ABŞ-da elmi dərəcələr və elmi adların (vəzifələrin) verilməsində mərkəzləşdirilmiş tənzimləmə mexanizmi yoxdur. Belə ki, bu ölkədə elmi dərəcə və adlar (vəzifələr) universitetlər tərəfindən verilir və onlar bu sahədə tam sərbəstdir. Hər bir universitet bu məsələdə prosedur qaydalarını özü müəyyənləşdirir və onların verilməsini təsdiq edən rəsmi sənədi də özü təqdim edir.

Hazırda ABŞ-da universitetlər əsasən “doktor” (PhD) elmi dərəcəsi, “asissent professor” (assistant professor), “assosiativ professor” (associate professor) və “professor” (full professor) elmi adlarını (vəzifələrini) verirlər. Bu vəzifələrdən öncə müqaviləli və müvəqqəti “post-doktorant” (postdoc), “instructor/adjunct professor” kimi vəzifələri də tutmaq mümkündür.

ABŞ dünyada doktorantura təhsilinin ən ciddi olduğu ölkələrdən biridir. Mühazirələrin dinlənilməsi, imtahanların verilməsi, dissertasiyanın yazılıb, müdafiə edilməsi ilə tamamlanan bu təhsilin sonunda kifayət qədər prestijli olan “PhD” elmi dərəcəsi əldə edilir və bu ən yüksək elmi dərəcə hesab edilir. Hazırda ABŞ-da “PhD” dərəcəsini əldə etmədə orta yaş 37-dir.

Bəzi universitetlər çox məhdud sayda “universitet professoru” və pensiyaya çıxan professorlara “emeritus professor” fəxri elmi adlarını verirlər. Bununla yanaşı, ABŞ universitetlərində kənar maliyyələşmə əsasında adlı professor vəzifəsinə, müqavilə əsasında “tədqiqatçı professor” və “praktika professoru” kimi vəzifələrə də rast gəlmək mümkündür.

“Assosiativ professor” və “professor” elmi adları (vəzifələri) alanlar universitetdə daimi ştat hüququ qazanırlar. Buna görə də bütün “assisent professor”ların hədəfi və xəyalı bu elmi adları (vəzifələri) əldə etməkdir.

“Assisent professor” elmi adı (vəzifəsi) professorluğun başlanğıc səviyyəsidir. Əsasən “PhD” dərəcəsini və ya post-doktorantura tədqiqatlarını tamamlayanlara verilir. 5-7 il sonra daimi ştata (tenured) keçə bilməyən “assisent professor”lar universitetdən kənarlaşdırılır.

“Assosiativ professor” elmi adı (vəzifəsi) professorluğun orta səviyyəsidir. Bu adı (vəzifəni) tutmaq üçün elan verilir. Əsasən “assisent professor”lar müraciət edirlər. Onlar bu vəzifəyə kənar rəyçilər, bölmələrində yaradılan komitə, bölmələrinin səsverməsi, dekanın və universitet idarə heyətinin qiymətləndirməsindən sonra rektor tərəfindən təyin edilirlər. Qiymətləndirmələrdə elmi, pedaqoji və sosial fəaliyyətlər nəzərə alınır.

“Professor” ən yüksək elmi addır (vəzifədir) və bu elmi adı (vəzifəni) tutmaq üçün də elan verilir. Əsasən “assosiativ professor”lar müraciət edir. Bu zaman da əvvəlki mərhələyə oxşar seçki proseduru tətbiq edilir. ABŞ-da bu adı (vəzifəni) 45 yaşından tez əldə edən şəxs nadir hallarda olur. Qiymətləndirmələrdə elmi, pedaqoji və sosial fəaliyyətlər nəzərə alınır.

ABŞ-da verilən elmi adlar (vəzifələr) əsasən universitetdə çalışılan dövrdə qüvvədə olur, başqa sözlə, yalnız çalışılan universitetdə istifadə edilə bilir.

   
Elmi dərəcə və adların verilməsinin ABŞ modeli Şimali Amerika modeli də adlandırılır və son dövrlərdə Anglo-sakson ölkələrində, Qitə Avropası ölkələrində geniş yayılmağa başlayıb.

Elşən Bağırzadə,

iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru