İnsan hüceyrələrinin 90 faizinin bizə deyil, bakteriya
və viruslara məxsus olduğunu bilirsinizmi? Bununla belə,
onlar hər zaman açıq surətdə zərərli bakteriyalar hesab
edilsələr də, orqanizmdə heç də "nəqliyyat sərnişinləri"
kimi passiv rol oynamır, həm də insanın immun və həzm
sisteminə kömək edirlər. Bakteriyalarla birgə yaşayış
bizim sağlamlığımıza çox böyük təsir göstərir. Hələ
2007-ci ildə Amerikada başlamış olan "İnsan mikrobiomu"
layihəsi ötən ilin ən parlaq kəşflərindən biri olmuşdur
və bu proqram gələcəyə hədəflənmişdir. Onlar haqqında
bilgi əldə etmək bizim hər birimiz üçün faydalı olardı.
Mikrobiom əvvəllər bağırsaq mikroflorası adlandırılırdı,
indi isə bu anlayış altında hətta təkcə mikroorqanizmlər
deyil, həm də yaşadıqları mühitə təsir göstərən mikrob
genlərinin məcmusu nəzərdə tutulur. Əvvəllər alimlər
əsasən xəstəlikləri törədən mikrobları öyrənirdilər.
Lakin sağlam insan orqanizmində yaşayan mikrobların
bütün tipləri, onların harada yaşaması və nə ilə məşğul
olması heç kimə tanış deyildi. Bütün bu məsələlər
üzərində 5 il ərzində tam 80-ə yaxın elmi-tədqiqat
institutlarında 200 alim çalışmışdır. Onlar insan
genetikasında tətbiq olunan metodlardan istifadə etməklə
mikrobların DNT şifrəsini oxumuşlar. Amerikada yaşayan
242 nəfər yaşlı kişi və qadın tədqiq olunmuşdur.
Onların dəri, burun, boğaz, mədə-həzm traktı və s.
nahiyyələrdən nümunələr götürülmüşdür. Sonradan alimlər
götürülmüş 5 min RNT molekulunun strukturunu analiz
etmişlər ki, bu da orqanizmlər arasında genetik
münasibətləri açıb göstərməli idi. Bundan əlavə, onlar
mikrobların genomunu oxumuşlar.
Əldə olunan genetik sıralı genomları məlum olan
mikroorqanizmlərlə müqayisə ediblər. Nəticədə, layihə
iştirakçılarının dedikləri kimi, onlar hazırda insan
orqanizmində yaşayan bütün növ mikroorqanizmlər barədə
bütün məlumatları əldə edə bilmişlər.
Mikroblar yaşadıqları orqanizmdə müxtəlif funksiyalar
yerinə yetirirlər. Bəzi bakterial genlər müəyyən fayda
verən maddələr istehsal edirlər, digərləri isə insan
sağlamlığında kritik rol oynayırlar. Qida-həzm traktında
olan genlər, məsələn, müəyyən zülalların, yağların,
karbohidratların mənimsənilməsində iştirak edirlər.
Bundan əlavə, onların iştirakı olmadan biz meyvə və
tərəvəzlərdən faydalı olan maddələri mənimsəyə bilmərik.
Məsələn, Bacteroides thexaaiotaomicron geni 260-dan çox
fermentin genlərini daşıyır ki, bu fermentlər bizim
orqanizm üçün çox zəruri olan qlükoza və digər asan
mənimsənilə bilən saxarozanın yaranmasında iştirak edir.
İnsan genomunda isə əksər genləri kodlaşdıran (yaradan)
zəruri fermentlər yoxdur. Hər bir insan fərqli mikrob
toplusuna malikdir, onlar isə insanın harada
yaşamasından, dietadan və digər faktorlardan asılıdır.
"Bizim hamımızda standart bakteriya toplusu yoxdur,
baxmayaraq ki, onlar elə təşkil olunmuşdur ki, eyni bir
funksiyanı yerinə yetirsinlər. Ola bilər ki, bizim həyat
tərzimiz və ətraf mühit bizim hər birimizi elə bir həll
tapmağa sövq edir ki, bizim xeyrimizə işləsin", - deyə
layihənin iştirakçısı Broad İnstite Massaçusets
Texnoloji İnstitutundan doktor Bryüs Birren bildirir.
Maraqlıdır ki, insan mikroflora ilə həyata göz açdığı
ilk günlərdən (bakteriyalar ona ana orqanizmindən keçir)
təmin olunur. Sonra mikroblar hava, su, bədən əlaqəsi,
ana südü ilə digər qohum bakteriyaları orqanizmə
daşıyırlar. Və beləcə, həyatımızın sonuna kimi bütöv
mikroorqanizmlər koloniyası bizlə birləşir, sonda
onların sayı təxminən yüz trilyonlara çatır. Yalnız
mikrobiomların növ tərkibi dəyişir.
İnfeksiya törədən mikrobları və onlarla birlikdə digər
bağırsaq bakteriyalarını öldürən antibiotiklər qəbul
olunarsa, mikroblar toplusu da dəyişə bilər.
Yeri gəlmişkən, mikrobiomların rolu müxtəlif
faktorlardan asılı olaraq qəddarlıqdan mərhəmətlisinə
qədər dəyişə bilər. Belə ki, bəzi insanlarda mədə
xorasını yaradan və çox zərərli Helicobacter pylori
mikrobu məlum olub ki, çox yeməyi əngəlləyir. Bu
bakteriyanın genomu aclıq hissinə cavabdeh olan qrelin
hormonunun səviyyəsini nizamlayır. Əgər yarım əsr bundan
əvvəl Helicobacter pylori Amerikanın əksər sakininin
mədəsində məskunlaşırdısa, indi onlara uşaqların cəmi 6
faizində, antibiotiklərlə intensiv müalicə almış yeni
nəsildə müşahidə olunur. Həkimlər bütün sivil dünyanı
bürümüş kütləvi piylənmənin mikrofloranın məhv edilməsi
ilə bağlı olduğunu istisna etmirlər. Orqanizm üçün daha
vacib olan və insanların 70-80 faizinin mədəsində
yaşayan Bacteroides fragilis bakteriyası da yox
olmaqdadır. Bu bakteriyalar immun sistemində tarazlığı
qoruyub saxlamağa kömək edir.
Mikrobiom tarazlığın dağılmasının digər bir səbəbi
dünyaya qeysəriyyə əməliyyatları ilə doğulan uşaqların
sayının (Çində yeni doğulanların 75 faizi, Amerikada isə
körpələrin üçdə biri) artmasıdır. Bu cür uşaqlar ana
orqanizmindən həyati əhəmiyyətli bir sıra vacib
mikroblar ala bilmirlər. Məlum olub ki, steril olmaq
sağlamlıq üçün o qədər də yaxşı deyil. Lakin Stenford
Universitetinin professoru Devid Relmanın sözlərinə
görə, bu tədqiqatlar hələ işin yarısıdır, bizə
mikrobiomların insan hüceyrələri ilə qarşılıqlı təsirinə
dair daha çox məlumat öyrənmək lazımdır. Bakteriyalara
münasibətdə normanın nə olduğuna dair ilkin təsəvvürlər
əldə edildikdən sonra artıq müəyyən xəstəlikləri olan
insanların fərqli mikroblarının öyrənilməsi,
xəstəliklərin müalicəsi barədə daha çox məlumat əldə
etmək və onların qarşısını almaq ümidi ilə tədqiqatlar
bütün vüsəti ilə davam edir. Məsələn, heç olmasa,
C.difficile adı altında dərmanlara davamlı və diarez
yaradan bağırsaq infeksiyasını misal göstərək. Bu
mikroba çox vaxt xəstəxanada tutulmaq olar, bəzən o,
ölümlə nəticələnir. Alimlər müəyyən etmək istəyirlər ki,
qida-həzm sisteminin hansı faydalı bakteriya toplusu bu
mikrobun qarşısını ala bilər. Beləliklə də mikrobiom
sahəsində kəşflər fərdi tibb əsrini yaxınlaşdırır.
Səhifəni hazırladılar: Yusif ƏLİYEV, Oruc MUSTAFAYEV |