|
 Uşaq
şəxsiyyətinin inkişafında təlim-tərbiyə həlledici rola
malikdir. Çünki təlim-tərbiyə prosesində uşağın inkişafı
müəyyən məqsədə müvafiq olaraq plan, proqram əsasında
təşkil olunur və ona rəhbərlik edilir. Bunun sayəsində
də uşaqda istənilən keyfiyyət sürətlə inkişaf etdirilir;
uşaq tarix boyu bəşər cəmiyyəti tərəfindən qazanılmış
biliklərə yiyələnir, özündə insani keyfiyyətləri
formalaşdırır. Beləliklə, uşağın təlim-tərbiyədən
kənarda inkişafı kortəbii, pərakəndə halda gedir ki, bu
da bəşər cəmiyyətinin tələblərini təmin etmir.
Uşaq tərbiyəsində təlimin rolu
Bu deyilənlərdən aydın olur ki, uşağın hərtərəfli,
düzgün və sürətlə inkişafı təlimdən kənarda mümkün
deyildir. Ona görə də şəxsiyyətin inkişafında təlimin
oynadığı rol psixoloqların diqqətini xüsusi olaraq cəlb
edir.
Hazırda təlim və inkişaf problemi ətrafında dünya
psixoloqlarının fikirlərini müəyyən qruplarda
birləşdirmək mümkündür. Görkəmli İsveçrə psixoloqu
J.Piajenin fikrincə inkişaf özünün daxili qanunlarına
malikdir. O, ənənəvi təlimin səmərəsi ilə uşağın
müstəqil əqli inkişafı arasında aydın sədd çəkir.
J.Piajeyə görə, təlimin tənzim edilməsi üçün məhz
inkişafın səviyyəsi əsas götürülməlidir. Beləliklə, o,
təlimin inkişafetdirici təsirini kölgədə buraxır.
Amerika psixoloqu C.Brunerin fikrincə isə hər cür əqli
inkişafın əsasında yalnız təlim olur. C.Brunerə görə,
əqli inkişaf dərin biliyə və ümumiləşdirmə bacarığına
yiyələnməkdən ibarətdir.
L.S.Vıqotskinin "təlim həmişə inkişafdan qabaqda gedir
və onu da öz arxasınca aparır" müddəasına əsaslanan
sovet psixoloqları inkişafetdirici təlimin mahiyyətini
açmağa çalışmışlar. Burada uşaqların mənimsəmə
imkanlarının aşkara çıxarılması mühüm yer tutur.
Uşağı sevmək onu nə qədər sevdiyini təkrarlamaq demək
deyil. Sağlam böyümək üçün uşağın beş əsas ehtiyacı (sən
varsan, sən önəmlisən, sənə inanırıq, səni sevirik, səni
bəsləyir və qoruyuruq) qarşılanmalıdır. Ata-ananın ilk
vəzifəsi bu ehtiyacları vaxtında, sözləri, davranışları
ilə və yerli-yerində yerinə yetirməkdir. Əks təqdirdə,
uşaq normal olmayan bir şəxs kimi böyüyər.
 İki
yaşlı uşaq öz gözünü, qulağını, burnunu, dişlərini,
dilini bilməli, ailə üzvlərini: ata, ana, baba, nənə,
qardaş, bacını tanımalı, suyun isti və ya soyuq olmasını
ayırmalıdır.
Üç yaşlı uşaq əşyaları rənglərinə görə bir-birindən
fərqləndirməli, gün ərzində "niyə", "nə üçün", "hara"
sualları ilə valideynlərinə müraciət etməlidir.
İntellekti inkişaf etdirən oyunlara həvəs və maraq
göstərməli, müxtəlif şəkilllər göstərdikdə onları
ayırmalıdır. Məsələn, "bu topdur, bu dovşandır" deməyi
bacarmalı, sadə cümlələri asanlıqla söyləməlidir. Bu yaş
dövründə uşaqların nitq inkişafında pəltəklik,
disloliya, şirindillilik halları olur.
Dörd yaşlı uşaqlar özünün oğlan və qız olduğunu bilməli,
rəqəmlər haqqında təsəvvürə malik olmalıdırlar: İki
xəttin hansının uzun, hansının qısa olduğunu ayırd
etməyi bacarmalı, dördbucaq, dairə şəkillərini
tanımalıdır. Ona iki cism verdikdə onların hansının ağır
və hansının yüngül olduğunu müəyyən etməlidir.
"Atam məni parka apardı. Mən orada maşına, gəmiyə
mindim, yelləncəkdə yelləndim" kimi böyük cümlələrlə
fikrini çatdırmağa çalışmalıdır.
Süfrə arxasında sərbəst oturmalı, gün ərzində onu
maraqlandıran və ya düşündürən 100-150-yə yaxın
suallarla ata-anasına müraciət etməli, sərbəst halda öz
yatağında yatmalıdır.
Əqli imkanlarını artıran dama, şahmat,
konstruktor-quraşdırma oyunlarına maraq göstərməlidir.
Əqli bacarıqlarını şeir, mahnı, rəqs yaradıcılığı
baxımından nümayiş etdirməlidir. Uşağın kollektiv
(bağçada,
toyda, şənlikdə) arasında olarkən özünü sərbəst apara
bilməsi müəyyən olunmalıdır.
Beş yaşlı uşaqlar: səhər və günortanı təyin etməli, iki
şəkildən hansının gözəl olduğunu ayırd edə bilməlidir.
Uşaq sol əli ilə sağ qulağını göstərə bilməlidir.
İntellektual oyunlardan olan dama, şahmat, domino oyun
fiqurlarının düzülüşünü və oynanılmasını göstərməlidir.
Günəşin və Ayın hansı istiqamətdən çıxdığını və
batdığını, tərəvəz, yeyinti və şirniyyat məhsullarının
adlarını bilməlidir. Uşaq divar və qol saatlarında
zamanı öyrənməyə maraq göstərməli, ildə neçə ay və neçə
fəsil olduğunu deməlidir. 4 rəngi bir-birindən
ayırmalıdır. Yaxın qohumların adlarını və özlərini
tanımalıdır: baba, nənə, bibi, xala, əmi, dayı və s.
Uşaq yazı stolunun arxasında əyləşib şəkillər çəkməyə
maraq və həvəs göstərməlidir. Hər səhər yataqdan qalxıb
bəzi idman hərəkətlərini yerinə yetirməlidir.
Altı yaşlı uşaqlar sadə cümlələr qurmaqla yanaşı, söz
ehtiyatlarını artırmalıdırlar. Yazı stolunun arxasında
əyləşib yaradıcılıq qabiliyyətini inkişaf etdirən
plastilin, rəsm şəkilləri çəkməyi bacarmalı və yaşına
uyğun olan maraqlı işlər görməlidir. Eyni zamanda, yazı
stolunun arxasında düzgün əyləşməyə vərdiş etməlidir.
 Uşaq
kollektivdə olarkən onun kollektivə tez və yaxud gec
uyğunlaşması (ünsiyyət yaratması) müəyyən olunmalıdır.
O, kollektiv haqqında olan təəssüratını söyləməlidir.
Uşağın davranış və ünsiyyət forması kollektiv arasında
uşaqlara əks-təsir yaradırsa, uşaqda yaranmış mənfi
hallar tez bir zamanda müəllim, tərbiyəçi, valideyn və
yaxud psixoloq vasitəsilə aradan qaldırılmalıdır. Uşaq
kollektiv içərisində olarkən onun dinamikliyi, fəallığı
görünməklə yanaşı, introverd qrupa şamil olunması
müəyyən edilməlidir.
Uşaqların əşyalara və hadisələrə qarşı olan psixoloji
emosionallıqları üzə çıxmalı, uşaqlarda intellektin
inkişafı ilə əlaqədar hesablama qabiliyyətləri
öyrənilməli, onların incəsənətə olan marağı artmalıdır.
Uşaq şəxsiyyətinə hörmət
Uşaq dünyabaxışının zəifliyi onun güclü şəkildə təqlidə
meyil etməsinə səbəb olur. Buna görə valideyn və
tərbiyəçilər həmişə bu xüsusiyyəti nəzərə almalı,
hərəkət və davranışlarında, adamlara münasibətlərində,
danışıq zamanı uşaqlara nümunə olmağa çalışmalı, uşağın
yaradıcılığının inkişaf etməsinə sərbəst
yanaşmalıdırlar. Uşaq eşitdiyi pis sözü də çox tez
təkrar edir. Valideynlər uşağı yalnız onunla məşğul
olanda və ya onu öyrədəndə deyil, həm də ona göstərişlər
verəndə, iş buyuranda da tərbiyələndirməlidirlər.
Tərbiyə işində uşaqların qayğıkeşliyinə və adamlara
həssas yanaşmalarına bəzən bir o qədər də əhəmiyyət
vermirlər. Halbuki, qayğıkeşlik və həssaslıq insanın
mədəniyyətini, sadə və təvazökar olmasını, təlimdə, işdə
münasibətlərdə normal şərait, əsəb sakitliyi yaratmasını
nümayiş etdirən çox mühüm əxlaqi göstəricidir. Bunu
uşaqlarda kiçik yaşdan tərbiyə edib adət və vərdiş
halına salmaq hər birimizin borcudur. Odur ki,
kiçikyaşlı uşaqlar öz oyuncaqlarını səliqəli saxlamalı,
paltarlarının təmizliyinə fikir verməli, ev işlərində
valideynlərinə kömək etməli, baba və nənələrinə xüsusi
qayğı ilə yanaşmalıdırlar.
Bəzi ailələrdə isə "Körpədirlər, qoy hələ oynasınlar"
deyə uşaqları gücləri çatan məişət əməyindən təcrid
edirlər. Belə ailələrdə oyuncaqlar uşaqların qarşısına
tökülür ki, təki oynasınlar, ağlamasın və nadinclik
etməsinlər. Söz yox ki, belə ata-analar tərbiyədə səhvə
yol verirlər və nəticədə uşaq yaradıcı əməyə cəlb
olunmur. Məsələn, yaxşı olar ki, yerdəki oyuncaqları
sonradan uşağın özünə yığdırsınlar. Yaxud ana döşəməni
siləndə 5 yaşlı qızı əl çəkmir: "Mən də silmək
istəyirəm", - Ana: "Sən hələ balacasan, böyüyəndə
silərsən, get oyuncaqlarınla oyna", - deyə istəyinin
qarşısını alır. Halbuki, kiçik bir əski parçasını qızına
verib onu işə cəlb etsə idi, daha yaxşı olardı.
Elə buna görə də bəzən valideynlərdən giley-güzarlar
eşidirik: "Heç bilmirəm kimə oxşayıb, çox səliqəsizdir.
Onu hətta öz paltarlarını belə, yığışdırmağa alışdıra
bilmirəm". Digər qrup uşaqlar tapşırılan işi ləng,
səliqəsiz yerinə yetirirlər. Bəziləri hətta tapşırığı
yerinə yetirmək istəmirlər.
Uşağı tanımadan onu tərbiyə etmək olmaz!
Göydən yağan qar dənələri fərqlidir, eləcə də uşaqlar və
onların xarakterləri fərqlidir. Qardaş və ya bacı olsa
belə.
Əgər bu müxtəlifliyi nəzərə almadan uşaqlarımızı tərbiyə
etməyə çalışsaq, şahin xarakterli bir uşağı qorxaq
qarğaya çevirə bilərik. Necə?!
Uşaqlara tapşırılan işə belə müxtəlif münasibət, hər
şeydən əvvəl, ailə tərbiyəsindən irəli gəlir.
Apardığımız müşahidələr zamanı əldə edilən təcrübənin
nəticəsi göstərir ki, uşaqların tərbiyəsi düzgün qurulan
ailələrdə valideynlər övladlarına son dərəcə tələbkar və
məsuliyyət hissi ilə yanaşırlar. Tələbkarlıq az olduqda,
gələcəkdə uşaqlar özlərinə qarşı qeyri-ciddi və
məsuliyyətsiz ola bilərlər. Bu da onların normal insan
kimi yetişməsinə əngəllər yarada bilər. Odur ki, ailədə
uşaqlara məişət əməyi xarakterli və digər tapşırıqlar
verərkən, bu işin uşağın yaşına uyğunluğuna xüsusi
diqqət yetirmək lazımdır. Belə tapşırıqlar uşağa tez-tez
verilməlidir ki, uşaq ailə üzvü kimi həmişə məsuliyyət
hiss etsin, ailə qayğılarından kənarda qalmasın. Bu,
uşaqda vərdiş və adət halına çevriləcək, onda qürur
hissi formalaşdıracaq, özünəinam yaradacaqdır. İş zamanı
uşaqlara həddindən artıq qəyyumluq etmək, eyni şeyi
tez-tez onlara xatırlatmaq və onları darıxdırmaq olmaz.
Uşağı gördüyü işə görə həddindən artıq tərifləmək də
məsləhət deyil. Belə hallar uşaqda lovğalıq,
xudpəsəndlik, özündənrazılıq kimi mənfi hallar yarada
bilər.
Uşağa verilən tapşırıq onun yaşına, bilik səviyyəsinə,
səhhətinə, marağına və fərdi xüsusiyyətlərinə uyğun
olmalıdır.
Biz belə hesab edirik ki, uşağın ciddi və məsuliyyətli
olması üçün onun etdiyi neqativ hərəkətlərə lüzumsuz
olaraq daim "niyə", "nə üçün" sualı ilə müraciət
olunmamalıdır. Çünki uşaq tərəfindən "niyə" sözü konkret
olaraq təkrarçılıq və vərdiş yaradan bir cəhət kimi
qiymətləndirilir. Eləcə də "niyə", "nə üçün" suallarını
birbaşa deyərkən onda bu suallara qarşı maraq yaranır və
tutduğu neqativ işi yerinə yetirməyə çalışır.
Valideynlərə tövsiyələr
*
Uşaqların dünyasına girin, onları dinləyin, hisslərini
öyrənməyə çalışın. Onların zehni qabiliyyətləri,
maraqları və ruh dünyaları yeniyetmələrdən fərqlidir.
Ona görə də "bu mövzuda sən nə fikirləşirsən" kimi
suallar verib duyğularını öyrənməyə çalışın.
*
Mülayim xasiyyətli və qərarlı olun. Mülayim xasiyyətli
olmağınız uşaqların özlərini daha yaxşı başa düşməsinə,
sərhədlərini bilməsinə kömək edəcəkdir.
*
"Nə üçün" sualını yox, "nə" və "necə" suallarını
soruşun. "Bunu nə üçün elədin, "Niyə əsəbisən" və bu
kimi suallar uşaqları qorxuda və əsəbi edə bilər. Onun
yerinə "Nə oldu", "Necə oldu" kimi sualları soraraq
onların duyğularını və düşüncələrini öyrənib bu
problemlərin həlli yollarını taparaq fikir dünyasını
inkişaf etdirməyə kömək edin.
*
Uşaqlarınıza qulaq asın. Müdaxilə etmədən onların nə
hiss etdiklərini bilin, uşaqlarınıza bəzi hisslərə sahib
olmağın normal olduğunu bildirin. Uşaqlarınızın
sözlərinin arasında onların duyğularına da diqqət edin.
*
Ailə olaraq müəyyən qanunlara sahib olun. Bu halda
uşaqlarınız təəccüblənməyəcək, hər şeyi normal
qarşılayacaq. Müəyyən zamanlarda müxtəlif qanunlar qəbul
edirsiniz, əgər məntiqə uyğundursa, uşaqlarınıza deyin
ki, onlar sizi qərarsız bilməsinlər. Məsələn, yarım saat
əvvəl "pəncərəni ört" dediniz, amma indi "aç"
deyirsinizsə, bunun məntiqli səbəbini söyləyin.
*
Hər uşağın ayrı bir dünyası var. Fərqli bacarığı, fərqli
ağlı və fərqli mənəvi dünyası vardır. Buna görə də
onları başqalarıyla müqayisə etməyin. Bu, uşaqlara pis
təsir edir.
*
Problemli davranışların qaynağı bilinirsə, o problemi
həll etmək daha asan olur. Səhv həlli yolları o problemi
daha da böyüdəcək və başqa problemlərin mənbəyi olacaq.
*
Səhvlərini üzlərinə vurmaqdansa, onlara yaxın olun.
*
Qarşılıqsız sevin, sevginizi hərəkətlərinizlə göstərin
və dilinizlə də söyləyin.
*
Evinizdəki problemlərin həllində uşaqlarınızı da
dinləyin.
*
Uşaqlarınızın xüsusi olduğunu bildirin.
*
Lazım olanda "xeyr" deməyi də öyrənin.
Hüseyn XƏLİLOV,
Qafqaz Universitetinin psixoloqu |
