|
Azərbaycan şeirində əruz vəzni
Min illərdən bəri bir sıra Yaxın Şərq xalqlarının malı
olan, onların şairləri tərəfindən tətbiq edilən əruz
vəzni mənşəcə ərəb mədəniyyətilə bağlıdır. Şərq
ədəbiyyatşünaslarının bəzilərinin dediklərinə görə, əruz
vəzni ərəb mənzum xalq ədəbiyyatının vəznlərindən
yaradılmışdır. Xalq şairləri şeirlərini Ərəbistan
çöllərində hərəkət edən dəvə karvanlarının yeriş
ahənginə uyduraraq söyləmişlər. Bu ibtidai şeir ölçüləri
getdikcə inkişaf edib yazılı ədəbiyyata keçmiş və
tədriclə bir sıra şeir vəznləri əmələ gəlmişdir. Sayca
məhdud olan bu vəznlər sonralar şairlər tərəfindən
genişləndirilmiş, indiki əruz vəzninin ilk əsaslarını
təşkil edən müxtəlif vəzn növləri yaradılmışdır.
Əruz vəznini ilk dəfə bir sistem şəklinə salan VIII
əsrdə yaşamış Xəlil ibn-Əhməd adlı bir alim olmuşdur.
Xəlil ibn-Əhmədin tərtib etdiyi əruz sistemində on beş
bəhr olmuşdur. Sonralar onun bu sisteminə bir ərəb
əruzçusu yenə bir bəhr, fars əruzçuları da üç bəhr əlavə
etmişlər. Beləliklə, əruz vəzninin on doqquz bəhri
meydana çıxmışdır. Bu on doqquz bəhr ərəblər, farslar,
türklər, azərbaycanlılar və Orta Asiya xalqları arasına
yayılmış, hər xalq bunlardan öz dillərinə müvafiq
olanlarını seçərək ədəbiyyatlarında işlətmişlər.
Azərbaycan şairləri bu on doqquz bəhrin on birini
seçmişlər, sonra buna orta əsrlərin fars ədəbiyyatına
mənsub olan "rubai"ni də əlavə etmişlər. Demək, bizim
ədəbiyyatımızda rubaini də daxil etsək, əruz vəzninin on
iki bəhri vardır.
Azərbaycan şairləri ərəbin və farsın əruzunu olduğu kimi
qəbul etməmişlər. Onlar əruzun ancaq Azərbaycan dilinə
uyğun olan bəhrlərini götürmüşlər. Bunun nəticəsində
Azərbaycan əruzu adlanan bir vəzn sistemi əmələ
gəlmişdir. Azərbaycan əruzu bəhrlərinin adları bunlardır:
həzəc, rəməl, rəcəz, mütəqarib, müzare, müğtəc, münsərih,
mütədarik, xəfif, səri, kamil və rubai...
Əkrəm CƏFƏR
"Azərbaycan müəllimi"
19 iyul 1956-cı il, №29
Elm
ictimai şüur formasıdır
Elm ictimai şüur formalarından biri olmaq etibarilə bizi
əhatə edən dünya haqqında, təbiət və cəmiyyətin inkişaf
qanunları haqqında biliklər sistemidir. Obyektiv aləmin
təhrif olunmuş inikasını verən dinin tam əksinə olaraq,
elm dünyanı ona heç bir kənar şey əlavə etmədən
özlüyündə olduğu kimi öyrənir və faktlara, təcrübədə
yoxlanılmış nəticələrə əsaslanaraq dünyanın doğru,
düzgün mənzərəsini verir.
Elm cəmiyyətin əməli tələbatı üzündən yaranmış və
inkişaf etmişdir. Elmin inkişafı maddi istehsalın
inkişafı ilə sıx bağlıdır.
Qədim dövrlərdə insanların əmək fəaliyyəti prosesində
yaranmış biliklər olduqca bəsit və məhdud olmuşdur. Bu
biliklər cəmiyyətin inkişafı gedişində tədricən
zənginləşmiş, tərəqqi etmiş və müasir səviyyəyə gəlib
çatmışdır. İnsan idrakı biliksizlikdən bilikliliyə,
ibtidai, bəsit, natamam bilikdən ali, mürəkkəb və tam
biliyə doğru inkişaf etmişdir.
Elm maddi nemətlər istehsal edən xalq kütlələrinin əmək
fəaliyyətinin nəticəsi olaraq meydana gəlmişdir. Təbiətə
qarşı bacarıqla mübarizə aparmaq, istehsalı inkişaf
etdirmək, əmək prosesini asanlaşdırmaq və
yüngülləşdirmək zəruriyyəti insanları maddi aləmin
qanunauyğunluqlarını, təbiət və cəmiyyətdə baş verən
hadisələrin həqiqi səbəblərini öyrənməyə vadar etmişdir.
Məsələn, astronomiya elmi ilin fəsillərini, səma
cisimlərinin hərəkət qanunlarını öyrənmək
zəruriyyətindən meydana gəlmişdir. Bunun kimi başqa
elmlər də tarixən cəmiyyətin maddi həyat şəraitinin
tələbindən yaranmış və bu tələb elmlərin inkişafını
müəyyən etmişdir...
F.KÖÇƏRLİ,
fəlsəfə elmləri namizədi
"Azərbaycan müəllimi",
9 avqust 1956-cı il, №32
Bədii sözün böyük ustadı
(M.S.Ordubadinin anadan olmasının 90 illiyi münasibəti
ilə)
Məmməd Səid Ordubadi tam 50 il qələm çalmış,
ədəbiyyatımızın, ümumiyyətlə, ictimai fikir
inkişafımızın tarixində silinməz izlər buraxıb getmişdir.
Onun yarım əsr davam edən zəngin ədəbi fəaliyyəti və heç
bir vaxt, heç bir şəraitdə fasilə verməyən coşğun
ictimai fəaliyyəti Azərbaycan tarixinin son dərəcə
gərgin, mürəkkəb də, eyni zamanda şanlı mübarizələrlə
dolu olan bir dövrünə təsadüf edir.
Keçən əsrin 90-cı illərindən başlayıb XX əsrin bütöv
birinci yarısını əhatə edən bu dövrdə xalqımızın siyasi,
ictimai və ədəbi həyatında elə bir böyük və ya kiçik
hadisə yoxdur ki, Ordubadi orada iştirak etməmiş olsun.
Bu keşməkeşlər, bu siyasi qarşıdurmalar dövrünün qalın
tarix kitabını varaqladıqca, demək olar ki, onun hər
səhifəsində biz Ordubadi - şair, Ordubadi -
mollanəsrəddinçi, Ordubadi - mətin bolşevik, inqilabçı,
Ordubadi - döyüşkən mühərrir, Ordubadi - böyük romançı,
Ordubadi - yorulmaz ictimai xadim ilə üz-üzə gəlir, onun
ədəbi yaradıcılıq vüsətinin genişliyinə, rəngarəngliyinə,
yazıçılıq fantaziyasının dərinliyinə, bədii təxəyyülünün
daim irəliləməsinə, daim qanad çalmasına valeh olur,
qeyri-ixtiyari öz-özümüzə deyirik: insan nə qədər
işləyər, nə qədər yazar, nə qədər yaradarmış?..
Abbas ZAMANOV
"Azərbaycan müəllimi",
5 avqust 1962-ci il, №62
Böyük
alim və mütəfəkkir
(Qalileyin anadan olmasının 400 illiyi münasibəti ilə)
Qalileo Qaliley klassik fizikanın (mexanika) əsas
banilərindən biri, böyük astronom, riyaziyyatçı,
Kopernikin Heliosentrik sistemini inkişaf etdirən,
Ptolomey sisteminin yanlışlığını qabarıq şəkildə zahirə
çıxaran, kainatın sonsuzluğunu, materiya və hərəkətin
əbədiliyini əsaslandıran, Aristotel fizikasını dağıdan,
zəmanəsinin qabaqcıl dünyagörüşlü böyük bir alimi,
mütəfəkkiri və ədibidir.
Fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən mexaniki materialist olan
Qaliley həqiqətin müşahidə və təcrübələr vasitəsi ilə
dərk edilməsinə inanır, elmi tədqiqatda yalnız məntiqi
təhlil, riyazi mühakimə deyil, təcrübənin böyük və
həlledici əhəmiyyəti olduğunu yaradıcı surətdə
əsaslandırırdı.
Qaliley zəmanəsinin qabaqcıl şəxsiyyətlərindən biri olub
mütərəqqi ideyaların yayılmasına təkan verən, sxolastik
məntiqə əsaslanan "sübutların" puç və mənasız olduğunu
göstərərək elmi dindən, ilahiyyatdan ayırmağa cəhd edən,
köhnəliyi dağıdan elmin və cəmiyyətin inkişafı üçün yeni-yeni
yollar açmışdır.
Məhz buna görə də o, tarixi nöqteyi-nəzərindən dövrünün
mütərəqqi və mübariz siması, elmin ən böyük
korifeylərindən biridir...
...Qaliley 17 yaşında Pizan Universitetinə daxil olub
təbabət aləmini öyrənməyə başlamış, lakin az vaxtdan
sonra ən çox sevdiyi fizika və riyaziyyat sahəsinə
keçmiş, bu sahədə böyük istedad göstərmiş və nəticədə
Aristotel fizikasının yanlışlığını ifşa etmiş, təbiət
elmlərinin təməlini yenidən qurmuş, onun gizli sirlərini
açmış və materializm dünyagörüşünün inkişafına böyük bir
təkan vermişdir...
...Qaliley 28 yaşında riyaziyyat professoru olur və
həmin dövrdə riyaziyyata dair bir sıra əsərlər yazır...
A.ABBASZADƏ,
professor, RSFSR Pedaqoji Elmlər Akademiyasının müxbir
üzvü
"Azərbaycan müəllimi",
13 fevral 1964-cü il, №13
Böyük müəllim
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yeni ədəbi məktəb banisi
kimi şöhrətlənmiş böyük şair və yazıçıların demək olar
ki, hamısı eyni zamanda xalq müəllimi olmuş, gənc nəslin
təlim-tərbiyəsində şəxsən iştirak etdikləri üçün fəxr
etmişlər. Böyük Füzulinin müəllimlik etdiyi rəvayət
olunursa, Molla Pənah Vaqifin Tərtərbasarda və Şuşa
şəhərində məktəb açıb dərs verdiyi, Mirzə Şəfi Vazehin,
M.F.Axundovun Tiflisdə müəllimlik etdikləri, Seyid Əzim
Şirvaninin Şamaxıda yeni üsulda məktəb açıb dərs
dediyini tarixi vəsiqələr aydın göstərir.
Qələmlə təbaşirdən eyni məqsəd üçün istifadə etmək,
yazıçılıq fəaliyyəti ilə müəllimlik fəaliyyətini eyni
dərəcədə yüksək qiymətləndirmək XX əsr ədib və
şairlərimiz üçün də səciyyəvidir. Abdulla Şaiq,
S.S.Axundov, Abbas Səhhət, C.Məmmədquluzadə, H.Cavid və
başqa tanınmış şair və ədiblərimiz eyni zamanda görkəmli
xalq müəllimi idilər. Azərbaycan xalqının böyük şairi
M.Ə.Sabir də öz sələfləri kimi, yazıçılıq fəaliyyəti ilə
birlikdə dövrünün ən görkəmli müəllimlərindən biri
olmuşdur. O, Şamaxıda məktəbi-ümmid açmış və Balaxanıda
nəşri-maarif cəmiyyətinin məktəbində müəllimlik etmiş,
həmin kənddə fəhlələr üçün açılmış gecə kursunda pulsuz
dərs demişdir. Şairin dərs dediyi tələbələr içərisindən
istedadlı siyasi xadimlər, maarif və mədəniyyət adamları,
şairlər və ədiblər də yetişmişdir.
Öz böyük sələfləri kimi Sabirin müəllimlik fəaliyyəti də
yalnız sinif daxilində məhdud qalmamışdır. O, xalqın
böyük tərbiyəçisi olaraq, müəllimlik fəaliyyətində çox
geniş dairəni əhatə etmişdir...
Həmid ARASLI,
filoloji elmlər doktoru, professor
"Azərbaycan müəllimi",
31 may 1962-ci il, №43
Təşəkkür
(Sinif rəhbərlərinə ithaf edirəm)
O, məktəbdən evə döndü,
Çantasını qoydu yerə.
Uzanaraq divan üstə
Getdi dərin fikirlərə.
Şər qarışdı... Axşam oldu,
Heç şey onu güldürmədi,
O öz ürək sirrini də,
Anasına bildirmədi.
Qoşa dağlar vadisindən
Bu şəfalı kəndə sarı,
İşıq saçıb, nur ələdi
Elektrik lampaları...
Güşad oldu aynəbəndlər,
Radiolar dilə gəldi.
İşdən çıxıb müəllimə
Düz şagirdigilə gəldi.
Ana ona salam verib,
Yer göstərdi, "buyur" - dedi.
Müəllimə: - uşağınız
Bəd işlərə uyur - dedi.
Ananı bərk tutdu bu söz,
Fikrə getdi dərin-dərin.
Pəncərədən bahar mehi,
Əsdi yenə sərin-sərin.
Onlar dinib-danışmadı,
Aralığa sükut çökdü.
Ananınsa ürəyində,
Göy gurladı, yağış tökdü...
İslam SƏFƏRLİ
"Azərbaycan müəllimi",
16 fevral 1956-cı il,
№7 |
