|
Azərbaycan dili fənni
V sinif
 Mövzu:
Omonim
Standart:
1.2.2. Fikirlərini konkret fakt və nümunələrlə
əsaslandırır.
2.1.1. Lüğətlərdən istifadə etməklə tanış olmadığı
sözləri müəyyənləşdirir.
4.1.2. Sözün səs tərkibini, semantik xüsusiyyətlərini,
yaranma üsullarını və qrammatik mənasını (ad, əlamət,
hərəkət bildirməsini) izah edir.
Məqsəd:
Omonimlərin mənasını müəyyənləşdirir, sözlərin semantik
mənasını izah edir və omonimlərlə çoxmənalı sözləri
müəyyənləşdirir, fikirlərini nümunələrlə əsaslandırır.
İnteqrasiya:
Həyat bilgisi, coğrafiya, musiqi, ədəbiyyat.
İş forması:
Fərdi iş, qruplarla iş, kollektivlə iş.
İş üsulu:
Müzakirə, söz assosasiyaları
Resurslar:
Əyani vəsait, slaydlar, dərs vəsaiti.
Dərsin gedişi:
Salamlaşma. Ev tapşırıqlarının yoxlanması.
Motivasiya:
Motivasiya yaratmaq üçün şagirdlərə aşağıdakı sualları
verirəm:
1. Yerin peyki.
2. Uzun saplı qazma aləti.
3. Ev quşlarından birinin adı.
4. Yarpağından dəmləmək ücün istifadə edilən bitki.
5. Çalğı alətlərdən birinin adı.
6. Axşam yeməyinin adı.
7. Üstqurum formalarından biri.
8. Yumşaq bədənli, sürünərkən hərəkət edən heyvan.
9. İlin bir fəslinin adı.
10. İnsanlar arasında ən mühüm ünsiyyət vasitəsi.
Slayd şəklində təqdim olunan bu sualların qarşısında
müvafiq cavabları əks etdirən şəkillər də olur.
Şagirdlər həmin şəkillərdən çıxış edərək ay, bel, ördək,
çay, tar, şam, din, tırtıl, yaz, dil kimi
cavablandırırlar.
Deyilənləri belə ümumiləşdiirirəm: Uşaqlar, dilimizdə
elə sözlər var ki, eyni şəkildə yazılır, lakin ayrı-ayrı
mənaları ifadə edirlər. Belə sözlərə omonimlər deyilir.
Deyilişi və yazılışı eyni, leksik mənası fərqli olur.
Həm eyni, həm müxtəlif nitq hissələrinə aid olur.
Sonra tədqiqat sualı qoyulur:
Tədqiqat sualı:
Eyni bir sözlə adlanan əşyaların bir-birinə oxşarlığı,
bir-biri ilə əlaqəsi varmı?
Tədqiqatın aparılması:
Müəllimin şərhi:
Tədqiqat sualı ətrafında şagirdlərin axtarış
aparmasından əvvəl omonimlər haqqında qısa məlumat
verilir: Əgər sözün mənaları arasında heç bir bağlılıq
yoxdursa, deməli, bunlar ayrı-ayrı leksik vahidlər, yəni
omonimlərdir. Məsələn, ləpə-su dalğası; ləpə-qoz ləpəsi.
Deyilişi və yazılışı eyni olan, lakin leksik mənalarına
görə tamamilə fərqlənən sözlərə omonimlər deyilir.
Şagirdlərin diqqətinə çatdırıram ki, yazılışı eyni olan
elə sözlər də var ki, onlar omonim deyillər. Belə
sözlərə omofonlar və ya fonetik omonimlər deyilir. Onlar
yalnız səslənməsinə görə omonimə bənzəyirlər. Məsələn,
ümumi və xüsusi isimlər: lalə - çiçək, Lalə - xüsusi ad,
alim-elm sahibi, alim-xüsusi ad-omonim ola bilməz.
Eyni cür yazılıb, vurğularına görə fərqlənən sözlər də
vardır ki, (əkin-feil, əkin- isim, alın-feil,
alın-isim) omoqraf adlanır.
Yazılışı və tələffüzü eyni olan, lakin başlanğıc
formaları müxtəlif olan sözlər (əsir-feil, əsir-isim)
omoform adlanır.
Səslənməsinə görə eyniləşən sözlər (xeyr - xeyir)
paronim adlanır.
Sonra sözlərin mənaları üzərində iş üçün tapşırıq
verilir. Şagirdlər “bel” və “üz” sözləri əsasında
omonimliyi və çoxmənalılığı fərqləndirirlər.
Müəllimin şərhi:
Çoxmənalı sözlərdə mənalardan biri əsas, digərləri isə
ondan törəmə olur. Yəni çoxmənalılıq sözün əsas
mənasının məcazlaşması yolu ilə yaranır. Məsələn,
heyvanın dili - çəkmənin dili, alovun dili.
Tədqiqatın aparılması:
Bu məqsədlə şagirdlərə belə bir tapşırıq təqdim olunur:
Verilmiş cümlələrdə fikir aydın izah olunmayıb. Siz
cümlədəki fikri izah edin.
1) Çay Eldara sərinlik gətirdi (içilən çay, yoxsa axar
çay).
2) Ləklərdəki kələmləri qurd yemişdi (həşərat, yoxsa
canavar).
3) Həlimənin iki gün idi ki, beli ağrıyırdı (alət, yoxsa
insanın beli).
4) Havanın birdən-birə soyuması meyvələri vurmuşdu (oyun
havası, yoxsa iqlim).
5) Şövkət imtahandan yüksək bal topladı (qatı şirin
maddə, yoxsa qiymət dərəcəsi).
Sonra şagirdlərə müxtəlif heyvan və həşərat şəkilləri
təqdim olunur və onlardan hansının adının omonim olması
soruşulur. Daha sonra qruplarda iş aparılır. Hər qrupa
müstəqil iş üçün tapşırıqlar verilir:
“Hədəf” qrupu:
Tapşırıq 1.
“Dil”, “göz”, “tut” sözlərini həm omonim, həm də
çoxmənalı söz kimi cümlə daxilində fərqləndirin.
Tapşırıq 2.
Cümlələrdə omonim sözləri tapın:
Axsam dolu yağdı.
Onun söhbəti bizi ovsunlamışdı.
Dənizin ləpələri sahilə vururdu.
“Zirvə”qrupu:
Tapşırıq 1.
Eyni nitq hissəsinə aid olan omonimləri seçin:
Bal, kök, çay, şiş, don, bel, dağ, ov, min, uzan, din,
divan, yağ, biz, bağ, inci, mürəkkəb, top.
Tapşırıq 2.
Aşağıdakı cümlələrdə çoxmənalı sözləri tapın:
- Kağız torba davamsız olur. Bu qədər kağız nəyinə
lazımdır.
- Uşağın dişi cıxır. Darağın dişi sındı.
- Usağın boğazı ağrıyır. Qrafinin boğazı rənglidir.
“Dəniz” qrupu:
Tapşırıq 1.
Hansı cümlədəki frazeoloji birləşmə omonim kimi işlənə
bilər?
* Günəş bitkilərə can verir.
*Həbib fikirləşdikcə özündən acığı gəlirdi.
Tapşırıq 2.
Həm omonimləri, həm çoxmənalı sözləri seçin:
Boğaz, yar, inci, qol, ov, bağ, quru, köç, kağız, daş,
şiş, qaş, yay, kök.
“Zəfər” qrupu:
Tapşırıq 1.
Omonim olan cümlələri tapın:
1) Lalə məktəblərarası olimpiadada 1-ci yeri tutdu.
Çəmənlikdəki lalələr göz oxşayırdı.
2) Hər yay kəndimizdəki çayda çimməkdən zövq alırıq.
Çay süfrələrimizin yaraşığıdır.
3) Toplan çox yaxşı itdi, heyif, həyətdə itdi.
(Y.Kərimov).
Tapşırıq 2.
Omonimlərin çoxmənalı sözlərdən fərqli cəhətlərini
sadalayın.
“Zaman”qrupu:
Tapşırıq 1.
Şəkil çəkmə və çəkmə ayağını sıxırdı nümunələrində
altından xətt çəkilmiş sözləri omonim hesab etmək
olarmı? Fikrinizi əsaslandırın.
Tapşırıq 2.
Bənddəki omonimləri seçin:
Dolaşırsan yenə gendə,
Saçlarıma düşdü dən də.
Bir yol səni düşünəndə,
Min yol ağlım çaşar mənim.
Sonra sinif kollektivi ilə iş aparılır.
Məlumatların müzakirəsi:
Bütün məlumatlar müzakirə olunur və nəticəyə doğru
yönəldilir. Qeyd olunur ki, omonimlər:
- Lüğətlərdə ayrı-ayrı sözlər kimi verilir, üzərində
sıra nömrələri qoyulur:
Divan-oturmaq üçün vasitə
Divan-şeirlər külliyyatı
Divan-məhkəmə, hökumət yığıncağı.
-Ayrı-ayrı mənaları bildirir;
-Yalnız həqiqi mənada olur;
-Həm eyni, həm müxtəlif nitq hissələrinə aid olur.
Çoxmənalı sözlər:
- Eyni leksik məna ilə bağlı bir-birinə yaxın müxtəlif
mənaları bildirir.
- Əsas mənanın məcazlaşması yolu ilə yaranır.
- Həmişə eyni nitq hissəsinə aid olur.
Nəticə:
Sonda belə bir nəticəyə gəlinir ki, eyni bir sözlə
adlanan əşyaların bir-birinə oxşarlığı, bir-biri ilə
əlaqəsi və ya məna yaxınlığı olmadığını öyrəndik. Omonim
sözlərin mənaları tamamilə fərqləndiyi halda, çoxmənalı
sözlərin mənaları arasında müəyyən yaxınlıq olduğunu
bildik, çoxmənalı sözlər həmişə eyni nitq hissəsinə aid
olduğu halda, omonim sözlərin müxtəlif nitq hissələrinə
də aid olduğunu öyrəndik.
Qiymətləndirmə:
Qiymətləndirmə meyarlar və qruplar üzrə cədvələ əsasən
aparılır.
Xəyalə DADAŞOVA,
Bərdə şəhər N.Nərimanov adına 3 nömrəli tam orta
məktəbin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi |
