Dünyanın müstəqil ölkələrindən birinə çevrilməsi
Azərbaycanın siyasi, iqtisadi, mədəni sahələrində misli
görünməmiş səviyyədə inkişafın sürətlənməsinə şərait
yaratdı. Cəmiyyətin ehtiyac və tələbatları zəruri
şərtlər kimi fəaliyyətlərin əsasına gətirildi. Bütün
sahələrdə islahatyönümlü işlərə başlanıldı. Müstəqil
ölkənin inkişaf tarixində xüsusi hadisə kimi yadda qalan
2005-ci ildə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyası həmin islahatyönümlü işlərə rəvac verdi.
Digər sahələrdə olduğu kimi, təhsildə də xüsusi Dövlət
Proqramı qəbul edildi. 1999-cu ildə qəbul olunmuş bu
proqram ölkəmizin tarixində təhsil siyasətinin nizamlı,
ardıcıl və sistemli davam etdirilməsini tənzimləyən
mühüm dövlət sənədi kimi təhsil sahəsindəki
fəaliyyətimizin əsasına gətirildi. Təhsilin bütün
pillələri kimi ümumi təhsilə də bu proqramda xüsusi yer
ayrıldı. İslahat Proqramında müəyyən olunmuş prinsiplərə
əsaslanmaqla onun yeniləşdirilməsi istiqamətində işlər
aparıldı.
Azərbaycanda aparılan təhsil islahatları elmi-nəzəri
əhəmiyyəti ilə yanaşı, ilk növbədə, düzgün metodoloji
özülü ilə fərqlənir. İslahatın başlanğıc mərhələsində
ulu öndər Heydər Əliyev onu xarakterizə edərək qeyd
etmişdir ki, "indi bizdə təhsil sistemində islahatların
məqsədi ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda təhsil sistemi
dünya təhsil sisteminin standartlarına uyğunlaşsın".
Göründüyü kimi, bu fikir özünün konseptuallığı ilə bütün
təhsil pillələrinin, o cümlədən ümumi təhsilin üzərinə
ciddi vəzifələr qoydu.
Ümumi təhsil sahəsində keyfiyyətli islahatyönümlü işlər
aparmaq üçün birinci növbədə real vəziyyətin meydana
çıxarılması, ümumi durumun qiymətləndirilməsi vacib
hesab edildi. Ona görə də ümumi təhsilin vəziyyəti
islahatın birinci (1999-cu il) və ikinci (2001-2003-cü
illər) mərhələlərində beynəlxalq və milli səviyyəli
mütəxəssislər cəlb olunmaqla öyrənildi, gələcəkdə
inkişaf etdirilməsi üçün başlıca istiqamətlər
müəyyənləşdirildi və müasir dünyanın təhsil məkanında
qəbul olunmuş demokratik, humanist, humanitar, eləcə də
inteqrativ keyfiyyətlər baxımından təhlil olundu.
Yaradılmış normativ-hüquqi baza və öyrədici innovasiya
mərhələlərində əldə olunmuş təcrübələrə əsasən 2004-cü
ildən başlayaraq ümumi təhsil sahəsində sistemli
quruculuq işləri aparıldı. Yeri gəlmişkən qeyd etmək
lazımdır ki, həmin işlər bu gün də davam etməkdədir.
Bu işlərin ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri onun daha
geniş miqyasda ictimaiyyət arasında müzakirələrinin
təşkil olunması, bu təhsil fəaliyyətlərinin qəbul
edilməsi idi. Ona görə də Azərbaycan hökuməti və
Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyası arasındakı sazişə
əsasən 2003-cü ildə keçirilmiş müzakirələrdə məhz belə
tədbirlərdən idi ki, orada islahatın 2004-cü ildən
sonrakı mərhələsi üçün beş istiqamət müəyyənləşdirildi.
Həmin istiqamətlərdən biri "Ümumi təhsilin keyfiyyəti və
real tələbatlara uyğunluğu" adlandırıldı. O özündə
"Kurikulum islahatı", "Müəllim hazırlığı", "Dərsliklər
və oxu materialları" komponentlərini əhatə edirdi.
Azərbaycan cəmiyyətinin ehtiyac və tələbatlarından
yaranan bu layihələrin həyata keçirilməsi, ilkin
yanaşmada xüsusi səriştə və qabiliyyətlər tələb edirdi.
Yeni təhsil proqramlarının (kurikulumların) hazırlanması
özünün konseptual xarakterinə görə bu layihələrin
içərisində xüsusilə seçilirdi. Bu sənədlər həm təhsilin
məzmununu, həm təlim prosesini, həm də onun idarə
olunmasını istiqamətləndirməklə konseptual xarakterə
malik olmalı idi. Eyni zamanda bu sənədlər fərdi deyil,
kollektiv düşüncənin, fikrin məhsulu kimi təqdim
olunmalı idi.
2005-ci ildən başlayaraq təhsil proqramlarının
(kurikulumların) hazırlanması üçün işçi qruplarının
yaradılması, onların bilavasitə fəaliyyətə cəlb olunması
məhz bu zərurətdən irəli gəldi.
Odur ki, 2006-cı ildə ümumi təhsilin şəxsiyyətyönümlü,
nəticəyönümlü xarakterə malik olan yeni məzmunu,
texnologiyaları və qiymətləndirmə sistemini ehtiva edən
"Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyası
(Milli Kurikulumu) adlı dövlət sənədi qəbul olundu.
2010-cu ildə isə bu sənəd "Ümumi təhsil pilləsinin
dövlət standartı və proqramları (kurikulumları)" adı ilə
təkmilləşdirilərək dövlət tərəfindən təsdiq edildi.
Bütün fənlər üzrə təhsil proqramları (kurikulumları)
hazırlandı. 2008-ci ildən etibarən yeni təhsil
proqramlarının (kurikulumların) tətbiqinə başlanıldı.
Yeni təhsil proqramları (kurikulumları) məzmun və
strukturuna görə müasir zamanda müəllim və şagirdlərin
sərbəst və yaradıcı fəaliyyətinə imkan yaratmaq
baxımından faydalı hesab edilir. Bu sənədlərdə fənnin
məzmunu nəticələr formasında verilir. Bu nəticələr
ölçülə bildiyindən və şagirdlərin hər hansı mərhələdə
inkişaf səviyyəsini ifadə etdiyindən təhsil standartları
kimi qəbul olundu.
Həmin standartlar əsasında hər bir müəllim özünün
imkanları daxilində fəaliyyətini sərbəst planlaşdırmaq
və təşkil etmək imkanı qazandı. Nəzərdə tutulmuş
nəticələrə nail olmaq üçün müvafiq texnologiyalar
seçməkdə və yaxud hazırlamaqda ona sərbəstlik verildi.
Təlim standartlarının reallaşdırılması təhsil sahəsində
fəaliyyət göstərən və bu sahədə məsuliyyət daşıyan hər
bir kəs üçün dövlət tələbi hesab edildi.
Yeni təhsil proqramları (kurikulumları) həm də fənn üzrə
təlim strategiyalarını əhatə etməklə əvvəlki
proqramlardan fərqlənir. Bu strategiyalarda fənnin
tədrisinə verilən tələblər, istifadə edilməsi tövsiyə
olunan iş formaları və təlim metodları, cari və
perspektiv planlaşdırma nümunələri, eləcə də məzmun
standartlarının şərhi əhatə olunur. Bu hissə daha çox
müəllimin strateji fəaliyyətini istiqamətləndirmək
məqsədi daşıyır. Müəllimlər təlim strategiyalarındakı
tələblərə istinad etməklə və nümunələrə əsaslanmaqla
özünə məxsus olan təcrübəni yaradır.
Nəhayət, təhsil proqramlarında (kurikulumlarda) şagird
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üçün materiallar da
təqdim olunur ki, bunlar da müəllimlərə tədris
fəaliyyətini rentabelli qurmaqda, öz fəaliyyətini düzgün
istiqamətləndirməkdə imkan yaradır.
Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üçün zəruri
olan komponentlərdən biri qiymətləndirmə
standartlarıdır. Bu standartlarda mahiyyət etibarilə
şagird nailiyyətlərinin konkret ifadəsi (kəmiyyət,
keyfiyyət, vaxt baxımından) əks olunur. Bundan əlavə,
qiymətləndirməyə dair metodik göstəriş və qiymətləndirmə
vasitələri də təhsil proqramının (kurikulumun) bu
hissəsinə daxil edilir.
Artıq beşinci ildir ki, ümumtəhsil kurikulumları tətbiq
olunur. İlkin araşdırmalar onu göstərir ki, yeni təhsil
proqramları (kurikulumları) nəticəyönümlülüyünə görə
müəllim və şagird fəaliyyətinin sərbəst və yaradıcı
xarakter daşımasına imkan yaradır. Onların tədqiqatçılıq
meyillərinin güclənməsini stimullaşdırır. Xüsusilə
şagirdləri məntiqi, tənqidi və yaradıcı fəaliyyətə sövq
etməklə onların idrak fəaliyyətinin formalaşmasında
yardımçı olur.
Təhsil proqramlarının (kurikulumların) hazırlanması
yaradılmış işçi qruplarının fəaliyyətinin nəticəsi kimi
meydana çıxan sənədlərdir. Onlar tətbiqi araşdırmalardan
süzülüb gələn və kollektiv əməyin məhsuluna çevrilən
təhsil sənədi kimi dəyərləndirilir.
Respublikamızda İslahat Proqramından irəli gələn vəzifə
kimi yeni təhsil sisteminin yaradılması, təfəkkür
məktəbinin qurulması istiqamətində işlər hazırda davam
etdirilir. Həmin işlərin gələcəkdə də ardıcıl və
sistemli olaraq davam etdirilməsi nəzərdə tutulur. Ölkə
miqyasında qəbul olunmuş "Azərbaycan - 2020: Gələcəyə
baxış" inkişaf konsepsiyasında da bu məsələyə xüsusi
diqqət yetirilir: "12 illik ümumi təhsil sisteminə keçid
təmin ediləcək. Şagirdlərin idrak fəallığını, ümumi
inkişafını ləngidən mövcud "yaddaş məktəbi"ndən
"təfəkkür və düşüncə məktəbi"nə keçidin təmin olunması
məqsədilə sistemli tədbirlər həyata keçiriləcəkdir".
Bu gün ölkə miqyasında təhsilin aparıcı pillələrindən
biri kimi ümumi təhsilin hər hansı bir məsələsi ilə
bağlı, xüsusən də onun yeni məzmun, texnologiya və
idarəetmə problemləri ilə əlaqədar istər fundamental,
istərsə də tətbiqi xarakterli müasir pedaqoji, metodik
araşdırmaların aparılmasına ciddi ehtiyac vardır.
Təhsil Problemləri İnstitutu cari ildə də öz
fəaliyyətinin müəyyən hissəsini məhz bu məsələlərin
həlli istiqamətinə yönəltmişdir. Gələcəkdə də onun
uğurla davam etdirilməsi diqqət mərkəzində
saxlanacaqdır.
Abdulla MEHRABOV,
Təhsil Problemləri İnstitutunun direktoru, professor,
Ənvər ABBASOV,
institut direktorunun müavini, dosent |