Hörmətli Əbdül müəllim! Bu gün doğma respublikamızın -
Azərbaycanın təhsil ehtiyacları dünyanın hər hansı bir
ölkəsindəki kimi daha önəmli olmaqla hamını düşündürür.
Hər kəs bu böyük cəmiyyət hadisəsinin qlobal məkanda
həlli yollarını axtarır, müəyyən nailiyyətlər əldə
etməyə çalışır. Siz, Azərbaycanın böyük
şəxsiyyətlərindən, psixoloq alimlərindən, əvəzsiz
müəllimlərindən biri kimi 80 illik ömür salnamənizdə bu
yolu çox uğurla, heç kimə bənzəməyən özünəməxsus bir
tərzdə davam etdirmisiniz. Böyük bir elmi məktəbin
möhtəşəm binasını ucaltmaqla oraya öz adınızı həkk
etmisiniz.
Bu
psixologiya məktəbinin təkrarsız ornamentləri o qədər
məntiqli, mənalı, şirin bir üslubda olan elm, söz
gözəlliyidir ki, ondan yan keçmək, ona biganə qalmaq
mümkün deyil. Mən hər dəfə Sizin əsərlərinizi nəzərdən
keçirdikcə, eləcə də yeni nəşr olunanları mütaliə
etdikcə, bir daha sizin iki əsrin qovşağında parıldayan
böyük şəxsiyyətinizin fonunda Azərbaycan psixoloji,
pedaqoji düşüncə tərzinin bugünkü zaman üçün ifadəsini
görürəm. Onun böyüklüyünü, siqlətini aydın dərk edir,
bütün bunlar barəsində qənaətlərimi bölüşmək istəyi ilə
fəxarət hissi keçirirəm. Bu məktubun da yazılmasının
həmin zərurətdən irəli gəldiyini bildirmək istəyirəm.
Hörmətli Əbdül müəllim!
Sizin hələ ötən əsrin ortalarında elmə gəlişiniz
Azərbaycan psixoloji fikrinin inkişafına təkan verdi.
60-cı illərdən başlayaraq uşaqlarda diqqətin, təxəyyülün,
yaradıcı fəaliyyətin inkişaf etdirilməsi məsələləri Sizi
düşündürməyə başladı. Ona görə də təhsildə pedaqoji
əhəmiyyətli bir məsələ kimi onları psixoloji əsasda
araşdırmağa başladınız. Bir-birinin ardınca "Müasir
Azərbaycan məktəbinin psixoloji problemləri" (1998,
2004), "Yeni pedaqoji təfəkkür" (2001), "İstedadlı
uşaqlar: psixopedaqoji məsələlər, esselər və etüdlər"
(2005) və sair kimi nəinki Azərbaycan, eləcə də dünya
təhsil məkanı üçün daha çox əhəmiyyət daşıya bilən
əsərlər yazdınız və çap etdirdiniz.
Əsasən yaradıcılığınızda iki mühüm istiqamətin olması
aydın şəkildə diqqəti cəlb edir: onlardan birincisi,
sırf psixoloji aspektdə tədqiqatlar aparmaq, ikincisi,
təhsilin psixopedaqoji problemlərini öyrənməklə yeni
istiqamətdə müasir tendensiyalı əsərlər yazmaqdır. Bəri
başdan onu deyim ki, bu istiqamətlərin hər ikisi insanın
inkişafı problemi ilə bağlı olmaqla yanaşı, həm də
tədqiqat sahələri kimi incə fərqləri ilə seçilir.
Əlbəttə ki, bu sahələrdə dərin araşdırmalar aparmaq və
uğurlu nəticələrə gəlmək yalnız Sizin kimi böyük elm
xadimlərinə nəsib olan xoşbəxtlikdir.
Siz ölkəmizin yeganə alimlərindənsiniz ki, özünün
əzəməti ilə böyük nüfuz qazanmış psixologiya elmini
təhsilə daha da yaxınlaşdırdınız. Onların bir bətndə
hibrid elm kimi şərhini Azərbaycan psixoloji, pedaqoji
fikrində ilk dəfə Siz verdiniz. "Müasir Azərbaycan
məktəbinin psixoloji problemləri" (1998, 2004), "Yeni
pedaqoji təfəkkür: psixopedaqogikaya giriş" (2008), "Əsrin
meqameylləri: psixopedaqoji problemlər" (2008) kimi
əsərlərinizdə onu müxtəlif parametrlərdə izah etdiniz.
Təbii ki, bu, müasir cəmiyyətin tələbatlarına cavab verə
biləcək bir təhsilin yaranması zərurətindən irəli
gəlməklə həm nəzəri, həm də praktik əhəmiyyət daşıyır.
Çünki sizin təbirinizcə demiş olsaq, "Təhsil
mədəniyyətin zəruri tərkib hissəsidir", "Mədəniyyət
insanın ikinci təbiətidir". Həm də mədəniyyət
insanın özünüifadəsidir. Belə bir mədəniyyətin
formalaşmasına xidmət göstərən təhsil və onun
hərəkətverici qüvvəsi olan məktəb ənənəvi mexanizmlərlə
işləyə bilməz. Ona görə də islahatçılıq fəaliyyətimizdə
yeni təhsil sisteminin yaradılması başlıca vəzifələrdən
biri kimi qarşıda durur. Haqlı olaraq qeyd edirsiniz ki,
"XXI yüzillik ağılın, intellektin təntənəsi əsridir.
Müstəqillik yoluna çıxmış respublikamızın milli mənafeyi
Azərbaycan məktəbinin, ilk növbədə, məhz ağıl, intellekt
ocağı olmasını tələb edir". Həm də axı "məktəb
Prometey missiyasını yerinə yetirir". Onun qığılcımları
uşaqların təfəkkür ocağına güc, qüvvət verir. Bu gün
həqiqi mənada məktəb "iki yolun ayrıcındadır". Bu
yolları haqlı olaraq iki sistem kimi səciyyələndirərək
bu qənaətə gəlirsiniz ki, birinci sistem "ənənəvi
didaktika" və ya "ənənəvi pedaqoji sistem",
ikincisi isə, "yeni pedaqoji təfəkkür, müasir təhsil
konsepsiyası"ndan ibarətdir. Bu gün biz bu yolların
ayrıcında daha qətiyyətli olmaqla yeni pedaqoji
təfəkkürə yiyələnməli, idrakın, təfəkkürün gücünə
əsaslanan təhsilə doğru getməliyik.
Yeri gəlmişkən deyim ki, ölkəmizdə yeni pedaqoji
təfəkkür haqqında ilk dəfə geniş və sistemli
psixopedaqoji tədqiqatlar aparan yeganə alim kimi Sizi
tanıyırıq. 2001-ci ildə yazıb çap etdirdiyiniz "Yeni
pedaqoji təfəkkür" adlı kitabınız hamıya bəllidir. Çox
yaxşı haldır ki, Siz bu ideyanı özünüzün sonrakı
psixopedaqoji əsərlərinizdə davam etdirməklə daha da
genişləndirdiniz. Düşünürəm ki, Azərbaycanın yeni
pedaqoji təfəkkür məktəbinin nəzəri-konseptual
eskizlərini məhz Siz hazırlamısınız. Eyni zamanda həm
klassik, həm də müasir təcrübələrə istinad edərək
gələcək təhsilin taleyinin proqnozlarını da elə Siz
müəyyənləşdirmisiniz. "Müasir psixologiyada kreativ
şəxsiyyət konsepsiyası formalaşır. Əlahəzrət yaradıcılıq
fenomeni dövrün qlobal psixoloji problemlərindən birinə
çevrilir. Təxəyyül problemini ancaq və ancaq bu
kontekstdə dəyərləndirmək, gələcəyin, XXI-XXII
yüzilliyin başlıca psixoloji problemlərindən biri kimi
araşdırmaq lazımdır".
Doğrudan da, bu, müasir cəmiyyətin ən yaxın iki yüz
illik bir dövrü üçün irəli sürülmüş konseptual təhsil
müddəasıdır. Oradan iki əsrə yaxın bir zamanı qabaqlayan
təxəyyül məktəbinin zərrin şüaları aydın görünür. O
şüalar ki, "Əlahəzrət yaradıcılıq fenomeni" onun
mahiyyətini təşkil edir.
Dərs haqqında psixopedaqoji araşdırmalarınız da
bənzərsizdir. Dərsdən bəhs edərkən onun inkişafetdirici,
yaradıcı xarakteri, şagird kəşfləri ilə zəngin olması,
şagird fəallığı kimi mühüm psixopedaqoji atributlardan
danışırsınız. Bunlar intellekt dərsləri üçün xarakterik
cəhətlərdir. Siz "Şagirdlər dərsdə nə üçün sual
vermirlər?" ritorik sualını cavablandıranda da daha çox
dərsin uşaqlar üçün maraqlı olmasına diqqət
yetirirsiniz. Doğrudan da, daim öyrənmək istəyini həyata
keçirən uşaqların verdiyi suallar cavablandırılmadıqda,
qeyri-ciddi münasibətlə qarşılaşdıqda onlar bu
ünsiyyətin mənfi zərbəsindən alınır, suallar verməkdən,
öyrənməyə təşəbbüs göstərməkdən çəkinirlər. Ona görə də
dərs özünün müasirliyi, yeniliyi ilə daha çox maraq
doğurmalıdır. Sizin qeyd etdiyiniz kimi, "Müasir
dərs" bugünkü dərs demək deyildir. Zamanın uğurlarına
söykənən dərsə müasir dərs deyilir... Dərs təkcə özünün
elmi-nəzəri səviyyəsinə görə deyil, həm də pedaqoji
konsepsiyasına - yeni pedaqoji təfəkkür ölçüləri ilə
qurulmasına görə müasir olur".
Siz həm də təlimdə geridə qalmanı "Xroniki xəstəliyin
vahiməsi" adlandırırsınız və belə bir qənaətə gəlirsiniz
ki, "Bu vahiməli şagird xəstəliyinin odunda-alovunda
kim bilir nə qədər istedadlı uşaq "məhv olub" və
indi də o davam etməkdədir.
İstedadlı uşaqların aşkar edilməsi və onunla iş
aparılması dövlətimizin təhsil siyasətində mühüm
istiqamətlərdən biridir. Bu həm də indiki təhsilimizin
təxirəsalınmaz vəzifəsidir. Siz tədqiqatlarınızda bu
problemə xüsusi yer ayırır, onu əzəməti ilə şərh
edirsiniz. Onun ailədə və məktəbdə həlli imkanlarının
psixopedaqoji aspektlərini öyrənməklə belə nəticəyə
gəlirsiniz ki, "İstedadlı uşaqlar həmişə dünyanın
sirləri ilə köklənmiş həqiqət axtarırlar".
Məktəb isə öz növbəsində istedadlıları meydana çıxarıb
inkişaf etdirmək missiyasını yerinə yetirməklə yanaşı,
həm də xalqın gələcəyi ilə bağlı həqiqətləri axtarıb
tapmaqda onlara dəstək ola bilər.
Siz dərsliyi təhsilin mühüm pedaqoji problemlərindən
biri kimi tədqiqata cəlb edir, onu müasir təhsil
konsepsiyası baxımdan dəyərləndirirsiniz. Özünüzün
özünüzlə etdiyiniz mükalimələrinizdə dərsliklə bağlı
apardığınız psixopedaqoji araşdırmalarınızın yekunu kimi
belə nəticəyə gəlirsiniz: "Dərslik necə olmalıdır?
Yeni pedaqoji təfəkkür baxımıdan bu sual son dərəcə
aktualdır. Müasir dərsliklərdə şagirdlərdə inkişaf və
tərbiyə ediləcək keyfiyyətlər layihələşdirilməlidir. Bu
cəhət zəruri surətdə nəzərə alınmalı, şagirdlərin
nəinki mənəvi tərbiyəsində, həm də əqli inkişafında
dərsliklərin rolu artırılmalıdır". Dərslik
sahəsində ümumi siyasətimiz bəlli olsa da, dərslik
yaradıcılığı zamanın inkişaf müstəvisində suallar
doğurur. Onun necə olması, cəmiyyətin ehtiyac və
tələbatları baxımdan necə yeniləşdirilməsi düşüncə
obyektinə çevrilir. Burada təhsil mütəxəssislərinin,
psixoloqların, metodistlərin fikirləri daha önəmli
olması ilə fərqlənir. Çünki onlar özlərinin
düşündüklərini ifadə etməklə təhsilin ciddi bir
mexanizminin konstruktiv inkişafı barədə proqnozlar
vermiş olurlar. Məktəbin, müəllimlərin tələbatlarına
uyğun peşəkarlıq səviyyəsində fikirlər söyləyirlər. Heç
şübhəsiz, sizin dərslik, onun nəzəri əsasları ilə bağlı
araşdırmalarınız, bu araşdırmalardan alınan nəticələr
müasir təhsil konsepsiyasına uyğun yaradılmaqda olan
yeni dərsliklərin mahiyyət və məzmununa gətirilməli,
onların psixopedaqoji bünövrəsini təşkil etməlidir.
Müasir dövrümüzdə ən böyük şəxsiyyətlərdən biri
müəllimdir. Yeni təhsil siyasətinin həyata
keçirilməsində onun rolu əvəzolunmazdır. Sizin
sözlərinizlə demiş olsaq, "Müasir məktəbə nə
avtokratik, nə avtoritar, nə də liberal müəllim lazım
deyil. Demokratik müəllim uşaqların qəlbinə asanlıqla
yol tapır. Onlar öz insani məziyyəti ilə şagirdlərin
gözündə ata və ana kimi necə də əzəmətli görünürlər".
Müəllim böyük insanlıq ruhunu daşıyan, onu sevimli
şagirdlərinə bəxş edən müqəddəs bir insandır. Onun bütöv
varlığı yüksək heysiyyat və ləyaqətdən yoğrulmaqla dərs
dediyi şagirdlərinin nəzərində möhtəşəm bir mənəviyyat
heykəli kimi ucalır. Yetişən nəsil onların
hərəkətlərindən nəticə çıxarır, istiqamət götürür.
Çox haqlı olaraq yazırsınız ki, "müəllim sözü hətta
məhdud və həqiqi mənasında sadəcə olaraq müəllim deyil,
o həm də alim-psixoloqdur, alim-pedaqoqdur,
alim-metodistdir". O, bütün pedaqoji məqamlarda
yaradıcı şəxsdir. Onun fəaliyyəti təkrarsız pedaqoji
ilmələrlə qurulur. Hər bir dərsi pedaqoji yaradıcılıq
nümunəsi kimi özünəməxsusluğu ilə görünür. "Müəllimin
didaktik qabiliyyətləri öz gücünü dərsdə göstərir. Lakin
dərsə hazırlaşanda da, dərsliyi araşdıranda da məhz öz
istedadının qüdrətinə güvənir".
Siz bizim qabaqcıl müəllimlərimizdən böyük fəxarət hissi
ilə danışır, XX əsrdə, eləcə də XXI əsrin əvvəllərində
elmi araşdırmaları ilə Azərbaycan təhsilinin inkişafında
müəyyənedici rol oynayan müəllimlərimizin fəaliyyətini
qeyd edirsiniz. Heç şübhəsiz, gələcəkdə müəllim
hazırlığını bu ideyalar zəminində daha da
zənginləşdirməli və irəlilətməliyik. Yeni təhsil
quruculuğunda tədqiqata, yaradıcı və innovator
müəllimlərin formalaşmasına xüsusi diqqət yetirməliyik.
Çünki bunu sürətlə inkişaf edən zaman tələb edir.
Müəllim-şagird münasibətlərinin sehrində pedaqoji
fəaliyyətinizin mərkəzində dayanan ciddi bir problem
ətrafında da mükalimələr qurur, araşdırmalar aparırsınız.
Doğrudan da, pedaqoji prosesin qurulması üçün zəruri
olan bu iki ən mühüm tərəfin arasında ünsiyyət
mədəniyyətinin yaranması nailiyyətlərimizin, demək olar
ki, əsasında durur. Yeni təhsil quruculuğu şəraitində
onun yeni mahiyyət və məzmun kəsb etməsi vacibdir. Çünki
təhsilin humanistləşdirilməsində müəllim-şagird
münasibətlərinin yeni parametrləri meydana çıxır.
Əslində bu, müəllim və şagirdin yeni şəraitə uyğun
olaraq funksiyalarının dəyişməsi ilə baş verir. Və Sizin
təbirinzcə demiş olsaq, bir sıra "Müəllim şagirdlər
üçün nə dərəcədə maraqlı şəxsiyyətdir? Sinifdə hər bir
uşaq üçün psixoloji komfort yarada bilirmi? Onlarda
hansı müsbət hissləri əmələ gətirir? İdrak maraqlarını
necə yaradır? Oxumaq yanğısı yarada bilirmi? Şagirdlər,
görəsən, onu ədalətli, xeyirxah adam sayırlarmı?
Səmimiyyətinə inanırlarmı? Onlar müəllimlərin hansını
daha çox sevirlər? Bu məhəbbətin, seçimli münasibətin
kökləri nədədir?" kimi ritorik sualların fonunda bu
münasibətləri müəyyənləşdirmək, istiqamətləndirmək
mümkün olur.
Nəhayət, bir məsələ haqqında da qeyd etmək istəyirəm. Bu
Sizin təlim məqsədlərinin taksonomiyaları ilə bağlı
araşdırmalarınızdır. Bu araşdırmaların Azərbaycanda ilk
dəfə aparılması və onun sistemli olaraq davam
etdirilməsi yalnız və yalnız Sizə məxsusdur. Ötən əsrin
80-ci illərindən başlayaraq tədqiqata cəlb etdiyiniz
həmin məsələ dünya psixoloqları tərəfindən öyrənilsə də,
onların ən mükəmməl forması olan üçtərkibli
taksonomiyanı Siz yaratdınız. "Öyrənmə→İnkişaf→Mədəniyyət"
modelində birləşdirilmiş komponentləri biri digərini
tamamlamaq şərtilə inteqrasiya edərək "Əlahəzrət şagird"
şəxsiyyətinə yönəltdiniz.
Sizin yaratdığınız yeni taksonomiya nəzəriyyəsinə
bugünkü şəxsiyyətyönümlü, nəticəyönümlü müasir təhsil
sisteminin qurulmasında nəzəri əsaslardan biri kimi
yanaşılır və dəyərləndirilir.
Ən nəhayət, Sizin zəngin psixoloji, psixopedaqoji
yaradıcılığınızın gözəlliyini artıran, ona təravət və
şirinlik gətirən elmi əsərlərinizin dil və üslubu, yazı
tərzidir. Siz bu əsərlərinizdə sadəcə didaktik, yaxud
psixoloji şərhlər verməklə kifayətlənmirsiniz. Oxucunu
sehrləyən, özünə cəlb edən psixopedaqoji təhkiyələrdən
istifadə edirsiniz. Cəsarətlə deyim ki, bu hər kəsdə
olmur. Gərək hər bir fikir, sizin əsərlərinizdə olduğu
kimi, ağır və yüngüllüyündən asılı olmayaraq oxucunun
diqqətini cəlb edən, maraq doğuran, rahat qəbul edilən
bir tərzdə, bəlağətli və ya bəlağətsiz şəkildə oxucuya
təqdim olunsun.
Əzizim Əbdül müəllim!
Mən psixoloq olmasam da, siravi bir müəllim, təhsil
işçisi kimi Sizin böyük yaradıcılıq dünyanızda yalnız
təhsillə bağlı bəzi məqamlara toxunmağa çalışdım. Hər
halda bütün bunları keçmiş tələbənizin kiçik bir
hesabatı kimi qəbul etmənizi xahiş edir, Sizə cansağlığı
və bundan sonra da daha böyük yaradıcılıq uğurları
arzulayıram.
Allah Sizə yar olsun!
Hörmətlə,
Ənvər ABBASOV |