|
Cəmiyyətin gələcək tərəqqisi indi gənclərimizə nəyi və
necə öyrətməyimizdən asılıdır.
Heydər ƏLİYEV,
ümummilli lider
 Müstəqil
Azərbaycanın son illərdə fenomenal inkişaf tempinə görə
regionda və dünyada siyasi nüfuzu və iqtisadi qüdrəti
artmış, BMT-nin məlumatına əsasən, "yüksək insan
inkişafı" ölkələri qrupuna yüksəlmişdir. Bu gün bütün
dünyada geniş vüsət alan qloballaşma prosesləri və
sürətlə dəyişən informasiya-kommunikasiya
texnologiyaları ölkələrin sosial-iqtisadi və mədəni
həyatına güclü şəkildə nüfuz etməkdədir. Belə bir
şəraitdə ölkə həyatının bütün sahələrində qloballaşmanın
mənfi təsirlərini önləmək, Azərbaycanın davamlı,
dayanıqlı və rəqabətqabiliyyətli inkişafını təmin etmək
üçün dövlət başçısı, Prezident İlham Əliyev tərəfindən
bu yaxınlarda "Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış" İnkişaf
Konsepsiyası təsdiq edilib. Konsepsiyada ölkədə
biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın qurulmasının
həlledici amili olan insan kapitalının adekvat inkişafı
ön plana çəkilib. Azərbaycanda insan kapitalının
inkişafı çağırışları ölkədə nəzərdə tutulan iqtisadi
inkişaf modelinin qurulmasında qloballaşan dünyanın
tələblərinə cavab verən, insan resurslarının
yetişdirilməsinə cavabdeh olan müasir təhsil sisteminin
formalaşdırılması kimi milli və planetar xarakterli
missiyanın reallaşdırılması tələbini ortaya qoyub. Bu
baxımdan ölkənin gələcək sosial-iqtisadi və mədəni
yüksəlişinin əsas şərtlərindən, müstəqil dövlətin təməl
təsisatlarından olan müasir təhsil sisteminin
qurulmasını hədəfləyən "Azərbaycan Respublikasında
təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası"nın bu
günlərdə ölkə Prezidenti tərəfindən təsdiq olunmasının
müstəsna tarixi əhəmiyyəti vardır.
Strategiya sürətlə modernləşən Azərbaycanda müasir
təhsil sisteminin formalaşdırılması məqsədilə aşağıdakı
beş strateji istiqamətdə genişmiqyaslı, kardinal
islahatların gerçəkləşdirilməsini nəzərdə tutur:
*
Səriştəyə əsaslanan şəxsiyyətyönlü təhsil məzmununun
yaradılması;
*
Təhsilalanların fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alan
innovativ təlim metodları və texnologiyaları vasitəsilə
təhsilin məzmununun səmərəli mənimsənilməsini təmin edən
yüksək nüfuzlu təhsilverənin formalaşdırılması;
*
Nəticələrə görə cavabdeh, şəffaf və səmərəli tənzimləmə
mexanizmlərinə malik, dövlət-ictimai xarakterli və
dövlət-biznes partnyorluğuna əsaslanan təhsildə yeni
idarəetmə sisteminin qurulması;
*
Müasir tələblərə cavab verən və ömür boyu təhsili təmin
edən infrastrukturun yaradılması;
*
Təhsilin dayanıqlı və müxtəlif mənbələrdən istifadə
olunmaqla yeni maliyyələşdirmə mexanizminin bərqərar
olması.
Göründüyü kimi, Strategiyada nəzərdə tutulan strateji
istiqamətlər içərisində birinci yerdə "səriştəyə
əsaslanan şəxsiyyətyönlü təhsil məzmununun yaradılması"
durur. Bu strateji istiqamət təhsilin məktəbəqədər,
ümumi, ilk peşə-ixtisas, orta ixtisas və ali olmaqla,
bütün pillələri üzrə yeni kurikulumların hazırlanması və
inkişafı kimi vacib olan strateji hədəfləri əhatə edir.
Düşünürəm ki, Strategiyada əsas strateji istiqamətlər
içərisində təhsilin məzmununun ön plana çəkilməsi və bu
amilin digər istiqamətlər üçün sanki bir çıxış nöqtəsi
kimi seçilməsi istər tarixi-mədəni ənənələr, istərsə də
müasir yanaşmalar baxımından uğurlu addım kimi
dəyərləndirilməlidir. Təsadüfi deyildir ki, təhsil
strateqlərinin yekdil fikrinə görə, təhsilin məzmununu
düzgün müəyyənləşdirmədən təhsildə uğurlu nəticədən,
keyfiyyətdən, eləcə də təhsilalanların layiqli vətəndaş
və peşəkar kadr kimi yetişdirilməsindən söhbət belə gedə
bilməz. Ancaq etiraf etmək lazımdır ki, bu gün təhsil
sistemində mövcud olan problemlərin bir qismi bu
mənbədən qaynaqlanır. Bu baxımdan Təhsil Strategiyası bu
problemlərin həlli yollarına işıq tutur, təhsilin bütün
pillə və səviyyələrində məzmun islahatlarının
aparılmasının aydın proqramını verir...
Azərbaycanda təhsil quruculuğunun banisi və böyük
himayəçisi, ümummilli lider Heydər Əliyevin bir müdrik
kəlamını burada xatırlatmaq yerinə düşərdi:
"Cəmiyyətin gələcək tərəqqisi indi gənclərimizə nəyi və
necə öyrətməyimizdən asılıdır".
Hesab edirəm ki, təhsilin məzmununa böyük önəm verilməsi
həm də müstəqil dövlətçilik prinsipləri, sosial-iqtisadi
inkişaf tələbləri və beynəlxalq təcrübə baxımından da
özünü doğruldur. Strategiyada deyildiyi kimi,
beynəlxalq təcrübədə təhsilin məzmunu ilə bağlı başlıca
meyillərdən biri təhsil kurikulumlarının ölkənin
sosial-iqtisadi inkişaf tələbləri və prioritetləri ilə
sıx əlaqələndirilməsindən ibarətdir. Kurikulumlar hər
şeydən öncə iqtisadi inkişaf məqsədlərinə xidmət edən
bilik və bacarıqları, səriştəni aşılayan məzmuna malik
olmalıdır. İqtisadi inkişafda uğurlar əldə etmiş
ölkələrdə biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın yaradılması
sosial-iqtisadi siyasətin prioriteti olduğundan
kurikulumlarda innovasiyaların əhəmiyyəti,
təhsilalanların müxtəlif sosial fəaliyyətə təşviq
olunması və onların tədris bacarıqlarının inkişafı
xüsusi vurğulanır.
Bu da tarixi reallıqdır ki, son 30-40 ildə dünyada baş
verən elmi-texniki tərəqqi, innovasiyalar və modernləşmə
nəticəsində təcrübi bilik və vərdişlərlə zənginləşməyən,
sırf nəzəri xarakter daşıyan təhsil öz fundamental
əhəmiyyətini itirməkdədir. Bu baxımdan təhsilin
məzmununun formalaşdırılmasında akademik biliklərlə
yanaşı, praktik bilik və bacarıqların, səriştənin
vacibliyi ön plana çəkilir. Səriştə təhsilalanın təlim
prosesində qazandığı bilik və bacarıqları praktik
fəaliyyətdə səmərəli şəkildə tətbiq etmək
qabiliyyətidir. O, şəxsin (fərdin) qazandığı bilik və
bacarıqların konkret fəaliyyətin nəticəsinə çevrilməsini
təmin edir. Bu mənada səriştəyə əsaslanan nəticəyönlü
təhsil sosial-iqtisadi inkişafa daha səmərəli xidmət
göstərir.
Strategiyada təhsilin məzmunu ilə bağlı yeni strateji
tədbirlərdən biri kurikulumların inkişafının davamlılığı
ideyasının irəli sürülərək elmi cəhətdən
əsaslandırılması sayıla bilər. Sənəddə deyildiyi kimi,
kurikulumların məzmunu texnoloji irəliləyişin gətirdiyi
yenilikləri, innovasiyaları nəzərə almaqla, daim inkişaf
etdirilməlidir. Bu da nəzərə alınmalıdır ki,
kurikulumlar müxtəlif təhsil pillələrində spesifik
yanaşma tələb edir. Mətləb aydınlığı üçün deməliyəm ki,
ümumi təhsil pilləsində kurikulumun məzmununda əsas
prioritet - azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olan,
milli mənəvi dəyərlərə, insan hüquq və azadlıqlarına
hörmət edən, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaş və
şəxsiyyət yetişdirməkdirsə, ali təhsildə isə əmək
bazarının cari və perspektiv tələblərinə cavab verən
peşəkarlıq, müasir texnologiyalar üzrə kompetensiyalar
əsas prioritet kimi götürülür. İlk peşə-ixtisas, orta
ixtisas təhsili və ali təhsil kurikulumlarının daim
inkişafı, müntəzəm yeniləşdirilməsi və
modernləşdirilməsi əmək bazarı subyektlərinin
tələblərinin sistematik öyrənilməsini və onların
zaman-zaman nəzərə alınması zərurətini doğurur. Lakin
yeri gəlmişkən, qeyd etmək yerinə düşər ki, hazırda ilk
peşə-ixtisas və orta ixtisas təhsili kurikulumları
müasir tələblərə cavab vermir, ali təhsil pilləsində isə
kurikulumların inkişafı iqtisadiyyatın inkişaf
dinamikasından geri qalır. İnanıram ki, Strategiyanın
təhsilin bu pillələrinin kurikulumlarının
yeniləşdirilməsinə dair tələblərinin, hədəf və
tədbirlərinin reallaşdırılması bu sahədəki boşluğun qısa
zamanda aradan qaldırılmasına güclü təkan verəcəkdir.
Sənəddə yer alan yeni hədəflərdən biri də ali təhsil
müəssisələrinə təhsilin məzmununun tətbiqi
müstəqilliyinin, ali məktəblərə akademik muxtariyyətin
verilməsi məsələsinin nəzərdə tutulmasıdır.
Azərbaycan təhsilinin məzmunu üzrə qarşıdakı dövrdə
aparılacaq islahatlara dair Strategiyada 14 konseptual
hədəf müəyyənləşdirilmişdir. Hazırda hazırlanmaqda olan,
Strategiyanın icra mexanizmlərini nəzərdə tutan
Fəaliyyət Planında bu hədəflərin alt-komponentləri
bundan dəfələrlə çox və əhatəli olacaqdır.
Əsas hədəflərdən biri Azərbaycanda məktəbəqədər yaşlı
uşaqların fiziki və əqli inkişafını, sosiallaşmasını
təmin edən, yaradıcılıq qabiliyyətini üzrə çıxaran,
onlarda həyati bilik və bacarıqları, davranış
qaydalarını, ünsiyyət mədəniyyətini aşılayan müasir
təhsil standartlarının və yeni kurikulumların
hazırlanmasıdır. Azərbaycan cəmiyyətinin böyük
gözləntiləri olan Strategiyada məktəbəqədər təhsillə
əhatə dairəsinin inkişaf etmiş ölkələrdəki səviyyəyə (90
%-ə) yüksəldilməsi, məktəbəqədər təhsil müəssisələri
şəbəkəsinin genişləndirilməsi, əhalinin bütün təbəqələri
üçün onun əlçatan olması, məktəbəhazırlıq təhsilinin (1
il) icbariliyinin təmin olunması ilə bağlı müddəalar
təhsilin bu pilləsinin aydın sabahından və uğurlu
gələcəyindən xəbər verir.
Strategiyada 12 illik ümumi təhsilə (10 il icbari ümumi
orta təhsil və 2 il təmayüllərə əsaslanan tam orta
təhsil) keçidin təmin olunması üçün mövcud təhsil
standartları və kurikulumlarının yeniləşdirilməsi, tam
orta təhsil səviyyəsində təlimin profillər (təmayüllər)
üzrə bölünməsi mexanizmi rəsmən təsbit olunmuşdur.
Düşünürəm ki, 1 illik məktəbəhazırlıq təhsilinin
icbariliyinin təmin olunması və əsas təhsil pilləsinin 1
il uzadılması Azərbaycan cəmiyyətində çoxdan formalaşmış
ümumi təhsilin ibtidai və əsas təhsil səviyyələrində
"məzmunun ağırlığı", "dərs yükünün çoxluğu" barədə
illərdən bəri kök salmış stereotiplərin aradan
qaldırılmasına yardım edəcək, icbari ümumi orta təhsildə
məzmunun təhsilalanlar tərəfindən mükəmməl şəkildə
mənimsənilməsinə öz töhfələrini verəcəkdir. Eyni zamanda
onu da deməliyəm ki, tədris ili inkişaf etmiş ölkələrdə
38 həftə olduğu halda, bizdə 32 həftə təşkil edir.
Sözsüz, bu mexanizm təhsilalanların həddən artıq
yüklənməsinə (yuxarı siniflərdə beşgünlük iş rejimi ilə
işləyən məktəblərdə həftədə 40 saat, gündə 8 saat) səbəb
olur, məzmunun lazımi səviyyədə mənimsənilməsinə əngəl
törədir. Sevindirici haldır ki, Strategiyada bu
istiqamətdə də islahatların aparılması, həftəlik
(gündəlik) dərs yükünün azaldılması və tədris ilinin
müddətinin uzadılması da nəzərdə tutulmuşdur. Hesab
edirəm ki, bu hədəf təhsilalanların sağlamlığının
qorunmasına, tədris prosesinin optimallaşdırılmasına və
səmərəli təşkilinə, ən başlıcası isə təhsilin məzmununun
keyfiyyətli mənimsənilməsinə imkan verəcəkdir. Digər
tərəfdən, tam orta təhsil səviyyəsinin təmayüllər
əsasında təşkili ölkədə ictimaiyyət arasında geniş
müzakirələrə və narahatlıqlara vəsilə olan
"repetitorluq" sindromunun sındırılmasına yardım
göstərəcəkdir.
Bu bir həqiqətdir ki, ümumi təhsildə səriştəyə əsaslanan
şəxsiyyətyönlü məzmuna keçilməsi təhsilalanlarda
yaradıcı (kreativ) düşüncənin formalaşmasına, praktik
vərdiş və bacarıqların yaranmasına birbaşa xidmət edir.
Ümumi təhsilin məzmunu ilə bağlı maraqlı bir məqama
toxunmaq yerinə düşərdi. Düşünürəm ki, ümumi icbari orta
təhsil pilləsində təhsilin məzmununda həyati
bacarıqların, praktik vərdişlərin formalaşmasına xidmət
edən bütün fənlər üzrə "zəruri minimum bilik" modeli
ümumi təhsilin ibtidai və əsas təhsil səviyyələrində
tətbiq olunmalı, tam orta təhsil səviyyəsində isə
müxtəlif təmayüllər üzrə dərinləşdirilmiş praktik əsaslı
elmi biliklər verilməlidir. Təhsilalanlara o biliklər
verilməlidir ki, o, şəxsin gələcək həyatında tətbiq
oluna bilsin, qazandığı bilik və bacarıqlar səriştəyə,
kompetensiyalara çevrilə bilsin. Əgər təhsilalana
verilən bilik yeni biliklərin yaranmasında baza, təməl
rolunu oynamırsa, yaxud əməli fəaliyyət sahələrində
tətbiq olunmursa, bu bilik heç zaman kreativ, yaradıcı
düşüncəyə xidmət edə bilməz. Təhsilşünaslıqda aparılan
tədqiqatlarla müəyyən edilib ki, təhsilalanlara verilən
hazır nəzəri biliklərin yarıdan çoxu onların gələcək
həyatlarında, praktik fəaliyyətlərində istifadə olunmur.
Təhsilin məzmununa bu cür yanaşma artıq öz funksiyasını
itirib. Təhsilalana hazır bilik verilirsə və bu praktik
həyatda tətbiq olunmursa, Qərb təhsilşünaslığında bu cür
yanaşma yaradıcı təfəkkür aktı deyil, bir hafizə, yaddaş
aktı kimi dəyərləndirilir. Bu baxımdan Strategiyada
səriştəyə əsaslanan təhsil məzmununun yaradılması
haqqında müddəa özündə təhsilalana "zəruri minimum
biliy"in (yaxud "təmayül əsaslı praktik biliy"in)
ənənəvi hafizə faktı kimi deyil, müasir yaradıcı
düşüncə, təfəkkür faktı kimi verilməsini nəzərdə tutur.
Başqa sözlə, Strategiya ümumi təhsilin məzmununda
təhsilalanın idrak fəallığını təmin etməyən "hafizə
(yaddaş) məktəbi"ndən müstəqil, yaradıcı düşüncəni
inkişaf etdirən "təfəkkür məktəbi"nə keçidin aydın
yollarını göstərir. Bu cür yanaşma bilikləri təhsilalana
hazır şəkildə deyil, təhsilalanın yaradıcı düşüncəsinin
məhsuluna çevirmək və sonrakı müstəqil düşüncələr üçün
təməl, baza yaratmaq yolunu, öyrənməyi öyrətmək yolunu
prioritet kimi qəbul edir. Əslində bu cür yanaşma
Avropada çoxdan sınaqdan çıxmış, Qərbə sivilizasiyanın
öncülü olmaq şansını vermiş kreativ düşüncənin ətalət və
passivlikdən azad olması, hər kəsə öz ağlı ilə müstəqil
çalışmaq imkanının verilməsi yoludur. Bu da nəzərə
alınmalıdır ki, YUNESKO-nun sənədlərində qloballaşan
dünyada təhsilin məzmunu qarşısında da dörd mühüm tələb
qoyulub: bilik əldə etməyi öyrətmək, bir yerdə yaşamağı
öyrətmək, işləməyi öyrətmək, yaşamağı öyrətmək...
Strategiyada ümumi təhsilin məzmununa bu cür yaradıcı
yanaşma təhsilalana maksimum bilikləri deyil, zəruri,
optimal bilikləri verməyi, "maksimal bilikdən optimal
biliyə" prinsipinə əməl etməyi özündə ehtiva edir ki, bu
işıqlı ideya mühüm dövlət sənədinin tarixi-mədəni
əhəmiyyətini daha da artırır. Strategiyada ümumi
təhsilin məzmunu ilə bağlı hədəflərdən biri də istedadlı
uşaqlar üçün xüsusi inkişaf proqramlarının, xüsusi
qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün inkişaf və inklüziv
təlim proqramlarının hazırlanmasının və
reallaşdırılmasının nəzərdə tutulmasıdır.
Aydın məsələdir ki, ümumi təhsilin məzmununun
reallaşdırılmasında dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin,
digər tədris-metodik vasitələrin rolu böyükdür.
Strategiyada kurikuluma əsaslanan yeni dərsliklərin
yaradılması, şagird və müəllimlərin müvafiq dərslik
seçiminin təmin olunması, elektron dərsliklərin və
elektron tədris resurslarının yaradılması nəzərdə
tutulmuşdur. Hesab edirəm ki, Strategiyanın icra
mexanizmini nəzərdə tutan Fəaliyyət Planı bu yaxınlarda
təsdiq edildikdən sonra 12 illik ümumi təhsilə keçidlə
bağlı yeni dərsliklərin hazırlanması və tətbiqi vaxtı
məlum olacaqdır. Hələlik isə I-VI siniflərdə tətbiq
olunan kurikulum əsasında hazırlanan yeni dərsliklərin
davamı olaraq yuxarı sinif dərsliklərinin hazırlanması,
yeni dərsliklərin pilot layihə kimi 1 il məktəblərdə
sınaqdan keçirilməsi işi davam etdiriləcəkdir. Yaxın
gələcəkdə Strategiyada nəzərdə tutulduğu kimi,
alternativ, variativ dərsliklərin, elektron dərsliklərin
hazırlanması və tətbiq edilməsi mümkün olacaqdır. Ölkə
ictimaiyyətini ən çox maraqlandıran yaxın gələcəkdə hər
bir şagirdin fərdi planşetlə təmin olunması,
dərsliklərin və digər tədris resurslarının həmin
planşetdə yüklənməsinin mümkünlüyü haqqında Strategiyada
yer alan müddəalardır. Təhsil Nazirliyi dərslik
islahatında keyfiyyətin yüksəldilməsini, keyfiyyətli
dərslik məsələsinin prioritet sahə kimi inkişaf
etdirilməsini əsas hədəflərdən hesab edir, keyfiyyətli
dərsliklərin hazırlanması və nəşri üçün gərəkən bütün
addımları atmaq əzmindədir. Dərsliklərin hazırlanması
işinə ölkənin intellektual potensialının cəlb olunması
məqsədilə Strategiyada stimullaşdırıcı tədbirlərin
gerçəkləşdirilməsi də nəzərdə tutulmuşdur. Hazırda bu
sahədə dünya təcrübəsi öyrənilir. Strateji xəttimiz
belədir ki, bütün ümumtəhsil məktəb dərslikləri pilot
layihə kimi 1 il sınaqdan keçirildikdən sonra
şagirdlərin istifadəsinə verilməlidir. Ümumiyyətlə,
dərslik məsələsi hər zaman təhsil ictimaiyyətinin, ölkə
əhalisinin maraq dairəsində olub, bundan sonra da
olacağına şübhə etmirik. Bu da nəzərə alınmalıdır ki,
ümumtəhsil məktəb şagirdlərinə dərsliklərin dövlət
vəsaiti hesabına pulsuz verilməsi Azərbaycan dövlətinin
təhsilə və təhsilalanlara qayğısının parlaq nümunəsidir.
Təhsilin məzmununda tərbiyə, milli mənəvi və ümumbəşəri
dəyərlər, azərbaycançılıq məfkurəsi, milli
vətənpərvərlik prioritet ideyalar kimi haqqında söhbət
gedən sənəddə öz əksini tapıb.
Əlbəttə, bu yazıda biz, əsasən, təhsilin məzmunu ilə
bağlı Strategiyada yer alan strateji hədəflərdən qısaca
söz açdıq, onların reallaşdırılmasının təhsilimizə
gətirəcəyi yeniliklərə aydınlıq gətirməyə çalışdıq.
Hesab edirəm ki, Strategiyada yer alan digər dörd
strateji istiqamət də (təhsilin məzmununun səmərəli
mənimsənilməsini təmin edən təhsilverənlərin
formalaşdırılması; təhsildə təlim nəticələrinə görə
cavabdeh, şəffaf və səmərəli idarəetmə sisteminin
yaradılması; müasir tələblərə cavab verən təhsil
infrastrukturunun qurulması; təhsilin dayanıqlı, yeni
maliyyələşmə mexanizminin bərqərar olması) bu və ya
başqa şəkildə təhsilin məzmununun reallaşdırılmasına
birbaşa və ya dolayısı ilə xidmət edir.
Düşünürəm ki, Azərbaycanda səriştə əsaslı təhsilin
məzmununun yaradılmasını təmin edəcək elmi-pedaqoji
potensial var. Əsas məqsəd bu potensialdan səmərəli
istifadənin yollarını tapmaqdan, onların intellektual
əməyinin stimullaşdırılmasını və motivasiyasını təmin
etməkdən ibarətdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin
təhsilə qayğıkeş münasibəti və güclü siyasi iradəsi
sayəsində ərsəyə gələn, ölkə başçısının "qara qızılı
insan kapitalına çevirməliyik" konseptual ideyasının
gerçəkləşdirilməsinə xidmət edən "Azərbaycan
Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət
Strategiyası" sənədi sürətlə modernləşən ölkəmizdə
təhsil sistemi qarşısında qoyulan məqsəd və strateji
hədəflərə çatmağa, milli təhsil sisteminin Avropa təhsil
standartlarına uyğunlaşdırılmasına imkan verəcək,
Strategiyanın reallaşdırılması nəticəsində təhsilin
məzmunca milli və ümumbəşəri dəyərlər, müstəqil
dövlətçilik prinsipləri və beynəlxalq təcrübə əsasında,
Azərbaycanın İnkişaf Konsepsiyasına uyğun yenidən
qurulması mümkün olacaqdır.
Əsgər QULİYEV,
Təhsil Nazirliyi Dərslik və nəşriyyat şöbəsinin müdir
müavini,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, əməkdar müəllim |
