Javascript DHTML Drop Down Menu Powered by dhtml-menu-builder.com

ARXİV

29 Noyabr 2013 - №46

 

Təhsil strategiyası - hədəflər

"Yaddaş məktəbi"ndən "düşüncə və təfəkkür məktəbi"nə

 

Uğurlu addımlar 

İnformasiyaların çoxaldığı, texnologiyaların gücləndiyi bir zamanda cəmiyyətin inkişaf tendensiyalarına münasibət dəyişir. Tolerant olmaq, informatlaşma mühitində fəaliyyət göstərmək, informasiya cəmiyyətinin fəal üzvünə çevrilmək, kommunikativ bacarıqlara yiyələnmək, ən başlıcası, təfəkkür mədəniyyətinə sahib olmaq, kreativ keyfiyyətləri əxz eləmək qloballaşan dünyada hər kəs üçün həyati tələbata çevrilir. Elə bu səbəbdən də sosial fenomen olan təhsil insanların həyatının ayrılmaz hissəsi kimi onların ehtiyaclarına uyğun qurulmaqla yeni bir müstəvidə formalaşmağa başlayır. Dünyanın, demək olar ki, bütün ölkələrində təhsil inkişaf etdirilir, onun həyati tələbat kimi daimi yeniləşməsi istiqamətində tədbirlər həyata keçirilir. Təhsil humanist və humanitar missiyasını daim insanlara xidmət göstərmək və onların inkişafı naminə özünü yeniləşdirməklə yerinə yetirir.

Bu gün ölkəmizin ictimai həyatında, o cümlədən təhsilində baş verən dəyişikliklər qlobal dünyanın ümumi tələbatından irəli gəlməklə yanaşı, müstəqil Azərbaycanda inkişafyönümlü fəaliyyətlərin nəticəsi kimi meydana çıxır. Əldə olunmuş nailiyyətlər ölkədə aparılmış sosial-iqtisadi sahədə siyasətin məqsədəuyğun şəkildə həyata keçirildiyini aydın göstərir. "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasında qeyd olunduğu kimi, "Son illərdə nəzərəçarpan nailiyyətlərin əldə olunması da bilavasitə ölkəmizin modernləşdirilməsinə istiqamətlənmiş sosial-iqtisadi siyasətlə bağlıdır". Respublikamızın müstəqillik illərində bütün sahələrə aid fəaliyyətlərin təhlilinə, eləcə də inkişaf perspektivlərinə həsr olunmuş bu sənəddə təhsil sisteminə də münasibət bildirilir, onun irəliləyişlər əldə etdiyi göstərilir. Qeyd olunur ki, "Təhsilin məzmunca yeniləşməsinə istiqamətlənmiş islahatlar aparılmış, Azərbaycan təhsilinin Avropa təhsil məkanına inteqrasiyası istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atılmışdır".

Lakin bütün bunlar qlobal dünyanın inkişaf sürəti baxımından, eləcə də cəmiyyətin mühüm göstəricisi olan əmək bazarının tələblərinə uyğun olaraq yenidən nəzərdən keçirilməli, boşluqlar aradan qaldırılmalıdır. Bu mənada Respublika Prezidenti İlham Əliyevin 2013-cü il oktyabrın 24-də təsdiq etdiyi "Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası" ölkəmizdə yeni təhsil sisteminin qurulması və bu məqsədlə təhsil islahatlarının uğurla davam etdirilməsi baxımından sosial-iqtisadi əhəmiyyətli sənəd kimi dəyərləndirilir, orada təhsilin bütün pillələri ilə yanaşı, şəxsiyyətin formalaşmasını bir vəzifə kimi qarşıya qoyan ümumi təhsilin yeni müstəvidə inkişaf istiqamətləri müəyyənləşdirilir.

 12 illik məktəbə doğru

 Dünyanın təhsil təcrübəsində ümumi təhsil quruculuğunda onun müddətinin müəyyən olunması xüsusi əhəmiyyət daşıyan problemlərdən biri hesab edilir. Ona görə də ümumi təhsilin müddəti müxtəlif ölkələrdə müxtəlif cür müəyyələşdirilir.

Bu o deməkdir ki, ümumi təhsilin müddətinin konkret olaraq müəyyənləşdirilməsi spesifik xarakter daşıyır və yerli şəraitə uyğunlaşdırılır. Burada yerli şəraitin xüsusiyyətləri, araşdırmaların nəticələri əsas götürülür. Azərbaycanda da ümumi təhsilin müddətinə ayrı-ayrı zamanlarda müxtəlif yanaşmalar olmuşdur: onun bir vaxtlar 10, sonralar 11 illik sistemləri tətbiq olunmuş və bu gün də 11 illik sistemdən istifadə edilməkdədir. Dövlət Strategiyasında göstərildiyi kimi, Azərbaycan ümumi təhsili 12 illik sistemə keçidin astanasındadır. "10 illik icbari ümumi orta təhsil və 2 illik tam orta təhsil modelinə mərhələli şəkildə keçidi təmin etməklə, 12 illik ümumi təhsil sisteminin yaradılması" strateji tədbirlərdən biri kimi nəzərdə tutulmuşdur. Təbii ki, burada başlıca missiya ümumi təhsilin koqnitiv (idraki) xarakterini gücləndirməkdən, digər pillələrlə yanaşı, onun da beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdırılmasından ibarət olacaqdır. Bu zaman başlıca şərt kimi ölkəmizdəki təhsil şəraiti, vəziyyət əsas götürüləcəkdir.

Dövlət Strategiyasında "məktəbə hazırlıq təhsilinin (1 il) icbariliyinin təmin olunması" müasir zamanda yeni yanaşma tərzi kimi özünəməxsus mahiyyət və məzmun daşıyır. Ümumi icbari təhsil qurularkən  onun nəzərə alınması mühüm bir vəzifə kimi meydana çıxır. İcbari təhsilin müddətinin 1 il uzadılması şagird şəxsiyyətinin formalaşdırılmasında, davamlı təhsil üçün zəruri bünövrənin qoyulmasında xüsusi əhəmiyyəti olan amil kimi çıxış edir.

Ümumi təhsilin  "tam orta təhsil səviyyəsində təhsil müəssisələrinin müxtəlif istiqamətlər üzrə bölünməsi" də strateji tədbirlərdən biri kimi nəzərdə tutulur. Hesab edirik ki, burada humanitar   təbiət  riyaziyyat  incəsənət, yaxud humanitar təbiət  riyaziyyat  incəsənət istiqamətlərində struktur komponentlərindən istifadə etmək mümkündür. Bütün hallarda tam orta təhsil özündən əvvəlki səviyyə ilə müqayisədə  diferensial olması, fundamental xarakter daşıması ilə fərqlənir. Cəmiyyətin ali təhsil almaq məqsədindən irəli gələn maraqlarını təmin edir. Belə olduğu təqdirdə müasir dövrümüz üçün az qala ümumi təhsilə alternativ kimi yaranmış repetitorluq tədricən zəifləyərək sıradan çıxa bilər.

12 illik təhsil sisteminin yaradılmasında onun infrastrukturunun müəyyənləşdirilməsi vacib şərt hesab edilir. Səmərəli infrastrukturun qurulmasında ölkənin sosial-coğrafi şəraitinə uyğun məktəb şəbəkəsinin, eləcə də müvafiq normaların,  standartların, praktik əhəmiyyət daşıyan prosedur qaydaların hazırlanması faydalı  hesab edilir. Yeni infrastruktur müvafiq maddi-texniki,  tədris bazasının yaradılmasını mühüm şərt kimi qarşıya qoyur. Təcrübələr onu göstərir ki, 12 illik təhsil üçün yeni infrastrukturun məqsədyönlü formalaşdırılması qabaqlayıcı sosial-pedaqoji tədbirlərin hazırlanmasını və həyata keçirilməsini tələb edir.

 Səriştə əsaslı standartlar

 Dünyanın təhsil tarixində məktəblər həmişə humanist bir missiya daşımışdır. Onlar insanı formalaşdırmaq, inkişaf etdirmək kimi müqəddəs bir vəzifəyə qulluq etmişdir. Zaman-zaman cəmiyyətin ehtiyacları dəyişdikcə məktəblərə olan tələblər də yeniləşmiş, başqa mahiyyət kəsb etmişdir. Uzun illər hafizə məktəbi insanların xidmətində olmuş, əsrlər boyu onların inkişafını şərtləndirmişdir. Yaddaş məktəbinin mahiyyətində akademik biliklər vermək, şagirdləri öyrəndiklərinin həcminə görə dəyərləndirmək üstün yer tutmuşdur. Bu gün sosial mühit dəyişmiş, insanların düşüncə, idrak bacarıqlarına, yaradıcılıq qabiliyyətlərinə ehtiyac  yaranmışdır. Aparılmış psixopedaqoji araşdırmalarda da bu problemlə bağlı müasir dövr  üçün diaqnostik əhəmiyyət daşıyan nəticələrə gəlinmişdir. Belə ki, müasir dövrdə məktəbin, bütövlükdə təhsilin funksiyası dəyişir. Bu gün "şagirdlərin əqli inkişafı məktəbin başlıca sosial funksiyalarından biri kimi qiymətləndirilir" (Ə.Ə.Əlizadə. Müasir Azərbaycan məktəbinin psixoloji problemləri. Bakı, Pedaqogika, 2004, səh.9). "Müasir təhsil konsepsiyası ənənəvi didaktik sistemdən fərqli olaraq koqnitiv strukturların inkişafı problemini sadəcə olaraq hafizə məkanında deyil, yeni psixoloji məkanda - təfəkkür və hiss məkanında həll edir" (Ə.Ə.Əlizadə. İdrak prosesləri və hisslər. Psixopedaqoji məsələlər. Bakı. 2006, səh.263).

Müasir məktəbin şagirdlərinin nailiyyəti  kreativ bacarıqlarının səviyyəsi ilə ölçülür. Onların məntiqi, tənqidi, yaradıcı təfəkkürünün formalaşması inkişafyönümlülüyün mühüm atributu kimi çıxış edir. Qlobal dünyanın inkişaf etmiş ölkələrindən biri kimi Azərbaycanın məktəblərində bu keyfiyyətlərin olması məntiqəuyğun bir zərurət kimi özünü büruzə verir. Bu səbəbdən də "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasında konseptual olaraq gələcəyin ümumtəhsil məktəbi barədə proqnostik müddəa  irəli sürülür və onun həyata keçirilməsi üçün tədbirlər nəzərdə tutulur. "Şagirdlərin idrak fəallığını, ümumi inkişafını ləngidən mövcud "yaddaş məktəbi"ndən "təfəkkür və düşüncə məktəbi"nə keçidin təmin olunması məqsədilə sistemli tədbirlər görüləcəkdir".

Bu müddəa "Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası"nda  müəyyən olunmuş beş strateji istiqamətin hər birinə şamil edilir. İstər təhsilin məzmununun yaradılmasında, yüksək nüfuzlu təhsilverənlərin yeni idarəetmə sisteminin formalaşmasında, istərsə də müasir tələblərə cavab verən təhsil infrastrukturunun və yeni maliyyə mexanizmlərinin hazırlanmasında təfəkkür və düşüncə məktəbinə keçidin izlənilməsi diqqətdə saxlanılır.

Məlum olduğu kimi, artıq 2006-cı ildən ölkəmizdə Milli Kurikulum yaradılmış, onun ardınca fənn kurikulumları hazırlanaraq məktəblərimizin istifadəsinə verilmişdir. Eyni zamanda pedaqoji anlayış kimi təhsil kurikulumları barədə ümumi konseptual fikir formalaşmışdır. Bu fikirlər Təhsil Qanununda belə ifadə edilmişdir: "Təhsil Proqramı (kurikulum) - təhsilin hər bir pilləsi üzrə təlim nəticələri və məzmun standartlarını, tədris fənlərini, həftəlik dərs və dərsdənkənar məşğələ saatlarının miqdarını, pedaqoji prosesin təşkili, təlim nəticələrinin qiymətləndirilməsi və monitorinqinin aparılması sistemini özündə əks etdirən dövlət sənədi"dir. ("Təhsil haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, "Hüquq ədəbiyyatı" nəşriyyatı, 2009, səh.8). Azərbaycanda qəbul olunmuş mövcud kurikulum modelinə təhsilin məzmunu (standartlar), strategiyalar (pedaqoji texnologiyalar), qiymətləndirmə mexanizmləri daxil edilmişdir.

Dövlət Strategiyasında kurikulumlara pedaqoji anlayış kimi müraciət olunmuş, həyata keçiriləcək birinci strateji istiqamətin hədəfi kimi təhsilin bütün pillələri üzrə, o cümlədən ümumi təhsil üzrə kurikulumların inkişaf etdirilməsi qeyd edilmişdir. Bu gün ölkəmizdə yalnız məktəbəqədər və ümumi təhsil pillələrində inkişaf etmiş dünya ölkələrinin kurikulumlarına uyğun kurikulumların hazırlanması təcrübəsi vardır. Digər təhsil pillələrində də belə kurikulumların hazırlanması ciddi pedaqoji problem kimi həllini gözləyir.

Dövlət Strategiyasında strateji hədəflərdən birində "səriştə əsaslı ümumi təhsil standartları və kurikulumlarının hazırlanması" vurğulanır. Bu müddəada standart və kurikulumların ayrıca ifadə olunması, artıq kurikulum anlayışına bir sıra xarici ölkələrdəki  kimi, yeni yanaşma tərzinin formalaşdığını göstərir. Standartların kurikulumların strukturundan çıxarılaraq təkmilləşdirilməsi və ayrıca təqdim olunması zərurətini meydana qoyur. Hər halda standartlara ayrıca obyekt  kimi yanaşılması onun kurikulumlarla əlaqəsini inkar etmir. Əksinə, onlar arasında bağlılığa daha çox diqqət yetirildiyini qabarıqlaşdırır.

Qlobal dünyada təhsilə qoyulan ümumi tələblərdən biri də onun standartlaşdırılmasıdır. Bu, formalaşan və inkişaf edən  şagird şəxsiyyətinin  ardıcıl olaraq müşahidə edilməsi və istiqamətləndirilməsi baxımından əhəmiyyət daşıyan bir prosesdir. Artıq ötən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq genişlənən bu sosial proses hazırda daha geniş vüsət almaqla ölkəmizin təhsil həyatında da tətbiq olunmaqdadır. Təcrübələr göstərir ki, yaranmaqda olan təfəkkür məktəbinin inkişaf etdirilməsi məhz bu amillə daha çox bağlıdır. Şagirdin deklorativ biliklər qazanmasından ta yaradıcı fəaliyyətdə təzahür edən qabiliyyətlərinə qədərki inkişaf yolunda hər səviyyənin müşahidə edilməsi məhz standartlara əsaslanmaqla mümkündür. Bu mənada təhsil standartları şagirdlərin inkişafına yönələn və bu inkişafın ardıcıl şəkildə müşahidə olunmasına imkan yaradan bir alət kimi çıxış edir. Təhsil standartları həm məzmuna, fəaliyyətə, həm də nailiyyətə aid olmaqla müxtəlif növdə təsnif olunur. Ölkəmizin Təhsil Qanununda qeyd olunur ki, "Dövlət təhsil standartları təhsilin məzmununu, idarə olunmasını, maddi-texniki və tədris bazasını, infrasturukturunu, təhsil verənlərin keyfiyyət göstəricilərini, hər bir təhsil pilləsində təhsilalanların bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini müəyyənləşdirir". ("Təhsil haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, "Hüquq ədəbiyyatı" nəşriyyatı, 2009, səh.14). Bu standartlar müəyyən dövrdə sabit qalmaqla sosial-pedaqoji əhəmiyyət daşıyır. Təhsil fəaliyyəti ilə məşğul olanların işinin nizamlanmasında özünün idarəetmə funksiyası ilə çıxış edir. İstər təhsil səviyyəsi, istərsə də ayrı-ayrı fənlər üçün müəyyən olunmuş bu standartlarda şagirdlərin sadəcə əldə edəcəkləri bilik və bacarıqlar deyil, onların şəxsiyyətini keyfiyyət cəhətdən müəyyən edən qabiliyyətlər ifadə olunur. Bunlar artıq müasir təhsil məkanında səriştələr (kompetensiyalar) kimi geniş şəkildə işlənməkdədir. Bu səriştələr şagirdlərdə idraki, hissi-emosional və psixomotor bacarıqlar əsasında formalaşır. Dövlət Strategiyasında Azərbaycan məktəblərinə bu baxımdan münasibət bildirilməklə, ilk növbədə, onun məzmununun səriştələrə əsaslanmaqla qurulmasının  vacibliyi qeyd olunur. Göstərilir ki, "Son 30-40 il ərzində elmi-pedaqoji tərəqqi, innovasiyalar və modernləşdirmə nəticəsində praktik bilik və vərdişlərlə zənginləşməyən, sırf nəzəri xarakter daşıyan təhsil öz fundamental əhəmiyyətini itirməkdədir. Bu baxımdan təhsilin məzmununun formalaşmasında akademik biliklərlə yanaşı, praktik bilik və bacarıqların, səriştənin vacibliyi önə çəkilir. Səriştə əldə edilmiş bilik və bacarıqları praktik fəaliyyətdə effektiv və səmərəli tətbiq etmək qabiliyyətidir. O, şəxsin qazandığı bilik və bacarıqların konkret fəaliyyətinin nəticəsinə çevrilməsini təmin edir".

Bütün bunlar isə o deməkdir ki, yeni yaranan təfəkkür məktəbi şagirdlərin səriştəlilik səviyyəsini yüksəltməklə onlarda idraki qabiliyyətlər, hissi-emosional, psixomotor keyfiyyətlər formalaşdırmağı qarşıya ciddi vəzifə kimi qoyur. Bununla yanaşı, şagirdlərin yaşamağa, yaratmağa, kreativ fəaliyyətlə məşğul olmağa marağını artırır. Odur ki,  Dövlət Strategiyasında "Səriştəyə əsaslanan şəxsiyyətyönlü təhsil məzmununun yaradılması"  müəyyən olunmuş istiqamətlərdən  biri kimi qeyd olunur.

Yeri  gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda 1999-cu ildən başlanan təhsil islahatlarında şagird şəxsiyyətinin formalaşmasına yönəlmiş, onların mənafeyinə uyğun, milli və bəşəri dəyərlər əsasında yeni təhsil sisteminin yaradılmasına başlanılmış və bu sahədə xeyli təcrübə əldə edilmişdir. Ümumi təhsildə milli və fənlər üzrə standart və kurikulumların istifadədə olan nümunələri fikrimizi əsaslandırmaq baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Milli səviyyədə müəyyənləşdirilmiş ümumi nəticələr mahiyyət və məzmununa görə şagirdə yönəlməklə bu gün daha çox aktuallıq kəsb edən səriştələrdir. Artıq həmin səriştələrin hazırlanmasından xeyli vaxt keçir. Yeni təsdiq olunmuş Dövlət Strategiyasında həmin səriştələrin hazırkı dövr baxımından nəzərdən keçirilməsini, onların 12 illik ümumtəhsil məktəbinin strukturuna uyğun olaraq təkmilləşdirilməsini tələb edir. Azərbaycanda  minimum standartların hazırlanması dövlət siyasəti kimi həyata keçirilir. Tam orta təhsil pilləsində təlimin istiqamətlər üzrə qurulması istər-istəməz həmin səviyyəyə aid standartların hazırlanması tələbini qarşıya qoyur. Bu gün X-XI  siniflər üçün konkret istiqamətlərin müəyyən olunması, heç şübhəsiz, onların məzmununun  hazırlanmasını stimullaşdıracaqdır. Həmin siniflərdə zəruri fənlərə aid və istiqamətlər üzrə səriştələrin, minimum standartların hazırlanması həyata keçəcəkdir.

Respublikamızda təhsilin əsas məqsədi "Azərbaycan dövləti qarşısında öz məsuliyyətini dərk, xalqının milli ənənələrinə və demokratiya prinsiplərinə, insan hüquqları və azadlıqlarına hörmət edən, vətənpərvərlik və azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olan, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaş və şəxsiyyət yetişdirmək"dən ("Təhsil haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, "Hüquq ədəbiyyatı" nəşriyyatı, 2009, səh.8) ibarətdir. Ümumi təhsil bu məqsədin həyata keçirilməsi üçün üzərinə düşən missiyanı yerinə yetirir. Şagirdlərin ümumi təhsil üzrə zəruri bilik, bacarıq və vərdişlərə, eləcə də qabiliyyətlərə yiyələnmələrinə şərait yaradır. Bütövlükdə təhsil prosesinin şagird şəxsiyyətinə yönəlməsini təmin edir. İlk növbədə, bütün təhsil standartlarında şagirdlərin səviyyələr üzrə inkişafına qoyulan tələblər konkret olaraq öz ifadəsini tapır. Bu tələblər şagirdlərin bir şəxsiyyət kimi həm əqli və kommunikativ, həm də fiziki cəhətdən inkişafını əhatə edir.

İlkin təcrübələr onu göstərir ki, ümumtəhsil fənləri təsadüfi, yaxud ənənələrə əsaslanmaqla seçilməməlidir. Burada sosial şərait, müasir dünyanın inkişaf səviyyəsi, cəmiyyətin tələbatları, ən başlıcası əmək bazarının ehtiyacları nəzərə alınmalı, şəxsiyyətin ayrı-ayrı keyfiyyətləri ilə bağlı bacarıqlarının formalaşmasında lazım olan zəruri bilik, bacarıq və vərdişlərə yer ayrılmalıdır. Bu mənada hər bir fənn müəyyən olunarkən onlara bir vasitə kimi yanaşılmalı, məzmun komponentlərinin inkişafetdirici xarakterdə olması diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.

 Yeni dərsliklərin yaradılması 

Dövlət Strategiyasında yeni dərsliklərin yaradılmasına və tətbiq olunmasına səriştəyə əsaslanan şəxsiyyətyönümlü məzmunun yaradılmasının mühüm istiqamətlərindən biri kimi yanaşılır. Ona görə də ümumtəhsillə bağlı müddəalardan birində "Kurikuluma əsaslanan yeni dərsliklərin yaradılması, şagird və müəllimlərin müvafiq dərslik seçiminin təmin olunması" fəaliyyət strategiyasında başlıca vəzifələrdən biri kimi qeyd edilir. Təhsilin tarixi boyu dərsliklərin yaradılması həmişə ciddi pedaqoji problem kimi maraq doğurub, təhsilin məzmununu ifadə edən komponentlərdən biri kimi dəyərləndirilib. Zaman keçdikcə yeniləşməsinə ehtiyac duyulan mühüm pedaqoji obyektlərdən birinə çevrilib. Bu gün də təfəkkür məktəbinin kandarında dayandığımız bir məqamda dərslik probleminin həll olunması  son dərəcə vacib olan bir məsələ kimi meydana çıxıb. Nəzərə alsaq ki, müstəqil Azərbaycanda ümumtəhsil məktəbləri üçün dərsliklərin yaradılması sahəsində vahid dövlət siyasəti həyata keçirilir (2005-ci ildə "Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti" sənədi təsdiq olunmuşdur), eyni zamanda ölkədə dərsliklərin yaradılması sahəsində tarixi ənənələrə söykənən təcrübə vardır. Bundan əlavə, son dövrlərdə yeni təhsil proqramlarına əsasən müasir dərsliklərin hazırlanması istiqamətində xeyli empirik araşdırmalar aparılmış və nümunələr hazırlanmışdır. Bu, ötən islahatçılıq fəaliyyətində təhsilin məzmununun yaradılması baxımından əldə olunmuş nəticələrdən xəbər verir. Lakin dünyanın həyati bacarıqlarla zəngin intellektual təhsil sisteminin formalaşdığı bir zamanda bünövrəsini qoyduğumuz təfəkkür məktəbinin dərslikləri  tamamilə yeni prinsiplərlə qurulmalı, informasiyaların, onun vasitələrinin bolluğu şəraitində özünün maraq effekti ilə fərqlənməli və şagirdin ən yaxın dostuna, müsahibinə çevrilməlidir. Təlim materiallarının ən zərurilərinin seçilməsində, şagirdlərin axtarıcılıq, müqayisə, ümumiləşdirmə, sistemləşdirmə, tətbiq etmə, yaradıcılıq bacarıqlarının stimullaşdırılmasında şagirdlər üçün ən doğma olan bir kitaba çevrilməlidir. Dərslik nəticələrə doğru gedən yolda müəllimin bələdçilik fəaliyyətini tamamladığından onun potensial imkanları  səviyyəsində qiymət alır. Bu isə istər-istəməz mahiyyət etibarı ilə ölkə üçün konseptual olan bir vəsaitə bəzi subyektiv yanaşılmaların əmələ gəlməsinə  gətirib çıxarır.

Bu gün dünyanın intellektual təhsil aləmində istifadə olunan müasir dərsliklərin öyrənilməsinə, Azərbaycan şəraitində istifadə oluna bilən, təfəkkür məktəbinin ehtiyac və tələbatlarına cavab verə bilən dərsliklərin elmi-pedaqoji əsaslarının araşdırılmasına ehtiyac vardır. Bu yanaşma tərzi həm dərsliklərin yaradılmasına, ondan istifadə olunmasına, həm də dərsliklər barəsində fikir mübadilələrinin müəyyən elmi-pedaqoji əsasda aparılmasına şərait yarada bilər. Belə bir prosesdə yaradıcı müəllimin rolu əvəzedilməzdir.  

Yaradıcı müəllim amili

 Müəllim həmişə olduğu kimi, bu gün də məktəbdə əsas sima hesab olunur. Onun fəaliyyəti övladlarımızın təlim və tərbiyəsinə xidmət göstərməklə müqəddəslik missiyası daşıyır. Təhsil alan hər kəs özünün gələcəyini müəllimində axtarır. Bu mənada bəşəriyyətin tarixi boyu müəllimin cəmiyyətdə oynadığı rol dəyişmir. Lakin dövr yeniləşdikcə müəllimin funksiyalarına tələblər dəyişir. Qloballaşan dünyada təfəkkür məktəbinin müəllimi necə olmalıdır? Etiraf etmək lazımdır ki, təhsil islahatlarının həyata keçirildiyi müasir zamanda özünün yenilikçi fəaliyyəti, müasir təhsil texnologiyalarına yiyələnmələri ilə seçilən, müəllim müsabiqələrinin iştirakçısı olan, tədris resurslarının hazırlanmasında iştirak edən xeyli müəllimlər vardır. Onlar bizim dünənimizlə bu günümüzü, eləcə də sabahımızı uğurla əlaqələndirən, nəsillərin estafetinin ötürülməsində fəal iştirak edən müəllim kadrları kimi fəxarət yerimizdir. Lakin bu gün ölkəmizdə müəllim kadrlarına olan ehtiyacın ödənilməsi ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlər, xüsusilə bu il respublika üzrə    3286 vakant yer üçün verilmiş elana əsasən 18782 sənədin təqdim olunması, müsabiqədə əlavə yerləşdirmə ilə birlikdə 1474  nəfərin keçməsi pedaqoji kadr hazırlığı,  onun perspektivləri barədə düşünməyi tələb edir.

 Təhsil islahatına başlanıldığı vaxtdan 14 ilə yaxın bir müddət keçməsinə baxmayaraq ilkin müəllim hazırlığının məzmunu ilə ümumi təhsilin məzmunu və texnologiyaları arasında fərqlər hələ də qalmaqdadır. Bu vəziyyət müəllim hazırlayan təhsil müəssisələrindəki pedaqogika və metodikalar üzrə yeni standart və kurikulumlar hazırlanmasını, müəllimlərin isə yeni müasir kurikulumların  tətbiqi ilə bağlı xüsusi təlim kurslarından keçirilməsini bir vəzifə kimi qarşıya qoyur.  Dövlət Strategiyasında qeyd  olunduğu kimi, "Səriştəyə  əsaslanmayan, əmək hazırlığında yetərincə rəqabətli olmayan əmək haqqı sistemi və maddi stimullaşdırma mexanizmlərinin adekvat olmaması təhsildə müəllim amilinin inkişafına mənfi təsir göstərmişdir... Əksər müəllimlərin tədris prosesində tətbiq etdiyi metodlar müasir tələblərdən geri qalır. Bir çox hallarda təhsilalanlara əldə etdiyi bilikləri tətbiq etmək və müstəqil yaradıcı düşünmə qabiliyyətləri aşılanmır".

Şagirdlər təlim prosesində nə zaman müəllimlərinə qulaq asmırlar? Dərs nə vaxt uşaqları darıxdırır, cansıxıcı olur? Professor Ə.Ə.Əlizadə özünün psixopedaqoji araşdırmalarında belə qanaətə gəlmişdir ki, "Dərsin maraqlı olmaması, şagirdin dərslə maraqlanmaması məktəb üçün özünəməxsus Bermud üçbucağıdır. Bu uçbucağın təsir dairəsində məktəb çox şey itirir. Sinifdə intizamsızlıq halları  da bu kökdə əmələ gəlir, təlimdə geridəqalma halları da...".  Əslində  belə bir vəziyyətin yaranması müəllim fəaliyyətindən qaynaqlanır. Müəllim özünün qeyri-peşəkar, səriştəsiz yanaşmaları ilə belə bir halın əmələ gəlməsini stimullaşdırır, ona rəvac verir. Müşahidə və təcrübələr göstərir ki, səriştəli müəllim pedaqoji prosesin  çətinlik simptomunu asanlıqla aradan qaldıra  və maraq effekti yarada  bilir. Bununla o şagirdlərin  ürəyini  fəth edir və məhəbbətini qazanır. Bu keyfiyyətlər isə yüksək peşəkarlıq bacarıqları aşılayan müəllim təhsilinin nəticəsində yarana bilər. Görkəmli təhsilşünas Pasi Sahlberq özünün "Fin dərsləri: dünya Finlandiyadakı təhsil dəyişikliklərindən nə öyrənə bilər?" adlı kitabında Finlandiya təhsilindəki irəliləyişlərin səbəbi ilə bağlı belə qənaətə gəlir ki, "Əla müəllimlər və müasir müəllim təhsil sistemi olmasaydı, Finlandiyanın bugünkü beynəlxalq təhsil nailiyyətləri mümkün olmazdı". 

Təfəkkür məktəbinin müəllimi tədqiqatçılığı ilə seçilməli, özünün pedaqoji fəaliyyətinə yaradıcı bir peşə adamı kimi yanaşmalıdır. Bütün mövcud resurslara, strategiyalara yaradıcı münasibət bəsləməli, hər bir addımda özünün şəraitə uyğun hazırladığı metodik mikrosistemlərindən istifadə etməlidir. Fəaliyyətinin layihələşdirilməsindən  başlamış uğurlarının qiymətləndirilməsinə  qədərki  mərhələlərdə müəllimin  yaradıcı fəaliyyəti  aydın şəkildə  görünməlidir. O, şagirdlərinin həyata, davamlı təhsilə hazırlanmasında, bir şəxsiyyət kimi  dəyərlərə yiyələnməsində həlledici rolu ilə seçilməlidir. Yaxşı müəllimin əmək haqqı  fəaliyyətinə rəğmən  müəyyənləşdirilməklə  stimullaşdırıcı  vasitəyə çevrilməli, onu növbəti uğurlara  sövq etməlidir. Müəllimin əməkhaqqı dediyi həftəlik  dərs saatlarına  görə müəyyənləşsə də,  bütövlükdə onun fəaliyyəti  daha genişdir. Belə ki, o bəzən bir  saat dərs üçün  bir neçə saat hazırlaşmalı, məktəb pedaqoji, metodik  mühitində fəaliyyət  göstərməli olur. Bunlar müəllimin əməkhaqqını fərdi qaydada  dəyərləndirməklə stimullaşdırılmasını tələb edir. 

İdarəolunmanın yeni xarakteri 

Tarix boyu yaşayıb  inkişaf etmiş Azərbaycan məktəbi zaman-zaman özünün  töhfələrini vermiş və böyük uğurlar qazanmışdır. Lakin çevik və dərin düşüncə, möhkəm bacarıqların  tələb olunduğu müasir dünyada məktəb və təhsilə də tələblər dəyişmişdir. "Məktəb məkanında idrak (psixi) prosesləri  konsepsiyasının  əsas paradiqmaları  inkişafetdirici  və tərbiyəedici təlim  prinsipləri ilə bağlıdır. Bu iki önəmli  prinsipin  qovşağında  isə  müasir  məktəb  özünün  ən başlıca  missiyasını yerinə yetirir" ( Ə.Əlizadə. İdrak prosesləri  və hissləri. Psixopedaqoji məsələlər. Bakı. 2006, səh 4.).  Bu missiya isə öz növbəsində məktəbdə funksional dəyişikliklərin  olmasını, düşüncə və təfəkkür məktəbi kimi  yeni xarakter almasını tələb edir. Məktəbin istər maliyyələşmə və idarəetmə sisteminin, istərsə də tədris-metodik sisteminin  yeni prinsiplər əsasında  qurulmasını zəruri  vəzifə kimi qarşıya qoyur. Eyni zamanda, təhsil müəssisələrinin idarəetmə səlahiyyətlərinin və təhsilin nəticələrinə görə cavabdehliyinin  artırılması, fəaliyyətin monitorinqi  və qiymətləndirilməsi, təhsilin keyfiyyətini ölçən göstəricilər sisteminin təkmilləşdirilməsi, təhsilin maliyyələşdirilməsinin  onun keyfiyyətinə  yönəldilməsi, adambaşına  maliyyələşdirmə mexanizminin tətbiqi və  bu zəmində stimullaşdırıcı  mexanizmlərin gücləndirilməsi və s. istiqamətlərdə islahatların  aparılmasının vacibliyini  meydana çıxarır.

Bu islahatlar məktəbə rəhbərlik və onun idarə olunmasının  demokratikləşdirmə, humanistləşdirmə və humanitarlaşdırma  prinsipləri əsasında  yenidən qurulmasına  təminat verəcək,  onun düşüncə və təfəkkür məktəbi kimi inkişafını stimullaşdıracaqdır.

Dövlət Strategiyasından irəli gələn  bu vəzifələr  həm də  ümumtəhsil  məktəblərini idarə edən  təhsil şöbələrinin yenidən qurulmasını, onların fəaliyyətinin məktəblərlə, ümumiyyətlə, təhsil müəssisələri  ilə hesabatlılıq və inkişafın monitorinqi  prinsipləri əsasında müasir idarəetmə  mexanizmləri əsasında  qurulmasını  zəruri tələb kimi irəli sürür. Xüsusən bu gün özünü doğrultmayan  metodik sistemin, o cümlədən  metodkabinetlərin  yenidən qurulmasını  mühüm vəzifə kimi  qarşıya qoyur. 

Valideyn-məktəb əlaqəsi 

Yeni təhsil sisteminin  qurulması onun uğurla təşkil edilməsi və həyata keçirilməsində maraqlı olan tərəflərin əlaqələrinin yeni məzmunda qurulmasını tələb edir. Bu, müasir zamanda ümumi təhsilin başlıca fəlsəfəsini təşkil edən mühüm məsələlərdən biri kimi şəxsiyyətin yetişdirilməsi, davamlı təhsilə hazırlanması missiyasından irəli gəlir. Müəllim belə bir fəaliyyətin həyata keçirilməsində özünün istiqamətverici, əlaqələndirici rolunu yerinə yetirməklə yanaşı, şagirdlərin öyrənmək, tədqiqat aparmaq, yaratmaq və özünüifadə kimi bacarıqlarını stimullaşdırır.

Bu prosesin keyfiyyət baxımından ağırlığı orada maraqlı olan üçüncü tərəfin olmasını tələb edir. Həmin üçüncü tərəf valideynlərdir. Əslində "məktəb-valideyn", yaxud "valideyn-məktəb" əlaqələri mahiyyət etibarilə yeni məsələ deyildir. Lakin onun bu gün uşağın davamlı inkişafına, ümumiyyətlə, məktəbli şəxsiyyətinin formalaşmasına yönəlmiş pedaqoji fəaliyyətə cəlb olunması yeni bir yanaşma tərzidir. Burada valideynlərdən uşaqlarının psixoloji xüsusiyyətləri, öyrəndiyi fənlərin fəlsəfəsi, standartlar, strategiya və qiymətləndirmə mexanizmləri, eləcə də məktəbdəki təlim yükü, öyrənmə fəaliyyəti və sair barədə müəyyən bilgilər almaq, məlumatlanmaq tələb olunur. Odur ki, Dövlət Strategiyasında strateji tədbirlərdən biri kimi "uşaqların davamlı inkişafına yönəlmiş pedaqoji fəaliyyətə dəstək vermək məqsədi ilə valideynlərin sistemli şəkildə pedaqoji-psixoloji maarifləndirilməsi üçün "səriştəli valideynlər" proqramının hazırlanması" nəzərdə tutulur.

İlkin olaraq belə fikrə gəlmək olar ki, həmin proqram uşaqların səviyyəsi, valideynlərin tələb və ehtiyacına uyğun yaradılmalıdır. Belə olan təqdirdə proqramın hazırlanması, reallaşdırılması, mühüm pedaqoji tədbirlərdən biri kimi, onu tətbiq edən təhsil müəssisəsinin üzərinə düşəcəkdir. 

İstedadlılarla işin yeni mərhələsi 

Bu gün məktəbin fəaliyyətində başlıca istiqamətlərdən biri istedadlıların müəyyən olunmasından, onların  inkişafına qayğı göstərilməsindən ibarətdir. Məktəb bu vəzifəni yerinə yetirməklə müasir zamanın çox vacib bir problemini həll etmiş olacaqdır. Psixoloqların qənaətinə görə, bu mühüm məsələnin nəzərə alınması çox vacibdir. Cəmiyyət üçün öncül olan bu missiyanın yerinə yetirilməsində son dərəcə diqqətli olmaq əhəmiyyət daşıyır. İstedadlıların çoxu diqqətsizlik ucbatından inkişafdan qalır. Başqa sözlə, "məktəbdə intellektual baxımdan qabiliyyətli uşaqların bir çoxu motivasiya çatışmazlığı ucbatından yaxşı oxumur" (Ə.Ə.Əlizadə. İdrak prosesləri və hisslər. Psixopedaqoji məsələlər. Bakı, 2006, səh. 29). Belə olan təqdirdə necə etmək, hansı texnoloji vasitələrə əl atmaq lazım gəlir?

Təbii ki, müasir təfəkkür məktəbinin bir başlıca vəzifəsi də qabiliyyəti olan istedadlı uşaqları aşkar etməkdən, onlarla düşünülmüş qaydada ardıcıl və sistemli iş aparmaqdan ibarətdir. Psixoloqların fikrincə, uşaqlara birtərəfli yanaşmaq onların inkişafının düzgün qiymətləndirilməsi baxımından bizi yanlış istiqamətə apara bilər. Ona görə də uşaqların inkişafını düzgün qiymətləndirmək üçün psixoloji metodlardan istifadə etmək, diaqnostik iş aparmaq hazırkı şəraitdə məqsədəuyğun hesab edilir.

Bunun üçün də testologiya nəzəriyyəsi və təcrübəsindən istifadə etmək bu işi elmi əsasda ardıcıl və sistemli aparmaq üçün psixodiaqnostik mərkəzlər yaratmaq, xüsusi indikatorlar və onların əsasında milli testlər hazırlamaq, istedadlıların seçimini həmin metodologiyaya əsasən qurmaq məqsədəmüvafiq hesab edilir.

Nəticə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ölkəmizdə qəbul olunmuş "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyası və "Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası"ndan irəli gələn vəzifə kimi Azərbaycanda "yaddaş məktəbi"ndən "düşüncə və təfəkkür məktəbi"nə keçid inkişafımızın hazırkı mərhələsində müzakirələrin, fikir mübadilələrinin və qabaqcıl beynəlxalq təcrübə əsasında müqayisəli təhlillərin aparılmasını tələb edir. Biz bu məqalədə həmin problemin bəzi məqamlarına toxunduq. Ümidvarıq ki, bu müzakirə aktual bir məsələ kimi davam edəcək, ümumi təhsilin "düşüncə və təfəkkür məktəbi" kimi formalaşmasına töhfə verə biləcək mülahizələrin yaranmasına səbəb olacaqdır.  

Qulu NOVRUZOV,
Təhsil Problemləri İnstitutunun
direktoru, hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, 

Ənvər ABBASOV,
Təhsil Problemləri İnstitutunun direktor müavini, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru

 
 
 
Səhifənin başına qalx "Pedaqoji yazılar" bölməsinə get Nömrənin müdəricatına dön Səhifənin başına qalx
 

AZƏRBAYCANIN TƏHSİL NAZİRLƏRİ

 

DÜNYA UNİVERSİTETLƏRİ

 

DÜNYA TƏHSİLİ

 

DÜNYA ÖLKƏLƏRİNDƏ ALİ MƏKTƏBLƏRƏ QƏBUL

 
 
 

Copyright  ©  All Rights Reserved.
Created and supported by Mehman Shafagatov