|
 Xalq
vaxtilə
musiqi təhsilinə Asəf Zeynallı adına məktəbin xalq
çalğı alətləri şöbəsindən başlayan Arif Məlikov Əhməd
Bakıxanov, Mansur Mansurov kimi sənətkarlardan tar
ifaçılığının sirlərini öyrənib. XXI əsr musiqimizin
salnaməsini yaradan sənətkarlar sırasında Arif
Məlikovun yaradıcılığı bütöv bir mərhələdir.
"Azərbaycan müəllimi" qəzetinin 80 illiyi ərəfəsində 80
yaşlı bəstəkar, professor Arif Məlikov redaksiyamızın
qonağı oldu. Qəzetimizin bir qrup əməkdaşı ilə
qonağımızın söhbətini oxuculara təqdim edirik.
- Arif müəllim, sizin həyatınız hamı üçün maraqlıdır.
Uşaqlıq dövrünüzdən, məktəb illərinizdən nələr qalıb
yadınızda?
- Mənim uşaqlığım çox normal keçib.
Yəni, o dövr üçün normal. O dövrün uşaqlarına nə lazım
idi? Bir dənə top! İki dənə daşı qoyub qapı düzəldərək
futbol oynayardıq saatlarla...
Çətin illər idi. Talonla çörək verirdilər camaata.
Hamısı yadımdadı.
Maraqlı burasıdır ki, heç kəs vəziyyətindən şikayət
etmirdi, uşaqlar yenə də öz oyunlarını oynayırdı. Futbol
da yerində idi.
- Sizin də atanız müharibədə idi?
 -
Mənim atam hərbiçi olub. Bakıda hərbi məktəbdə müdir
müavini idi. Mənə yaxşı tərbiyə verdiyinə görə atama
ömrüm boyu minnətdar olmuşam...
Həyat elə gətirdi ki, 1961-ci ildə mən dünya teatrlarına
çıxdım. Qazancım da bir az artdı. Və o vaxt mən dedim
ki, öz qazancımdan atamın yaşadığı dövrdə hər ay müəyyən
miqdarda ona oğul pensiyası yazıram. Özüm Bakıda
olmayanda da elə təşkil eləmişdim ki, o pulu
gətirirdilər atama. Rəhmətə gedənə qədər mən bu sözümü
yerinə yetirdim.
- Sizi musiqiyə kim istiqamətləndirmişdi - ailəniz,
yoxsa müəllimləriniz?
- Mənim anam ədəbiyyatçı idi. Özü də zəngin ailədən idi.
Əmilərim Oksfordu, Kembrici qurtarıb.
Evimizdə ədəbiyyat, şeriyyət və musiqi həmişə yaşayıb.
Anam kamançaçı deyildi, amma evdə aləti vardı, gözəl
kamança çalırdı. Azərbaycanlı ailəvi dostlarımız vardı.
Birinin familiyası Yerevanski idi, gözəl tar çalırdı.
Bir gün həmin o Yerevanski bir tar alıb mənə bağışladı.
Mən tar çalmağa gec başlasam da bir neçə aydan sonra
ağıllı-başlı, özü də çox yaxşı çalmağı öyrəndim. Asəf
Zeynallı məktəbinə gəlib Əhməd Bakıxanovun sinfinə
girdim. On dörd yaşım vardı, ona qədər mən bir dənə not
tanımırdım. Evimizdə piano da yox idi.
 Azəf
Zeynallıda oxuduğum illərdə hardasa işləyirdim, bir az
qazanırdım, ansamblda da tar çalırdım. Sonra həmin
tələbəlik dövrümdə nəsə fikrimdə dəyişiklik əmələ gəldi.
Başladım axşam saat 8-də, 9-da boş siniflərin birində
bir neçə saat royalda məşğul olmağa. Sonra yavaş-yavaş
kiçik pyeslər yazdım. Amma başa düşürdüm ki,
konservatoriyaya girmək üçün mənim biliyim çatmır. Bir
var ki, dörd il tar çalıb konservatoriyaya girəsən,
bir də var ki, Bülbül adına məktəbin fortepiano sinfini
bitirib gələsən. Konservatoriyanın bəstəkarlıq şöbəsinə
girəndə, bayaq dediyim kimi, heç evdə fortepianom da
yox idi. Amma evində pianosu olanlardan daha ciddi
çalışmağım öz bəhrəsini verdi. O vaxt Asəf Zeynallı
məktəbi, konservatoriya və Bülbül adına onillik məktəb
hamısı bir binada idi. Musiqiçilər, tələbələr, hamı
bir-biri ilə mehriban ünsiyyətdə idi. Siniflər çox
olmadığına görə dərslər adətən gec qurtarırdı. Mən
məcbur idim gözləməyə ki, müəllimlər gedəndən sonra
hardasa məşğul olum.
Bir gün konservatoriyanın yeraltı işıq xətti xarab
oldu. Hamı üçün faciə idi, mənimçün bayram. Siniflərdə
heç kim yox, özümlə bir lampa şüşəsi, bir dənə də şampan
butulkasında gətirmişdim məktəbə. Heç kəs olmayanda
lampa işığında məşğul olurdum. Ancaq başa düşdüm ki,
konservatoriyaya girmək üçün daha ciddi hazırlıq
lazımdı. Getdim öz istəyimlə Şuşaya. Bir il Şuşada, bir
il də Ağdamda dərs dedikdən sonra gəldim, sərbəst
imtahan verdim və konservatoriyaya daxil oldum.
Tapşırıqla musiqiçi olmur. Musiqiçi zəhmətlə, Allah
vergisi ilə, istedadla olur...
- Nazim Hikmətlə yaxın dostluğunuz olub...
- Nazim Hikmət haqqında danışmaq məni heç vaxt yormayıb.
Nazim Hikmət mənə oğul deyib. "Məhəbbət əfsanəsi"nin
librettosu onundur. Biz onunla bir yerdə çalışmışıq,
həmişə birlikdə olmuşuq. İndi burada sizə Nazim
Hikmətdən söhbət etmək dahi adam haqqında bir tərəfdən
də öz məhəbbətimi, sevgimi sözlə ifadə etmək deməkdir.
Yadıma gəlir, Türkiyədə bir böyük yığıncaq vardı. Orada
çox çıxışlar oldu. Sonra kimsə dedi ki, salonda Arif
Məlikov var, ona da bir söz verək. Mən tribunaya çıxıb
dedim ki, ruslar Şostakoviçlə fəxr etdikləri kimi,
Türkiyə də Nazim Hikmətlə fəxr edə bilər. Mənim çıxışım
gedə-gedə zalda çaxnaşma düşdü. İclas qurtardıqdan sonra
çıxdıq bayıra. Mənə dedilər ki, Arif müəllim, burada
bəziləri başa düşə-düşə Nazim Hikməti inkar etməyi özü
üçün həyat tərzi seçib.
Jurnalistlər bayırda başıma yığışıb dedilər:
"...Müsahibə almaq istəyirik Nazim Hikmətlə bağlı...
Siz neçə illər Moskvada Nazim Hikmətlə bir yerdə
olmusunuz".
Yalan olmasın, otuz-qırx jurnalistdi, əllərində də
kamera. Dedim bu qədər adama bir-bir intervyü verməyə
mənim nə vaxtım var, nə də ki ehtiyacım. Baxın, mən o
oteldə yaşayıram. Orada konfrans zalı var. Gedin
kameralarınızı qurun, bir dənə də stul mənim üçün
ayırın, orada mən sizə Nazim Hikmət haqqında söhbət
edim. Axşam saat on birə yaxın idi, söhbətimiz başladı.
Ertəsi gün saat on ikiyə qədər ardıcıl on üç saat
dayanmadan Nazim Hikmət haqqında danışmışam. O gecə mənə
bir şey aydın oldu: türklər öz böyük oğulları haqqında
hər şeyi bilmək istəyirdi.
Bilirsiniz, mənim həyatımda iki böyük şəxsiyyət mühüm
əhəmiyyət daşıyıb. Dmitri Şostakoviç və Nazim Hikmət.
Nazim Hikmət Türkiyəyə gedib-gələ bilmirdi deyə,
dostları əllərinə keçən türk musiqisini onun üçün tapıb
gətirirdilər. Evdə o musiqilərə necə qulaq asardı!
Nazim Hikmətə Peredelkinoda ikimərtəbəli gözəl bir ev
vermişdilər. Pikassonun şəkilləri və digər dəyərli
əşyalarla zəngin olan həmin evin pilləkənlərinin
keçidləri də müxtəlif hədiyyələrlə dolu idi.
- Neçənçi ildən pedaqoji fəaliyyətlə məşğulsunuz?
- Mən 1951-ci ildən bu günə qədər ardıcıl dərs deyirəm.
1982-ci ildən də konservatoriyada bəstəkarlıq
kafedrasının müdiriyəm. Hər il deyirəm ki, bəsdi, getmək
lazımdı, lakin hər dəfə tələbələrim başlayır ağlamağa.
Soruşuram, nə üçün ağlayırsız? Arif Məlikovla həyat
qurtarmayıb deyirəm. Siz də gələcəkdə mənim yolumu davam
etdirəcəksiniz.
Tələbələrimdən professor olanları da var. Beş-altı
nəfəri Türkiyədə, üç- dörd nəfəri Almaniyada işləyir.
Getməmişdən qabaq mütləq gəlirlər məsləhətə. Deyirəm ki,
sənətdə inkişaf etmək üçün get.
- 1956-cı ildə Azərbaycan bəstəkarlarının I qurultayında
Dmitri Şostakoviç kimi məşhur bəstəkar sizin barənizdə
xoş sözlər deyib...
- Həmin qurultayda Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının
üzvləri ilə yanaşı, konservatoriya tələbələrinin də
proqram çərçivəsində çıxışları oldu. Şostakoviçin
dahiliyi və maraqlı insan olması ondan görünür ki,
konsertdən sonra ona deyəndə ki, qurultay haqqında,
Fikrət Əmirov haqqında, Qara Qarayev haqqında fikrinizi
bildirin, o, deyib ki, mən onlar haqqında yox,
tələbələr haqqında fikir deyəcəm. Şostakoviçin xoşuna
gələn əsərlərin, bəstəkarların adı ilə yanaşı mənim də
süitam haqqında ilk dəfə mətbuatda rəsmi söz deməsi
mənim üçün xoşbəxtlik idi. Bilirsiniz, indiyə qədər mən
o qiyməti unutmuram, onun sözləri mənə böyük bir təkan
verdi. Ona görə qısa müddətdən sonra yazdığım ikinci
simfoniyamı mən Şostakoviçə həsr elədim. Şostakoviç
həmin vaxt mənə yazdığı məktubda mənimlə fəxr etdiyini
bildirirdi. Şostakoviç adi adam deyildi. O başqa bir
dünyanın adamı idi. Böyük gəldi, böyük də getdi.
Şostakoviç kimi dahi sənətkarlar heç vaxt yaddaşlardan
silinməyəcək.
- Hansı əsərinizin səhnə yaşı böyükdür?
- "Məhəbbət əfsanəsi" düz 42 ildir ki, dünya teatrının
böyük səhnələrində səslənməkdədir. İki əsrdən artıq yaşı
olan Böyük Teatr 37 ildir ki, müntəzəm surətdə öz
repertuarında "Məhəbbət əfsanəsi"nə xüsusi yer ayırır.
Bu baletin ilk dirijoru Niyazi olub. 1961-ci ildən
Sankt-Peterburqun Marinski teatrının səhnəsində
"Məhəbbət əfsanəsi" əsərinin musiqisi səslənir. Bu teatr
bu günə qədər tamaşanı repertuarında saxlayır. Nəsillər,
orada oynayanlar, iştirak eləyənlər dəyişilib, dekorlar
xarab olub, kostyumlar köhnəlib. Tamaşanı qısa müddətdə
saxlayırlar, kostyumları, dekorları təzələyirlər.
Orkestr məşq eləyir, təzədən hazırlayır, yenidən
premyera verirlər. Bir teatrda bir də görürsən ki, dörd
dəfə premyera olur. Bu əsər 60-dan çox dünya
teatrlarında oynanılıb, 60-a yaxın premyerası olub.
Bununla Azərbaycan fəxr etməlidi. Mən dünya bəstəkarları
içində əsərləri ən çox səslənən bəstəkarlardan biri
olmağımla fəxr edirəm.
- Ötən ilin sentyabrında 80 yaşınız tamam oldu.
- Sentyabrın 13-də, ad günümdə, səhər saat 10-da mənə
telefon zəngi gəldi: "Saat on bir üçün Prezident
Aparatına gələ bilərsən?" Heç soruşmadım nə üçün. Dedim,
gələ bilərəm. Saat 11-ə on dəqiqə qalmış getdim. Məni
qarşılayıb apardılar. Qarşıdan İlham Əliyev gəlib məni
qucaqladı. Oturduq otaqda, söhbət etdik. Sonra
Prezident "Heydər Əliyev" ordenini mənə təqdim etdi. Çox
nüfuzlu və qiymətli bir mükafatdır. Mənim eşitdiyimə
görə, Azərbaycanda bu mükafat məndən başqa, deyəsən,
bircə Tahir Salahova verilib. Əcnəbi ölkə başçılarından
da bir neçə nəfər alıb. Türkiyədən İhsan Doğramacı da
bu ordenə layiq görülüb. İhsan Doğramacı Bakıya gələndə
deyibmiş ki, Arif Məlikovla görüşmək istəyirəm. Özü də
Arif müəllim harada istəyir, nə vaxt istəyir o vaxt
görüşək. Mən də konservatoriyada sinfimdə oturmuşdum.
Dedim istəyirsə, gəlsin konservatoriyaya mənim sinfimə.
Gəldi və mənə təklif etdi ki, ona simfoniya yazım,
kontrakt da təklif etdi. Sonra da məni dəvət elədi
Türkiyəyə.
O söhbətin davamı Türkiyədə oldu. İhsan Doğramacının
özünün şəxsi simfonik orkestri var, yüksək səviyyədədi.
Mənə dedi ki, istəyirəm bu orkestr üçün bir böyük əsər
yazasan. Dedim, İhsan Doğramacı, sən istəyirsən ki, mən
sizə əsər həsr eləyim. Baxmayaraq ki, o əsərin hələ bir
notu da yazılmayıb, hesab elə ki, indidən mən o əsəri
sizə həsr etdim.
İhsan Doğramacı Hacəttəpə Universitetini öz pulu ilə
tikdirib millətinə bağışlayan şəxsiyyətdi. Ankaranın
mərkəzində də beşmərtəbəli xəstəxana tikdirib əhalinin
istifadəsinə verib. Camaat orada Doğramacının sayəsində
pulsuz müalicə olunur.
Doğramacı mənə dedi ki, gedək həm bir az yemək yeyək,
həm də bir az gəzişək. Çıxdıq. Bir çöl vardı,
başdan-başa ot idi. Bir az hündürdə də təpə vardı. İhsan
Doğramacı məndən soruşdu ki, simfoniyanı neçə vaxta
yazarsan? Dedim yaxşı işləsəm, bir ilə. Dedi ki, düz bir
ildən sonra bu təpədə konsert salonu tikdirəcəm sənin
şərəfinə. O konsert salonunda o yazacağın simfoniya
çalınacaq. Mən bir ilə simfoniyanı yazdım, o da bir
ilə o konsert salonunu tikdirdi. Mən orada həmin
simfoniyanı çaldım. Sonra qonorar sənədlərimi mənə
təqdim edəndə, dedim bunun yarısını mən də bağışlayıram
Bilkənd Universitetinə. Bu da mənim hədiyyəm olsun
sənə. Onlar ki, mənim əsərimin şərəfinə konsert salonu
tikdi, dünya musiqi praktikasında bu ikinci dəfə olan
bir şeydir. Birinci dəfə Vaqnerin şərəfinə Avstriya
kansleri teatr tikdirmişdi. Bunu bütün dünya bilir.
İkinci dəfə mənim - Arif Məlikovun şərəfinə Türkiyədə
konsert salonu tikilib. Sizə deyim ki, bütün xarici
mətbuat, Amerika jurnalları, qəzetlər bu haqda yazmışdı.
- Arif müəllim, 20 yanvar hadisələrində xüsusi fəallıq
göstərmisiniz...
- Bu mövzu ilə bağlı mən hələ 1994-cü ildə "Ya
obvinyayu" adlı kitab yazmışam. 20 yanvar hadisələrində
gəlirdim o rus generallarına ağzıma gələni deyirdim. Bir
dəfə avtomat darağı buraxdılar başımın üstündən.
Mən Qorbaçovla görüşəndə qorxmadan ona dedim ki, "nə
vaxtsa sizi çarmıxa çəkəcəklər. Çünki siz öz xalqınızı
güllələdiniz". Çünki onda hamı SSRİ xalqı sayılırdı.
20 yanvar hadisələrindən sonra mən düz dörd ilə yaxın
öz sənətimə dair heç bir şeylə məşğul ola bilmədim. 1200
nəfərə yaxın azərbaycanlını həbsxanadan çıxartdırdım.
Yazdığım "Ya obvinyayu" adlı kitabımda onların bir-bir
hamısının ad- familiyası var. Bu gün mən fəxrlə deyirəm
ki, bir də görürsən bir yaşlı kişi "Arif müəllim sizsiz"
deyib əlimi tutur və öpür. Deyir, qurban olum sənə,
mənim oğlumu o vaxt sən mənə qaytarmısan. Qorbaçov
deyirdi ki, "iki mindən çox SSRİ Ali Sovetinin deputatı
var, hamısı ilə dil tapa bilərəm, bir nəfər adam var ki,
mən onunla danışa bilmirəm. O da "bəstəkar Arif
Məlikovdu".
- Ümummilli liderimizlə nə vaxtdan tanış idiniz?
- Biz Heydər Əliyevlə lap 60-cı illərin əvvəllərindən
tanışıq. Heç onda hələ o, Mərkəzi Komitəyə gəlməmişdi.
Zuğulbada pansionat var idi, hər il ora putyovka alırdım
və ailəvi orada qalırdıq. Mən özüm çalışırdım, ailəm də
istirahət edirdi. Onda Heydər Əliyevin şəxsi bağı o
pansionatnan üzbəüz idi. O, hər axşamüstü yoldaşı Zərifə
xanımla gələrdi pansionata, camaatla söhbət eləyərdi,
gəzişərdi. Söhbətimiz tuturdu, o mənimlə maraqlanırdı.
Heydər Əliyev fəxrlə danışırdı ki, "Məhəbbət əfsanəsi"nə
tamaşa edəndə mənimlə yanaşı oturanlar məni təbrik
edirdilər, mən də səni onlara tərifləyirdim.
- Arif müəllim, bu gün hansısa bir əsər üzərində
işləyirsinizmi və ya ürəyinizdə qalan hansısa bir mövzu
varmı?
- Mövzu çoxdur, hamısını işləmək istəyərdim. İnsan
həyatı o qədər də uzun deyil. Amma ola bilər ki, mən
yaşıma görə planı doldurmuşam. Həyata keçirmək istədiyim
iki arzum qalıb. Əgər Allah ömür versə, "Yusif və
Züleyxa" baletini, bir də 9-cu simfoniyamı bitirəcəm.
Bunların üzərində çalışıram.
- Arif müəllim, asudə vaxtlarınızda hansı musiqiyə qulaq
asırsınız?
- Bütün musiqilərə.
- Amma zövq aldığınız bir musiqi də var yəqin?
- Zövq aldığım musiqilər var, amma zövq almadığım
onlardan daha çoxdur (gülümsəyir).
- Arif müəllim, bizdə musiqi təhsili düz
istiqamətdədirmi? Bəlkə nələrisə dəyişmək lazımdır?
- Musiqi təhsilində onu xarab eləməmək məsələsi durur,
düzəltmək yox. Tarix boyu bütün dünya, bu gün də Moskva
Konservatoriyası, Leninqrad Konservatoriyası 5 illikdir,
sonra kim istəyir aspiranturada da oxuyur, kim istəmir
yox. Bunu elədilər 4 il. Bir ili bəstəkarın əlindən
alandan sonra onun iki qolun da qısaltdılar. 4 ilə
bəstəkar hazırlamaq, çox çətindir. O bir il çatmır. Mən
oranın kafedra müdiri, müəllimiyəm, nə qədər çalışıram
bu 5 illik proqramı birtəhər 4 ilə yerləşdirim, mümkün
olmur. Sənətdə kiçik bir itki də olmamalıdır.
Söhbəti yazdı:
Ellada UMUDLU,
"Azərbaycan müəllimi"rtisti, professor Arif Məlikovla
söhbət
*
Sentyabrın 13-də ad günümdə səhər saat 10-da mənə
telefon zəngi gəldi: "Saat on bir üçün Prezident
Aparatına gələ bilərsən?" Heç soruşmadım nə üçün. Dedim,
gələ bilərəm. Saat 11-ə on dəqiqə qalmış getdim. Məni
qarşılayıb apardılar. Qarşıdan İlham Əliyev gəlib məni
qucaqladı. Oturduq otaqda, söhbət etdik. Sonra
Prezident "Heydər Əliyev" ordenini mənə təqdim etdi. Çox
nüfuzlu və qiymətli bir mükafatdır. Mənim eşitdiyimə
görə, Azərbaycanda bu mükafat məndən başqa, deyəsən,
bircə Tahir Salahova verilib...
*
Heydər Əliyev fəxrlə danışırdı ki, "Məhəbbət əfsanəsi"nə
tamaşa edəndə mənimlə yanaşı oturanlar məni təbrik
edirdilər, mən də səni onlara tərifləyirdim.
*
İhsan Doğramacı məndən soruşdu ki, simfoniyanı neçə
vaxta yazarsan? Dedim yaxşı işləsəm, bir ilə. Dedi ki,
düz bir ildən sonra bu təpədə konsert salonu tikdirəcəm
sənin şərəfinə. O konsert salonunda o yazacağın
simfoniya çalınacaq. Mən bir ilə simfoniyanı yazdım, o
da bir ilə o konsert salonunu tikdirdi.
*
Mənim atam hərbiçi olub. Bakıda hərbi məktəbdə müdir
müavini idi. Mənə yaxşı tərbiyə verdiyinə görə atama
ömrüm boyu minnətdar olmuşam...
*
Mənim anam ədəbiyyatçı idi. Özü də zəngin ailədən idi.
Əmilərim Oksfordu, Kembrici qurtarıb. Evimizdə
ədəbiyyat, şeriyyət və musiqi həmişə yaşayıb. Anam
kamançaçı deyildi, amma evdə aləti vardı, gözəl kamança
çalırdı.
*
Konservatoriyanın bəstəkarlıq şöbəsinə girəndə, mənim
heç evdə fortepianom da yox idi. Amma evində pianosu
olanlardan daha ciddi çalışmağım öz bəhrəsini verdi.
*
Bir il Şuşada, bir il də Ağdamda dərs dedikdən sonra
gəldim, sərbəst imtahan verdim və konservatoriyaya daxil
oldum. Tapşırıqla musiqiçi olmur. Musiqiçi zəhmətlə,
Allah vergisi ilə, istedadla olur...
*
Türkiyədə jurnalistlərə on üç saat dayanmadan Nazim
Hikmət haqqında danışmışam.
*
1951-ci ildən bu günə qədər ardıcıl dərs deyirəm.
1982-ci ildən də konservatoriyada bəstəkarlıq
kafedrasının müdiriyəm. Hər il deyirəm ki, bəsdi, getmək
lazımdı, lakin hər dəfə tələbələrim başlayır ağlamağa.
*
Şostakoviçin mənim süitam haqqında ilk dəfə mətbuatda
rəsmi söz deməsi mənim üçün xoşbəxtlik idi.
*
Mən Qorbaçovla görüşəndə qorxmadan ona dedim ki, "nə
vaxtsa sizi çarmıxa çəkəcəklər. Çünki siz öz xalqınızı
güllələdiniz". Çünki onda hamı SSRİ xalqı sayılırdı.
*
Dünya bəstəkarları içində əsərləri ən çox səslənən
bəstəkarlardan biri olmağımla fəxr edirəm. |
