|
Bəsti İBİŞOVA,
Bakıdakı 114 nömrəli tam orta məktəbin biologiya
müəllimi
Ekoloji problemlərin kəskin şəkildə özünü göstərdiyi
müasir dövrümüzdə böyüməkdə olan nəsildə ekoloji
mədəniyyətin formalaşdırılması aktual məsələ kimi
qarşıda durur. Çünki məhz bu mədəniyyətə yiyələnmiş
insan ekoloji problemlərə biganə qalmır, ekologiyanın
qorunması üçün fəal mübarizə aparmağı özünün vətəndaşlıq
borcu sayır.
Şagirdlərdə ekoloji mədəniyyətin formalaşmasında orta
məktəbdə tədris olunan biologiya fənninin imkanları
genişdir. Mən tədris prosesində bu imkanlardan maksimum
istifadə etməyi, ayrı-ayrı mövzuların tədrisi zamanı
ekoloji problemlər, onları doğuran səbəblər və aradan
qaldırılması yolları haqqında geniş məlumat verirəm.
Şagirdlərə çatdırıram ki, bu gün bəşəriyyətin ekoloji
böhranla qarşılaşmasının bir çox səbəbləri vardır.
İnsanlar öz ehtiyaclarını ödəmək üçün təbiətdən 10
milyard tonlarla məhsul alır, əvəzində isə təbiətə 20
milyard tona qədər qaz, maye, bərk halda tullantı
məhsulları və bir o qədər də üzvü məhsullar qaytararaq
təbiəti çirkləndirirlər. Planetin yaşıl bitki örtüyü
yanacağın yanmasından ayrılan karbon qazını fotosintez
edərək, oksigen şəklində təbiətə qaytarmaqda çətinlik
çəkir. Səbəbi planetin meşə örtüyünün hər il 1%
azalmasıdır.
Ekologiyanın mahiyyətinin şagirdlər tərəfindən düzgün
dərk olunmasına da xüsusi fikir verirəm. Onlara izah
edirəm ki, "ekologiya" yunanca tərcümədə "ev, insanı
əhatə edən mühit" deməkdir. Öz evimiz haqqında, onu
qurmaq və sağlam saxlamaq haqqında lazımi biliklərimiz
olmasa biz bu evi saxlaya bilmərik. Bu böyük evdə - yer
üzündə əhalinin sayı getdikcə artmaqdadır. Bu qədər
artım fonunda insanların ekoloji biliyini və ekoloji
mədəniyyətinin artması çox vacibdir. İnsana təbiətin
təsiri gücləndikcə ekoloji problemlər də qlobal xarakter
alır. İnsanın təbiətə çoxcəhətli təsiri nəticəsində
insanın ekoloji mədəniyyəti-geniş ekoloji etikası da
formalaşır.
Ekoloji problemlərin artıq bir ölkə çərçivəsindən çıxıb
dünyanın probleminə çevrildiyini şagirdlərə çatdıraraq
deyirəm ki, atmosferin, torpağın və hidrosferin
antropogen yolla çirklənməsi bəşəriyyəti çoxdandır ki,
narahat edir. Çox vaxt insan təbii proseslərə öz
təsirinin mənfi nəticəsini qabaqcadan görüb, dərk edə
bilmir. Nəticəsi isə çox acınacaqlı olur. Və prosesləri
geri döndərmək mümkün olmur. Belə ki, DDT-nin (kimyəvi
zəhərli maddə) kəşfi buna misal ola bilər. Vaxtı ilə bu
kəşf üçün Nobel mükafatı verilmişdir. Bu maddəni kənd
təsərrüfatı zərərvericilərinə qarşı çox uğurla tətbiq
edərkən onun insan, bitki və heyvan orqanizmləri üçün
çox təhlükəli olduğu aydınlaşdı. Buna görə də DDT-dən
istifadə etmək qadağan edildi. Amma artıq gec idi,
təbiətin DDT ilə zəhərlənməsi maksimum həddə çatmışdı.
Kənd təsərrüfatında pestisidlər adlanan maddələr geniş
tətbiq edilir. İnsanlar hər gün qida ilə bir neçə qram
pestisid qəbul edir, bu da orqanizm üçün çox
təhlükəlidir. İnsanın ekoloji biliyi və ekoloji
mədəniyyəti yüksək səviyyədə olmalıdır.
Dünyanı təhdid edən ekoloji problemlərdən danışarkən
"Ozon dəlikləri" haqqında da məlumat verirəm.
Şagirdlərə çatdırıram ki, hazırda reallığa çevrilmiş
ekoloji təhlükədən biri də Antarktida üzərində əmələ
gələn "Ozon dəlikləri"dir. Ozon təqəbəsi-ozon ekranı
canlı orqanizmlərə məhvedici təsir göstərən kosmik
şüaları və günəşin qısadalğalı ultrabənövşəyi şüalarını
dəf edir. Ultrabənövşəyi şüalar kiçik dozada canlı
orqanizmlərin inkişafı üçün lazımdır. Hazırda ozon
ekranının nazilməsi və deşilməsi orta hesabla artıq 3%-ə
çatıb. Sübüt edilmişdir ki, ozonun 1% azalması dəri
xərçənginin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bəs ozon
təbəqəsinin belə zədələnməsinin səbəbi nədir? Müəyyən
edilib ki, bunun səbəbi xlorlaşmış və flüorlaşmış
karbohidratların (XFK), bəzi sənaye qazlarının atmosferə
tullanmasıdır. İnsana həyat verən, onu öz qoynuna alan
və onu qidalandıran təbiətin problemləri bununla
qurtarmır. Vernadskinin noosfer (ağıllı təbəqə)
adlandırdığı torpağa insanın təsiri həmişə ağıllı
olmayıb. Xüsusilə biosferin enerji balansının insan
fəaliyyəti ilə dəyişməsi daha təhlükəli xarakter alıb.
Karbon qazının getdikcə artması enerji balansını
istiliyin artması istiqamətində dəyişir. Son illərdə
planetin orta temperaturu 0.5oC yüksəlmişdir.
Bu hadisə "istixana" effekti adlanır. Yer üzərində
istiliyin artması qütb buzlarının əriməsinə və okean
səviyyəsinin qalxmasına səbəb olur. Bu təhlükəni biz
artıq Xəzər dənizi misalında hiss edirik. Xəzər
dənizinin səviyyəsi xeyli qalxmış, Abşeron
yarımadasında, Lənkəran, Astara zonasında xeyli kənd
təsərrüfatı torpaqları suyun altında qalmışdır. Lakin
Xəzərin faciəsi bununla bitmir. Xəzər dənizi sənaye və
məişət tullantıları ilə xeyli çirklənmişdir. Dənizin ən
çox çirklənən hissəsi Bakı buxtası və Neft daşları
zonasıdır. Bol sulu Araz və Kür çayları da xeyli
çirklənmiş və su balansı dəyişmişdir. Araz çayı
Ermənistan ərazisindən keçərkən Oxçu çayı vasitəsi ilə
Ermənistanın sənaye tullantıları ilə çirkləndirilir. Kür
çayına Gürcüstandan həm çirkab suları, həm də sənaye
tullantıları axıdılır. Hər iki çayın suları isə Xəzər
dənizinə tökülür.
Şagirdlərə çatdırıram ki, ekoloji fəlakət meşələrdən də
yan keçməyib. Təbiətin ağ ciyərləri olan meşələrin məhv
edilməsi oksigenin azalmasına, torpağın eroziyasına,
bulaqların qurumasına və qurunt sularının yuxarı
qalxmasına səbəb olur, torpaqlar bataqlıqlaşır, küləklər
boş sahələrdə cövlan edir. Bu baxımdan Azərbaycana
kifayət qədər ağır zərbə dəyir. 1988-ci ildən davam edən
Qarabağ faciəsi gözəl Şuşamızın tarixi Topxana meşəsinin
qırılması ilə başlandı. Relikt və endemik bitki olan
Xarı bülbül çiçəyi Qarabağın incisi olan Şuşanın Cıdır
düzündə bitir. Xarı bülbül indi erməni cəlladlarının
tapdağı altında əzilir.
Şagirdlərlə bu mövzuda yeri gəldikcə aparılan söhbətlər,
verilən məlumatlar onlarda ekoloji şüurun formalaşmasına
müsbət təsir göstərir. Ümumiyyətlə, bir müəllim kimi bu
qənaətdəyəm ki, planetimizin ekologiyası ilə bağlı hər
kəs məsuliyyət hiss etməli, hər kəsdə ekoloji bilik,
ekoloji mədəniyyət, vətənpərvərlik və gələcək nəsillər
qarşısında cavabdehlik hissi olmalıdır. |
