). 

Darayıcıda problem 

Arxivdə işlərim əla gedirdi. Direktor Vera Petrovna istədiyim qədər surət çıxarmağa icazə vermişdi. Bundan yararlanaraq ilk günlər yüzlərcə səhifənin üzünü çıxarmağı sifariş etdim. Ancaq bir azdan Sergey çox nəzakətlə sifarişləri mümkün qədər azaltmağımı xahiş etdi. Bəlli oldu ki, birincisi, arxiv işçilərinin çoxu məzuniyyətdə olduğuna görə darayıcıda (skanerdə) surət çıxaran Olqa Viktorovna adlı xanım başqa işləri də görməyə məcburdur; ikincisi, məndən başqa da sifariş verənlər çoxdur və xanım onların hamısını çatdıra bilmir. Ancaq üçüncü səbəb daha önəmliydi - arxivin bilgisayarı və darayıcısı həddən artıq köhnə olduğuna görə bir səhifəni darayıcıdan keçirib bilgisayara ötürmək yarım saatadək vaxt aparır! (Yeni texnika almağa arxivin büdcəsində yetərincə vəsait olmadığına görə mən Bakı ilə danışaraq Təhsil Nazirliyimizin xəttiylə onlara müasir bir bilgisayar və darayıcı bağışlamağa boyun oldum. Bakıya gəldikdən sonra nazir Misir Mərdanov da təşəbbüsümü bəyəndi).

Bundan sonra sifarişlərin sayını azaltmağa, daha çox dəftərdə qeydlər aparmağa məcbur oldum. 

Fasiləsiz işləməyin bəhrəsi 

Qarşıda 10 iş günü dursa da, siyahıda xeyli tələbəmizin adı vardı və onların hamısıyla tanışlıq olduqca gərgin iş tələb edirdi. Sənədlərlə hər gün saat 10-dan 16-yadək fasiləyə çıxmadan tanış olsam da, boynuma alıram ki, 15 işin hamısını gözdən keçirib qeydlər aparmağa bəzən vaxt çatmır, bir-iki iş sabaha qalırdı. Belə gərgin çalışmağın sayəsində Kiyevin ali məktəblərində oxumuş aşağıdakı tələbələrimizin şəxsi işlərini araşdıra bildim. (Kursivlə seçdirilənlər Ukrayna arxivlərindən yeni tapılan tələbələrdir. Siyahı tələbələrin şəxsi işlərinin ardıcıllığına görə tərtib edilib). 

Kiyev Müqəddəs Vladimir Universiteti 

1. Allahverdibəyov Abbas bəy Hacı Baxşəli bəy oğlu (Aralıq k./Şərur)

2. Əlibəyov Bəylər bəy İbrahim bəy oğlu (Dədəli k./Füzuli r.)

3. Axundzadə Rəşid bəy şeyxülislam Axund Əbdüssalam oğlu (Salyan)

4. (Mirzə)bağırbəyov Əbülfət bəy Hacı İsmayıl bəy oğlu (İrəvan)

5. Bayraməlibəyov Şirəli bəy Ağababa bəy oğlu (Yeddioymaq/Lənkəran)

6. Həmzəyev Cahangir İsmayıl oğlu (Gəncə)

7. Qasımbəyov Əbdüssəttar bəy İbrahim bəy oğlu (Bakı)

8. Qazıyev Teymur bəy Ağa bəy oğlu (Gəncə)

9. Qazıyev Əkbər bəy Hüseyn bəy oğlu (İrəvan)

10 .Quluyev Mustafa Zəkəriyyə oğlu (Şəki)

11. Məhəmmədov Nadir Cəlil oğlu (Gəncə)

12. Məhəmmədbəyov Müğbil xan Rüstəm xan oğlu (İrəvan)

13. (Məhəmmədov) Xəlil Məhəmmədbağır oğlu (İrəvan)

14. (Mirzə)bağırbəyov Ağa bəy Hacı İsmayıl bəy oğlu (İrəvan)

15. Ağabababəyov-Muğanlinski Adil bəy Abbasəli bəy oğlu (İrəvan)

16. Nəbiyev Mahmud Əbdürrəhim oğlu (Şəki)

17. Rəcəbov Məcid Hacı Məhəmməd oğlu (İrəvan)

18. Sultanov Əliqulu bəy Əli bəy oğlu (Akarak k./İrəvan)

19. Şahsuvarov Nurməhəmməd bəy Adilxan oğlu (Şahsuvarlı/Zəngəzur)

20.  (Ordubadski) Hacıyev-Zeynalabdinbəyov Firuz bəy Mehdi bəy oğlu (Ordubad)

21. Sultanhüseynbəyov İsmayıl bəy (İrəvan)

22. Rəhimov Ağaverdi Hacı Yarəli oğlu (Balaxana/Bakı)

23. Ağayev Baxış bəy Hüseyn bəy oğlu (Şuşa)

24. Ağahüseynov Yaqub Rəhim oğlu (Gəncə)

25. Əliyev Əlimuxtar Kərbəlayı Ağakişi oğlu (Bakı)

26. Əliyev Şövkət Məşədi Abdulla oğlu (Gəncə)

27. Əliyev Məcid Əbdürrəhim oğlu (Marağa k./Dağıstan)

28. Əlibəyov Əli bəy Qulu bəy oğlu (Dədəli k./Füzuli r.)

29. Əli Kərbəlayı Abbas oğlu (Naxçıvan)

30. Əlibəyov Umud bəy Səlim bəy oğlu (Keşlə/Bakı)

31. Əliyev Rüstəm Məşədi Səlim oğlu (Şuşa)

32. (Allahverdiyev) Əliheydər Allahverdi oğlu (Bakı)

33. Allahverdibəyov (Allahverdiyev) Həmid bəy Hacı Baxşəli bəy oğlu (Aralıq k./Şərur)

34. Əsgərov Abbas Əsgər oğlu (Gəncə)

35. Aslanov Əmir bəy Zəkəriyyə bəy oğlu (Şuşa)

36. Axundov Rüstəm bəy Heydər bəy oğlu (Şamaxı)

37. Həmzəyev Sadulla Hacı Baba oğlu (Dərbənd)

38. Hüseynov Məhəmmədsadıq Hacı Cavad oğlu (Bakı)

39. Cəfərov Məhəmmədsadıq Kərbəlayı Ağaverdi oğlu (Bakı)

40. Cəbiyev Məhəmməd Hacı Babacan oğlu (Balaxana/Bakı)

41. İbrahimbəyov İsfəndiyar Mirzə Məhəmmədbağır oğlu (Şuşa)

42. İbrahimov Müğbil Hacıbaba oğlu (Tiflis)

43. İsrafilbəyov Mövsüm bəy Nəcməddin bəy oğlu (Şamaxı)

44. Qədimov Məhəmmədismayıl Allahverdi bəy oğlu (Naxçıvan)

45. Qədimov Adıgözəl Allahverdi oğlu (Naxçıvan)

46. Kazımov Ağahüseyn Hacı Ələsgər oğlu (Bakı)

47. Makinski Əli bəy İbrahim bəy oğlu (İrəvan)

48. Mahmudbəyov Lətif bəy Əsədulla bəy oğlu (Şamaxı)

49. Musabəyov-Əfəndiyev Qəzənfər Mahmud ağa oğlu (Pirəbədil k./Quba)

50. Əlinağı Musa oğlu (Gəncə)

51. Nərimanbəyov Fərman Əmir bəy oğlu (Şuşa)

52. Rzayev Mirzəəhməd Hacı Əsəd oğlu (Dərbənd)

53. Rüstəmbəyov Şəfi bəy Mustafa bəy oğlu (Aydınqışlaq k./Qəbələ)

54. Sadıqov Cəmil Məşədi Əli oğlu (Şuşa)

55. Salehov Yusif Hacı Rza oğlu (İrəvan)

56. Sultanov Məhəmmədtağı Folad oğlu (Tiflis)

57. Sultanov Abbas bəy Ağalar bəy oğlu (Qubadlı)

58. Tağıyev Məhəmmədtağı Məşədi Baxış oğlu (Şamaxı)

59. Talışxanov Mirmustafa xan Mircavad xan oğlu (Lənkəran)

60. Talışınski Mirəbülfət xan (Ağa xan) Mirrza xan oğlu (Lənkəran)

61. Topçubaşov Mustafa bəy Ağa bəy oğlu (İrəvan)

62. Yaqubov Mirəbdülxalıq Mirqasım oğlu (Bakı)

63.  Axicanov Müseyib bəy Qəhrəman bəy oğlu (Salyan)  

İmperator III Aleksandr adına Kiyev Politexnik İnstitutu 

64. Ağayev İsrafil Ağa oğlu (Qarğabazar k./Qarabağ)

65. Əliyev Abbasmirzə Əhməd oğlu (Şamaxı)

66. Axundov Ağa Əbdülxalıq oğlu (Şamaxı)

67. Vəlibəyov Mahmud bəy Həsənəli bəy oğlu (Xocalı/Şuşa)

68. Qasım oğlu (Hacı Molla Qasım oğlu) Nəcəfqulu Məhəmmədsadıq oğlu (Bakı)

69. Həmzəyev Şəmşad İsmayıl oğlu (Gəncə)

70. İbrahimov Abbasqulu Hacı Paşa oğlu (Gəncə)

71. Qədimbəyov Cahangir bəy Əliəkbər bəy oğlu

72. Mahmudbəyov Şamil bəy Həbib bəy oğlu (Şamaxı)

73. Mustafayev Ağacəfər Kərbəlayı Əbdülbağı oğlu (Bakı)

74. Nağıyev Hüseyn Hacı Musa oğlu (Gəncə)

75. Rəhimzadə Abdulla Məhəmməd oğlu (Gəncə)

76. Sadıqov Cəlil Məhəmməd oğlu (Şuşa)

77. Talışınski Mirabbasqulu xan Mirzə xan oğlu (Lənkəran)

78. Tarıverdiyev Hidayət Zülfüqar oğlu (Şuşa)

79. Umudov Mirzə Mənsur İbrahim oğlu (Daşkənd)

80. Seyidzadə Mirismayıl Seyid Əhməd oğlu (Gəncə)  

Kiyev Kommersiya İnstitutu 

81. Vəliyev (Vəlibəyov) Məhəmmədhəsən Nəcəfqulu bəy oğlu (Şuşa)

82. Quluyev Əliəkbər İslam oğlu (Bakı)

83. Qazıxanov Məhəmmədsəfa

84. Talışınski Mirisgəndər xan (Lənkəran) 

Kiyev Konservatoriyası 

85. Vəzirov Cəmil bəy İsmayıl bəy oğlu (Şuşa) 

Siyahıdan da göründüyü kimi, tələbələrin əksərinin şəxsi işi ilk dəfə araşdırılıb.

Bunu da bildirməyə borcluyam ki, arxiv rəhbərliyi bütün istəklərimi gerçəkləşdirmək üçün nə qədər qayğıkeşlik göstərsə də, özüm də var gücümlə, fasiləsiz nə qədər işləsəm də  Kiyev Şəhəri Dövlət Arxivindəki tələbələrimizin bütün şəxsi işləriylə tanış olmağa vaxt çatmadı. Özəlliklə Kiyev Universitetinin xeyli tələbəsi öyrənilməmiş qaldı. Məncə, bir həftə də eyni qaydada çalışılsa, Kiyevdə oxumuş bütün tələbələrimizi əhatə etmək olar. 

(Ardı gələn sayımızda) 

Ədalət TAHİRZADƏ,
Bakı Avrasiya Universitetinin professoru
[email protected]
Tel.: +994-50-612-68-13