|
(Başlanğıcı ötən saylarımızda)
Qolodomor
 Bazar
günü şəhəri gəzməyə çıxdım. İlk növbədə Qolodomor
muzeyi’ni
görmək istəyirdim. "Amarant"ın Yuliya’ları
(otelin 4 inzibatçı qızından 3-ünün adı YuliyaTydı;
ukraynalılar bu adı çox sevirlər) oranı asan tapmaqçün
İnternetin yardımıyla mənə sadə yol xəritəsi tərtib
etmişdilər.
Metronun "Arsenalna" stansiyasından ayağımı dışarı qoyan
kimi gözümə qoşa çadırlar sataşdı. Biri ağ, biri
qırmızıydı. Ukraynada bu il oktyabrın 28-də Parlament
seçkiləri keçiriləcəyinə görə partiyalar qanuna uyğun
şəkildə şəhərlərdə çadırlarını qurub təbliğatlarını
aparır, camaata pulsuz ədəbiyyat paylayır. Ağ çadır
Nataliya Korolevskayanın "Ukrayna - irəli!"
partiyasının, qırmızı çadırsa Ukrayna kommunist
partiyasınındı. Belə çadırları sonra Odessa və Xarkovda
da çox gördüm.
Bunu deməyə bilmərəm ki, kommunistlərin təbliğat və
təşviqatı Ukraynada çox güclüdür. Olduğum bütün
şəhərlərdə onların saysız-hesabsız reklam lövhələrini
gördüm. Başlıca şüarları budur: "Ölkəni xalqa
qaytaracağıq". Əsasən yaşlı nəslin könlünü ələ almağa
çalışır, onlara müraciətlə, parlamentdə çoxluğu
qazansalar (nəüzibillah!), təqaüd yaşını azaldacaqlarına
söz verirlər. Maraqlısı da budur ki, bütün reklamları
ruscadır, halbuki Ukraynada rusca yazı nadir işlənir.
Bizdən fərqli olaraq Ukraynada əski kommunist
atributlarına, demək olar ki, toxunulmayıb. Leninin,
başqa kommunistlərin bütün heykəlləri durur. Küçələr,
müəssisələr, hətta yaşayış məskənləri indi də Sov.İKP
rəhbərlərinin, qurultaylarının adını daşıyır. Bu üzdən
ölkədə kommunist nüfuzunun çox güclü olacağını
düşünürdüm, ancaq sıravi vətəndaşlardan kommunistlərə
münasibətini soruşduğumda tam əksini gördüm - əksəriyyət
onları "yalançı", "hay-küyçü" adlandırır.
 Metronun
qarşısındakı küçəylə gəzə-gəzə muzeyə doğru gedirdim.
Düzdür, orayadək hələ bir neçə kilometr vardı, ancaq həm
piyada gəzmək, həm də şəhəri arxayınlıqla seyr etmək
istəyir, gördüyüm gözəl binaların, abidələrin
şəkillərini çəkirdim (Ukraynada üst-üstə 1300-dən artıq
şəkil çəkmişəm).
Dairəvi biçiminə görə kiyevlilərin zarafatla "Əl
qumbarası" adlandırdığı çoxqatlı "Salyut" oteli və Milli
Nəqliyyat Universiteti qarşısındakı böyük yeraltı
keçiddən geniş bir parka çıxılır. Burada İkinci Dünya
savaşında həlak olmuş zabitlər dəfn edilib və onların
şərəfinə abidə ucaldılıb. Məzarlar yan-yana düzülüb.
Bura çox hündürdə olduğuna görə şəhərin gözəl mənzərəsi
görünür.
Qolodomor muzeyi bu kompleksdən bir qədər aşağıda,
yerişlə 3-4 dəqiqəlik məsafədədir. Muzey 2009-cu ildə
açılmış əzəmətli abidənin altında - zirzəmi sayılacaq
birinci qatdadır. Abidənin ağ gövdəsi çoxüzlüdür və
çoxlu xaçlarla naxışlanıb. Gövdə bir-birinə calanmış 4
hündür qara xaçla əhatələnib. Şəbəkədən hazırlanmış hər
xaçın üstündə Ukrayna xalqının rəmzi olan qızılı rəngli
leyləklər təsvir edilib. Ən aşağıdakı leyləyin qanadları
iki tərəfdən də tutulduğuna görə o uça bilmir. Hər xaçın
qarşısında Ukrayna qolodomorunun başlıca dönəmləri
yazılıb: 1921-1922, 1932-1933, 1946-1947.
Azərbaycan oxucusunun bir çoxu qolodomorun mahiyyətindən
xəbərsizdir, ona görə burada çox qısa bilgi verməyi
gərəkli sayıram. Ukraynaca "aclıqdan ölmə" anlamına
gələn "qolodomor" sözü dünyanın hər yerində tərcüməsiz
işlədilir. Düzdür, "qolodomor" dedikdə başlıca olaraq
1932-1933-cü illər aclığı nəzərdə tutulur, ancaq bu
abidə və müzey ukraynalıların həmin hadisəni daha geniş
təsəvvür etdiyini bildirir.
 Məsələnin
özəyi bundan ibarətdir ki, Ukrayna müstəqilliyə daha çox
can atdığına görə başda Stalin, Molotov, Kaqanoviç
və b. olmaqla ozamankı SSRİ rəhbərliyi Ukrayna xalqına
qarşı məqsədyönlü soyqırımı siyasətini gerçəkləşdirib.
Əslində SSRİ-nin taxıl anbarı olan bu ölkədə
kollektivləşmə adıyla qırmızı ordu kəndlilərin bütün
kənd təsərrüfatı alətlərini və "şəhərə yardım" adıyla
bütün taxıl ehtiyatını əlindən alıb və əhalini labüd
aclığa məhkum edib. Doğrudur, Kiyev və Xarkov kimi iri
şəhərlərdə nisbətən ərzaq tapılıb, ancaq çoxlu
ukraynalıdan eşitdiyimə görə, həmin şəhərləri qırmızı
ordu əsgərləri tam mühasirəyə alıb və şəhərə girmək
istəyənləri yerindəcə güllələyib. Ukrayna MEA
Demoqrafiya və Sosial Araşdırmalar İnstitutunun əldə
etdiyi nəticələrə görə, təkcə 1932-1933-cü illərdə
Ukraynada ən azı 3,2 milyon nəfər aclıqdan ölüb. Bu
siyasətin sovet Ukraynasında əhalinin 20-30 faizini məhv
etdiyi bildirilir.
Doğrudur, ruslar qolodomoru qəbul etmir və onu keçmiş
SSRİ-nin ümumi bəlasının tərkib hissəsi kimi götürürlər,
ancaq ukraynalılar bunu rəsmən soyqırımı sayırlar. Yeri
gəlmişkən, ABŞ, Andorra, Argentina, Avstraliya, Belçika,
Braziliya, Çexiya, Çili, Ekvador, Estoniya, Gürcüstan,
İspaniya, İtaliya, Kanada, Kolumbiya, Latviya, Litva,
Macarıstan, Meksika, Paraqvay, Peru, Polşa, Slovakiya və
Vatikan dövlətləri də qolodomoru soyqırımı aktı kimi
tanıyıb.
Alt qatdakı muzeyə başdaşlarını andıran, yan-yana
düzülmüş qara mərmər lövhələrin arasıyla enirsən. İçəri,
əsasən, qaranlıqdır. Geniş ekranda daim sənədli filmlər
göstərilir. Ukrayna Milli Yaddaş İnstitutunun
hazırladığı 51 cildlik, Ukraynanın bütün vilayət və
şəhərlərini qapsayan "Ukraynada 1932-1933-cü illər
qolodomoru qurbanlarının milli YADDAŞ KİTABI" adlı
möhtəşəm nəşrin cildləri bir neçə yerdə qoyulub;
istəyənlər vərəqləyib tanış ola bilər. Çox da geniş
olmayan otaqda o dönəmdə Ukrayna kəndlilərinin durumunu
göstərən müxtəlif muzey eksponatları düzülüb.
 Muzeydən
çıxışdakı dar dəhlizin başlanğıcında kiçik bir kilsə
zəngi asılıb. Buradan Dnepr çayına gözəl bir mənzərə
açılır.
Kiyevo-Peçyorska lavra
Kiyevin bəzəyi buranın ən nüfuzlu və ən gözəl kilsəsi
"Kiyevo-Peçyorska lavra"dır. Şəhərə gələn turistlərin ən
mühüm hissəsinin buraya yönəldiyini desəm yanılmaram.
Rusiyadakı ilk monastrlardan sayılan bu tikilinin özülü
Yaroslav Mudrı dönəmində - 1051-ci ildə qoyulub.
"Peçyora" ukraynaca "mağara" deməkdir, çünki bu kilsənin
ilk sakinləri olan rahiblər öncə yaxınlıqdakı
mağaralarda yaşayaraq buranı ibadətgaha çeviriblər.
Lavrada xaçpərəstlərin müqəddəs saydığı bir çox insanlar
dəfn edilib. Maraqlıdır ki, Rusiyanın baş naziri olmuş
P.A.Stolıpin (1862-1911) də bu kilsədə uyuyur.
Kilsənin qarşısı daim turistlərlə və ziyarətə gələn
yerli sakinlərlə doludur. Mən də onlara qoşuluram.
Maraqlıdır ki, kilsəyə girən bütün qadınlar,
müsəlmanlarda olduğu kimi, başlarını örtürlər.
 İndi
muzey kimi çalışan Kiyevo-Peçyorska lavranın bütün
gözəllik və özəlliklərindən burada söz açmağa imkan
yoxdur. Təkcə onu deyim ki, "minarə"sinin hündürlüyü 100
metrdən artıqdır. Ukraynanın muzey işçiləri də xeyli
vətənsevər olduqlarına görə, turistlərdən əldə edilən
vəsaiti dağıtmadan onun bərpasına, gözəlləşdirilməsinə
sərf edirlər. Neçə kilolarla qızıl işlədilərək
rənglənmiş günbəzləri gün işığında göz qamaşdırır.
İçərinin gözəlliyini təsvir etməkçünsə ayrıca bir məqalə
yazmaq gərəkdir.
Əfqanıstan müharibəsi qurbanlarına abidə
Kilsədən bir qədər aralıdakı bir turist firması
ikimərtəbə avtobuslarla şəhərə səyahət təşkil edir.
Oranı tapmaq üçün soraqlaşa-soraqlaşa gedirəm. Yenə bir
balaca kilsənin qarşısından ötüb küçənin o tayına
keçməliyəm. Ortada kiçik bir bağ var. Bağa girəndə
gördüm ki, burada 1979-1989-cu illər Əfqanıstan
müharibəsi qurbanlarının şərəfinə çox təsirli bir abidə
ucaldılıb. Ortada üç silahlı əsgər görünür. Onlardan
ikisi qabağa baxır, birisə oturub və başını dizləri
üzərinə qoyub - ya hədsiz dərdlidir, ya da hədsiz
yorulub. Bu abidənin dörd bir yanı iri qara mərmər
daşlarla əhatələnib. Həmin daşların üstündə Əfqanıstan
müharibəsində həlak olmuş və itkin düşmüş bütün
ukraynalıların adı yazılıb.
Kiyev gəzintisi
 200
qrivna verib (bizim 25 manata yaxın) ikiqatlı, üstüaçıq
turist avtobusuna əyləşirəm. Arada yüngülcə yağış yağsa
da heç kəs yerindən tərpənmir, aşağı qata düşmək
istəmir. Mən şəhəri daha yaxşı görüb şəkillər çəkmək
üçün ən qabaqda otururam.
Avtobus öncə bizi Dnepr çayının üzərindəki körpüdən
keçirərək şəhərin çağdaş hissəsinə aparır. Burada ən
görməli yer Ana Vətən abidəsidir. Kiyevin, yalan
olmasın, hər yerindən görünən bu olduqca əzəmətli
abidəni 1981-ci ildə şəxsən Sov.İKP MK baş katibi
L.İ.Brejnev (1906-1982) açıb.
Altında muzey yerləşən abidə keçmiş SSRİ-dəki ən hündür
heykəldir. Onu hər biri 25-30 ton ağırlığında blokları
qaynaq etməklə quraşdırıblar. 150 illiyə və 9 bal
zəlzələyə hesablanmış heykəlin hündürlüyü Ananın
əlindəki qılıncın ucunadək 62 metr, özüllə birlikdəsə
102 metrdir. Danışılanlara görə Kiyev mitropoliti
ozamankı Ukrayna rəhbəri V.V.Şerbitski
(1918-1990) ilə danışaraq qılıncın Kiyevo-Peçyorska
lavranın xaçından yüksək olmaması barədə razılığa gəlib.
Gerçəkdən, indi qılıncın ucu həmin xaçdan 12 metr
aşağıdadır. Ananın əlindəki qılıncın uzunluğu 16 metr,
çəkisi 9 tondur. Ananın sol əlindəsə ağırlığı 13 ton
olan qalxan var. Bütün heykəlin ağırlığısa 450 tondur.
 Avtobusla
yenidən Dunayı keçərək geriyə dönür, bu dəfə "əski"
Kiyevə giririk. Əslində Kiyevlə bağlı əski və çağdaş
anlayışları çox şərtidir, çünki əski hissənin özündə də
geniş müasir məhəllələr var. Doğrudur, Bakının üç
butasına çatacaq binaları yoxdur, ancaq istənilən
ölkənin paytaxtını bəzəyəcək həm çox yüksək, həm də
zövqlə tikilmiş, gözoxşayan binalar az deyil. Doğrudur,
şəhərin içərisində uca binalar tikilməsinə hədsiz
ehtiyatla yanaşıldığı hiss olunur, ancaq bu tikililərin
özləri də böyük ustalıqla köhnə binalarla uzlaşdırılıb,
eyni ansamblda qovuşdurulub.
Adını bilmədiyim küçələri bir-bir ötürük. Bələdçimiz
aramsız olaraq bilgi verir. Başdan-başa açıq-qırmızı
rənglə boyanmış binanın qarşısından keçəndə o bildirir
ki, bura Ukrayna Milli Universitetidir. Onun qırmızı
rəngi haqqında belə bir lətifə var ki, bu binanın rəngi
tələbələrin qanından yaranıb. Bununla o zaman
universitetdə oxumağın çox çətin olduğuna işarə ediblər.
Açığı, bu binanın qarşısından keçəndə çox həyəcanlandım,
çünki hələ mənim müəyyənləşdirə bildiyim 63 Azərbaycan
oğlu bu binanın divarları arasında ali təhsil alıb!
Onların bu binaya girib-çıxmalarını, auditoriyalarda
mühazirə dinləmələrini, qarşı-qarşıya durub söhbət
etmələrini xəyalında canlandırmaq nə qədər xoşdur!..
Timoşenkoçuların
çadırları
Kiyevin ən mərkəzi küçələrindən birinə keçirik. Qarşıda
cəlbedici bir mənzərə açılır - geniş səkidə onlarca
çadır yan-yana düzülüb. Öncə onları ticarət çadırları
bildik - belələri şəhərdə ağzınacandır. Yaxınlaşdıqda
bunları indi həbsdə olan keçmiş baş nazir Yuliya
Timoşenko tərəfdarlarının qurduğu anlaşıldı. Üzü
küçəyə Timoşenkonun Ukrayna bayrağı fonunda iri portreti
qoyulub, portretin üstündə və altında, əlbəttə, öz
vətəndaşlarına deyil, əcnəbilərə ünvanlanmış ingiliscə
"Stop politikal repressions", "Freedom for Yulia
Tymoshenko", "Freedom for Ukraine" cümlələri yazılıb.
Portretin sağ tərəfində təxminən 20-30 metr uzunluqdakı
bir sahədə müxtəlif dillərdə indiki prezident
Yanukoviçin, ümumən hakimiyyətin əleyhinə kəskin ifadəli
çoxlu şüarlar asılıb. Çadırdakılar onların şəklini
çəkdiyimi görərkən sevinclə əl edirdilər.
Bu sözləri Timoşenkoya rəğbətimdən yazmıram. Doğrudur,
onun hörüyündən çox xoşum gəlir, ancaq şəxsiyyəti
haqqında heç bir ukraynalıdan xoş söz eşitmədim.
Özəlliklə onun Ukrayna-Rusiya qaz danışıqlarında
milyardları mənimsəməsindən çox danışır və haqlı
tutulduğunu bildirirdilər. Ancaq bununla yanaşı, onu
tutanların da heç də ondan geri qalmadıqlarını
eşidirdim.
Ziyalıların birindən hakimiyyətin aydan artıq burada
"sakinləşmiş" çadırlara niyə toxunmadığının səbəbini
soruşdum. Xoşuma gələn cavab verdi: "Bu çadırları
dağıtsalar, camaat elə bilər ki, Timoşenkoda nəsə var.
Ancaq onun buradakı tərəfdarlarıyla söhbət edəndən sonra
yanıldıqlarını görürlər".
Hər bir halda, Ukrayna hakimiyyətinin söz azadlığına
sayğısı göz qabağındadır.
Bir saatlıq gəzintimiz Kiyevin, gerçəkdən, dünyanın ən
gözəl şəhərlərindən biri olduğuna məni inandıra bildi.
Qoca musiqiçi
Metroda tez-tez gördüyüm qoca musiqiçidən yazmasam Kiyev
haqqında qeydlərimi yarımçıq sayaram.
Bu başdan deyim ki, Ukraynada tənbəl, yəni küçədə oturub
heç bir iş görmədən dilənənləri nadir halda görərsən.
Bura dilənçiləri ya müxtəlif hərəkətlərlə səni
əyləndirəcək, güldürəcək, ya musiqi çalacaq, yaxud
oxuyacaq, ya da öz istedadını başqa sahədə göstərəcək,
sən də onun qarşısındakı papağa, yaxud kisəyə pul
atacaqsan. Danışacağım qoca da onlardan biridir.
70-75 yaşı olar. Demək ki, təqaüdçüdür və pulu
yetmədiyinə görə mədəni şəkildə dilənir. Ancaq şıq
geyinib. Başında qara şlyapa, əynində təzə yay kostyumu
var. Gitarada çalır və oxuyur. Qarşısındakı təkərli əl
çamadanının əlcəyini qaldırıb, onun qolunun başından
oxuyacağı mahnıların mətnini asır, yan qollarının
birindən gül dəstəsi, birindənsə "nəzir" torbası asıb
(yeri gəlmişkən, ukraynalılar da "torba" sözünü bizdəki
anlamda işlədir, ancaq vurğunu birinci hecanın üstünə
salırlar).
Qoca müğənni köynəyinin yaxasından çıxarıb ağzının
yanında quraşdırdığı mikrofona oxuyur. Mikrofonsa yanına
qoyduğu balaca dinamikə calanıb. O oxumağa başlayanda
səsi bütün vaqona yayılır. Səsi də elə tənzimləyir ki,
sərnişinlər rahatsız olmasın.
Mahnıların məzmunu ən müxtəlifdir. Onların içində
prezidenti, hakimiyyəti "danlamaqdan" tutmuş, xalqın
durumuna, dünyanın gedişinə, məişət problemlərinə...
qədər hər şey tapmaq mümkündür. İstədiyini oxuyur.
Onunla heç kəsin işi yoxdur - polisin də, vətəndaşların
da. İstəyən qulaq asır, "nəzir"ini verir, istəməyən
dinləmir, söhbət edir.
Bir dəfə onunla üzbəüz düşdüm. Şəklini bir neçə pozada
çəkdim. Baxdı, ancaq heç nə demədi. Razı qaldığını hiss
etdim. Ancaq bundan sonra onu bir daha görmədim.
İyulun 28-də Kiyevdən ayrılıb Odessaya uçdum...
(Ardı gələn sayımızda)
Ədalət TAHİRZADƏ,
Bakı Avrasiya Universitetinin professoru
[email protected]
Tel.: +994-50-612-68-13 |
