ümumtəhsil müəssisələrində mədəniyyətlərarası və dinlərarası dialoqun tədrisi

Azərbaycan çoxmillətli ölkədir, bura 15-dən artıq müxtəlif millətlər və xalqların qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşadığı və fəaliyyət göstərdiyi bir məkandır. Azərbaycan şərqdən-qərbə, şimaldan-cənuba gedən yolların qovşağında, Böyük İpək yolunun üstündə yerləşir. Azərbaycan xalqı həmişə dünyanın digər xalqları ilə mədəni və iqtisadi əlaqələr saxlamağa, əməkdaşlıq etməyə, mehriban qonşuluq, sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşamağa çalışmışdır. Müstəqil Azərbaycan dövləti və onun yaradıcısı ümummilli liderimiz Heydər Əliyev daim ölkəmizdə yaşayan milli azlıqların, azsaylı xalqların və etnik qrupların dilinə, mədəniyyətinə, adət-ənənələrinə, dini etiqadlarına diqqətlə yanaşmış, qayğı göstərmişdir.

Avropa Şurasının tamhüquqlu üzvü olan Azərbaycan Respublikası həmin təşkilatın "Regional dillərin və ya azsaylı xalqların dillərinin Avropa xartiyası"nın və "Milli azlıqların müdafiəsi haqqında" çərçivə Konvensiyasının prinsiplərini daim diqqət mərkəzində saxlayır, həyata keçirmək üçün əməli tədbirlər görür.

SSRİ-nin süqutundan sonra müstəqilliyini elan edən Azərbaycan Respublikasının qəbul etdiyi ilk sənədlərdən biri "Azərbaycan Respublikasında yaşayan milli azlıqların və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının, onların dilləri və mədəniyyətlərinin qorunması və himayə edilməsi haqqında" Prezident fərmanı olmuşdur (1992). Fərman bir sıra istiqamətlərdə dövlət himayəsinin və müvafiq dövlət siyasətinin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur:

- milli azlıqların və etnik qrupların mədəniyyətinin, dilinin və dininin müdafiə edilməsi, qorunması və inkişafının təmin edilməsi;

- etnik qrupların tarixi və mədəni abidələrinin qorunması;

- təbii ehtiyatlarının, parklarının və digər obyektlərinin müdafiə edilməsi və qorunması və s.

Müstəqil Azərbaycanın Konstitusiyasındakı "Bərabərlik hüququ" (Maddə 25) müddəasının tələblərinə, Təhsil Qanununa görə irqindən, dilindən, milli və dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, vətəndaşların təhsil hüququna təminat verilmişdir. Respublikamızda yaşayan milli azlıq, azsaylı xalqların və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətlərinin inkişafı üçün dövlət yardımı haqqında Prezident fərmanına uyğun olaraq onların dillərinin ümumtəhsil məktəblərində tədrisi ilə bağlı lazımi şərait yaradılmışdır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 21-ci maddəsinin II bəndinə müvafiq olaraq ölkəmizdə yaşayan əhalinin danışdığı başqa dillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin etmək başlıca vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur.

Həmçinin Konstitusiyanın 45-ci maddəsində göstərildiyi kimi, hər kəsin ana dilindən istifadə etmək, istədiyi dildə tərbiyə və təhsil almaq, yaradıcılıqla məşğul olmaq hüququndan istifadə etməsi diqqət mərkəzində saxlanılır.

ölkəmizin əhalisinin 90,6 faizi azərbaycanlılardan, 9,4 faizi isə digər millətlər və xalqlardan ibarətdir.

Respublikamızın məktəbəqədər müəssisələrində və ümumtəhsil məktəblərində təlim 3 dildə - Azərbaycan, rus və gürcü dillərində aparılır. Burada aydınlıq üçün bir məsələni qeyd etməliyəm ki, 1989-90-cı dərs ilinə qədər təlim 4 dildə, o cümlədən erməni dilində də aparılırdı. Hazırda müvəqqəti işğal altında olan Dağlıq Qarabağ ərazisində tədris erməni dilində aparılır.

Əgər belə sual qoyulsa ki, ölkəmizin təhsil sistemində milli müxtəliflik necə əks olunur?  Güman edirəm ki, bu suala düzgün cavab belə olmalıdır:

- məktəbəqədər müəssisələrdə təlimin, ümumtəhsil məktəblərində təhsilin ana dilində və ya uşağın, onun valideyninin arzu etdiyi (istədiyi) dildə almaq imkanının olması ilə;

- təlim-tərbiyənin məzmununda - tədris planlarında, proqramlarında, dərsliklərdə və tədris vəsaitlərində müxtəlif millətlərə məxsus və ümumbəşəri dəyərlərin əks etdirilməsi ilə;

- pedaqoji kadrların tərkibinin milli müxtəlifliyi ilə;

- bir sıra təhsil müəssisələrində tədrisin iki və ya üç dildə- bölmələrdə (sektorlarda) aparılması ilə və s.

Etnik qrupların kompakt şəkildə məskunlaşdıqları bölgələrdə isə məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrində uşaqlar öz ana dillərində danışırlar. ümumtəhsil məktəblərində isə azsaylı xalqların və etnik qrupların uşaqları dillərini ana dili kimi öyrənirlər.

Hazırda ölkəmizin təhsil sistemində fəaliyyət göstərən  1695 məktəbəqədər müəssisəsindən 1451-də təlim Azərbaycan dilində, 11-də rus dilində, 6-da gürcü dilində, 225-də Azərbaycan-rus, 2-də Azərbaycan-gürcü dillərində aparılır.

Respublikadakı 4545 ümumtəhsil məktəbinin 4180-də təlim Azərbaycan dilində, 18-də rus dilində, 6-da gürcü dilində, 335-də Azərbaycan-rus, 5-də Azərbaycan-gürcü, 1-də isə Azərbaycan-rus və gürcü dilində aparılır. Beləliklə, 1375401 şagirdimiz Azərbaycan dilində, 105356-sı rus, 1764-ü gürcü dilində təhsil alır.

Bakıda fəaliyyət göstərən "Xabad Or-Avner" Tədris Kompleksində təlim rus dilində aparılır, Azərbaycan, ivrit və ingilis dilləri öyrədilir, İsrail tarixi və mədəniyyəti, Azərbaycan tarixi və coğrafiyası keçilir.  Hesab edirəm ki, bu fakt mədəniyyətlərarası dialoqun yaradılması baxımından çox müsbət nümunədir.

Mədəniyyətlərarası dialoq sosial, iqtisadi və siyasi həyatın bütün sahələrinə nüfuz edən demokratik cəmiyyətimizin ən mühüm prioritetlərindəndir. Mədəniyyətlərarası dialoq fərdlər, qruplar, müxtəlif təşkilatlar və ölkələr arasında bütün səviyyələrdə müvəffəqiyyətli əməkdaşlıq üçün vacib şərtdir və çoxmədəniyyətli cəmiyyətimizdə sosial birliyin əsas dayaqlarından biridir. Bu proses bizim sülh, əmin-amanlıq və insan hüquqlarına hörmət şəraitində birlikdə yaşaya biləcəyimiz cəmiyyət qurmaq üçün əlimizdən gələni etməyi tələb edir. Respublikamızın təhsil sistemində həm təhsil alanlar, həm də təhsil verənlər müxtəlif millətlərə, mədəniyyətlərə və dinlərə mənsub insanlardır.

Məktəbəqədər müəssisələrdə və ümumtəhsil məktəblərində ölkəmizdə yaşayan bütün millətlərin və xalqların nümayəndələrindən ibarət olan 180 mindən çox pedaqoji işçi qarşılıqlı anlaşma, qarşılıqlı hörmət, bir-birinə dəstək və tolerantlıq şəraitində çalışır. Bu müəssisələrdə 1,6 milyondan çox uşaq və məktəbli təhsil alır.

Bəşəriyyətin tarixi təcrübəsi çoxdan sübut etmişdir ki, milli, mədəni, dini müxtəliflik insan cəmiyyətini daha da zənginləşdirir, insan cəmiyyətinin istehsal sahəsində, ictimai və mənəvi həyatda əldə etdiyi nailiyyətlərin məcmusu olan mədəniyyətin inkişafına təkan verir. Mədəniyyətlərarası dialoq müxtəlif millətləri və xalqları bir-birinə yaxınlaşdırır, mövcud maneələri aradan qaldırır, əlaqələri möhkəmləndirir.

Mədəniyyətlərarası dialoq və dini müxtəliflik məktəblərdə ayrıca fənn kimi tədris olunmur. Fikrimizcə, bu məsələ, ilk növbədə, tərbiyə məsələsidir ki, bu da müxtəlif fənlərin, xüsusilə humanitar fənlərin məzmununa inteqrasiya edilmişdir.

ümumtəhsil müəssisələrində uşaqlar və şagirdlər müxtəlif fənlərin tədrisi prosesində ölkəmizdə, regionda və dünyada yaşayan xalqların və millətlərin dili, ədəbiyyatı, mədəniyyəti, tarixi, coğrafiyası, flora və faunası, milli mənəvi dəyərləri, inancları - dinləri ilə tanış olurlar. Bu tanışlıq uşaqların (şagirdlərin) digər xalqlar haqqında təsəvvürlərini genişləndirir, sanki onlara yaxınlaşdırır.

Məktəbəqədər müəssisələr üçün təlim-tərbiyə proqramında və tədris materiallarında  Azərbaycan folkloru nümunələri, yazıçı və şairlərin uşaqlar üçün əsərləri ilə yanaşı, digər xalqların şifahi xalq ədəbiyyatından, yazılı ədəbiyyatdan nümunələrinə də geniş yer verilir. Uşaq bağçalarında 3-6 yaş arasında olan uşaqlar Azərbaycan nağılları ilə bərabər rus, Ukrayna, Belarus, gürcü, tatar, latış, litov, eston, macar, özbək, qırğız, tacik, Vyetnam və s. xalq nağıllarını, L.Tolstoyun, İ.Krılovun, K.Uşinskinin, Aqniya Bartonun və digərlərinin uşaqlar üçün yazdıqları şeir və hekayələri sevə-sevə öyrənirlər. Uşaqlar bu nağıllar və əsərlər vasitəsilə digər xalqlar, onların mədəni-mənəvi dəyərləri haqqında ilkin təsəvvürlər əldə edirlər. Musiqi məşğələlərində uşaqlar başqa xalqların rəqslərini oynayır, mahnılarını oxuyur, melodiyalarını dinləyirlər. Uşaqlar "Ləzginka" rəqsini ifa etməyi, "Suliko" gürcü xalq mahnısını oxumağı, V.A.Motsartın "Zınqırovlar səslənir" əsərini dinləməyi çox sevirlər.

Musiqi məşğələlərində uşaqlar yaxın və uzaq ölkələrin xalq mahnıları, rəqsləri, bəstəkarların uşaqlar üçün yazdıqları musiqi əsərləri  ilə tanış edilirlər. Xalq melodiyaları nümunələri və bəstəkar əsərləri ifa edilərkən həmin mahnının, rəqsin, yaxud bəstəkarın hansı xalqa mənsub olduğu uşaqlara çatdırılır, o xalq və ölkə barədə uşaqlara, onların yaş xüsusiyyəti nəzərə alınmaqla məlumat verilir.

Beləliklə, uşaqlar uşaq bağçasında təlim dövründə nağıllar, hekayələr, şeirlər, mahnılar, rəqslər, melodiyalar və s. vasitəsi ilə regionun, qitənin və dünya xalqlarının milli mənəvi dəyərləri, görkəmli sənətkarları ilə tanış olur, onlara hüsnrəğbət göstərməyə başlayırlar.

Uşaqların digər xalqların ədəbiyyatı və mədəniyyəti vasitəsilə onların ölkələri, əhalisi, milli mənəvi dəyərləri ilə tanış edilməsi məktəb təlimi dövründə daha da genişləndirilir və dərinləşdirilir. İbtidai - I-IV siniflərdə şagirdlər oxu dərslərində regionun, Avropanın və dünya xalqlarının 30-a yaxın nağıl, hekayə, şeirlərini öyrənir, musiqi məşğələlərində 30-dan çox xalq mahnısı, rəqsi, bəstəkar əsərləri ilə tanış olurlar. A.Puşkinin "Balıqçı və balıq nağılı" vasitəsi ilə rus ədəbiyyatı, "Ovçu və maral" rəvayəti vasitəsi ilə çex folkloru, Qrimm qardaşlarının "Qoca baba və nəvə" əsəri vasitəsi ilə alman ədəbiyyatı, P.çaykovskinin "Şelkunçik" baletindən marşla rus, İ.S.Baxın "Orqan fuqası" əsəri ilə alman, "Oxuyun, mənim qardaşlarım" xalq mahnısı vasitəsilə Ukrayna musiqisi və o xalqların böyük sənətkarları ilə tanış olurlar. Belə misalları başqa xalqlarla da bağlı gətirmək olar. 

Şagirdlərə digər xalqların mədəniyyətinin, incəsənətinin, elminin nümayəndələrinin, görkəmli insanların yaradıcılığını öyrətməklə onları o xalqların yaşam tərzi, sosial-mədəni inkişafı ilə tanış etməkdə orta məktəbdə tədris olunan ədəbiyyat, xarici dillər, tarix, coğrafiya, insan və cəmiyyət, hətta təbiət-riyaziyyat fənləri də böyük imkanlara malikdir.

Mədəniyyətlərarası dialoqun yaradılmasında xarici dillərin tədris prosesindəki yeri  və rolu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. ölkəmizin ümumtəhsil məktəblərində 6 xarici dil - ingilis, fransız, alman, rus, ərəb, fars dilləri tədris olunur. Bu vəziyyət digər əcnəbi dilin (dillərin)  tədrisini qadağan etmir. Hər hansı bir məktəbdə əgər müvafiq kadr potensialı, tədris-maddi baza olarsa və şagirdlər və valideynlər başqa xarici dili seçərlərsə, həmin dilin tədrisi mümkündür.

Müstəqil Azərbaycan dövlətinin Avropaya, dünyaya inteqrasiyasında, beynəlxalq münasibətlərinin genişləndirilməsi və möhkəmləndirilməsində, müxtəlif dövlətlərlə mədəni, iqtisadi, siyasi və s. əlaqələrin yaradılmasında xarici dillərin əhəmiyyəti danılmazdır. Xarici dilləri bilmək o dillər vasitəsilə digər xalqlarla ünsiyyət qurmağa imkan verir, bu da insanları bir-birinə yaxınlaşdırır, mədəniyyətlərarası dialoqun qurulmasına, başqa sözlə, digər xalqları yaxından tanımağa, ölkəmizi və xalqımızı başqa xalqlara tanıtdırmağa şərait yaradır. Son 15 ildə ABŞ-ın ACCELS təşkilatının xətti ilə 1000-ə yaxın Azərbaycan məktəblisi bir il müddətinə Amerika məktəblərində təhsil alıblar, 300-ə yaxın şagirdimiz dünya və beynəlxalq fənn olimpiadalarında iştirak etmiş, dünyanın 70 ölkəsində olmuşlar, 3000-dən çox azərbaycanlı gənc dünyanın ən nüfuzlu universitetlərində təhsil alırlar və s.

Ədəbiyyatın V-XI siniflərdə tədrisi zamanı şagirdlər qədim yunan əsatiri "Prometey"i keçərkən qədim Yunanıstan və yunanlar, onların inancları haqqında müəyyən məlumat əldə edir, Prometeydən xeyirxahlıq, cəsarət  və fədakarlıq öyrənirlər, "Əhməd və Şah" özbək nağılından haqsızlığa, ədalətsizliyə qarşı mübarizə ideyasını əxz edirlər. Fransız yazıçısı Viktor Hüqonun "Səfillər" əsərindən "Kozetta" hissəsini keçərkən yoxsulluq və səfalət  içərisində keçən uşaq taleyi, Amerika yazıçısı Mark Tvenin "Tom Soyerin macəraları" əsərindən "Tomun sərgüzəştləri" parçasını keçərkən uşaq aləmindəki mürəkkəblik və ziddiyyətlərlə tanış edilir, onlarda xeyirxahlıq, mərhəmətlilik, haqsızlığa qarşı dözümsüzlük tərbiyə olunur.

Yunan əsatirləri "Nerney şiri", "Erit öküzü" vasitəsi ilə Heraklın qəhrəmanlıqları, ən çətin vəziyyətdən çıxış yolu tapmaq bacarığı, "Min bir gecə" ərəb nağıllarından "Dəniz Səyyahı Sindibadın nağılı"ndan dünyanı öyrənmək, dərk etmək həvəsi, ingilis yazıçısı Daniel Defonun "Robinzon Kruzo"sundan insan həyatının mövcudluğu üçün əməyin başlıca şərt olması həqiqətini, rus yazıçısı Mixail Şoloxovun "İnsanın taleyi"ndəki Andrey Sokolovdan cəsarətliliyi, xeyirxahlığı əxz edir, qırğız yazıçısı çingiz Aytmatovun "Əsrdən uzun gün" romanından "Manqurt" hissəsini keçərkən manqurtlaşmış bir insanın, bir xalqın faciəsi ilə şagirdlər tanış edilir, onlarda insanlara qarşı mərhəmət hissi aşılanır.

Amerika yazıçısı Fenimor Kuperin "Sonuncu mogikan" əsərindən "Cəngəllik kralı" parçasını, rus yazıçısı Lev Tolstoyun "Hacı Murad" əsərini keçərkən yerli xalqların yadelli işğalçılara qarşı mübarizəsi ilə tanış olan şagirdlərdə işğalçılara nifrət, öz yurdunu əzmlə qoruyan insanlara məhəbbət hissi formalaşır və s.

Güman edirəm ki, ədəbiyyatdan gətirilən misallar region və dünya xalqlarının ədəbi nümunələri ilə tanışlıqla yaranan dialoqun geniş miqyasını təsəvvür etməyə imkan yaradır. ölkədə, regionda və dünyada yaşayan xalqların tarixi, ərazisi, əhalisi, təsərrüfatı, mədəniyyəti, inkişaf tendensiyası ilə şagirdlərin tanış edilməsində, müəyyən biliklərə yiyələnməsində və əsl insan kimi yetişməsində şübhəsiz tarix və coğrafiya fənlərinin tədrisinin böyük əhəmiyyəti vardır.

Şagirdlər dünyanın fiziki coğrafiyası vasitəsilə Yer kürəsinin təbiəti, iqlimi, flora və faunası, çayları, gölləri, dənizləri, materikləri, qitələri, okeanları ilə tanış olur, obrazlı desək, dünyanın ən aşağı çökəkliyindən - ölü dənizin sahillərindən dünyanın ən uca nöqtəsi Comolonquma (Everest) zirvəsinə qalxır, Yer kürəsində yaşayan müxtəlif ölkələr, xalqlar haqqında məlumat alırlar.

Dünyanın sosial və iqtisadi coğrafiyasından dünya əhalisinin irqi, etnik, milli və dini fərqləri ilə yanaşı, ayrı-ayrı ölkələrin əhalisi, məşğuliyyəti, təsərrüfatı və s. tanış olur, müəyyən informasiya əldə edirlər.

Şagirdlər VI sinifdən başlayaraq ölkəmizin tarixi ilə yanaşı, ümumi tarix vasitəsi ilə bəşər tarixinin inkişaf mərhələlərini - qədim dövr, orta əsrlər və yeni tarix dövrləri üzrə öyrənirlər.

Tarixin tədrisi prosesində şagirdlər  qədim dövrdən bugünədək bəşəriyyətin keçdiyi tarixi inkişaf yolu haqqında biliklərə yiyələnir, onlarda tarixi təhlil, müqayisə və ümumiləşdirmə aparmaq, ölkəmizin tarixi üzrə baza biliklərini digər xalqların tarixi ilə əlaqələndirmək bacarığı formalaşdırılır, tarixə inam və hörmət hissi aşılanır, humanizm ideyalarına, insan hüquqlarına, demokratik dəyərlərə hörmət, vətənpərvərlik və xalqlar arasında qarşılıqlı anlaşma kimi yüksək mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlər tərbiyə edilir, xalqların dilinə, dininə, mədəniyyətinə, tarixi inkişafın müxtəlif məqamlarına maraq yaradır, öz ölkəsinin və bütün bəşəriyyətin mədəniyyətini qorumağa və yaşatmağa çalışmaq hissini aşılayır.

Şagirdlər bu fənn vasitəsi ilə mağaradan çıxıb ətrafa göz gəzdirdikdən sonra Misir ehramları yanından keçib Böyük çin səddini aşaraq Kosmosa, Aya, Marsa qədər yüksələn insanın keçdiyi tarixi inkişaf yolu ilə tanış olurlar.

Təbiət-riyaziyyat elmlərinin əsaslarının tədrisi prosesində də müxtəlif mövzuların imkanlarından istifadə edərək mədəniyyətlərarası dialoq yaratmaq mümkündür. Məsələn, VII sinifdə fizikadan "Hərəkət və qüvvə" fəslini keçərkən bir neçə mövzuda Nyuton qanunlarını öyrənirlər. Müəllim bu mövzuları keçərkən XVII əsrin II yarısı və XVIII əsrin I yarısında yaşayıb-yaratmış ingilis fiziki, riyaziyyatçısı, mexaniki, astronomu, klassik mexanikanın yaradıcısı İ.Nyuton haqqında, eyni zamanda o dövrdə İngiltərədə, ümumən Avropada elm və texnikanın inkişafı barədə  şagirdlərə, onların yaş xüsusiyyətini nəzərə almaqla məlumat verir. İ.Nyutonun çoxcəhətli istedadı uşaqları heyran edir, onlarda bu alimi bəşəriyyətə bəxş edən xalqa qarşı rəğbət hissi oyadır.

X sinifdə "Dinamikanın əsasları" mövzusunu keçərkən İ.Nyuton, Nyuton qanunları, Nyutonun kəşflərinin dünya elminə verdiyi töhfələr haqqında daha geniş və ətraflı məlumat verilir. Müəllim proqram və dərsliyin verdiyi bu imkandan istifadə edərək, fəndaxili əlaqə yaratmaqla (VII sinif), elmi-metodik və elmi-kütləvi məlumatları cəlb etməklə daha geniş miqyasda mədəniyyətlərarası dialoqu qura bilər.

ümumtəhsil müəssisələrində fənlərin tədrisi zamanı dinlərarası dialoqu necə yaratmaq, dinin bəşər sivilizasiyasının bir növü, onun güclü hərəkətverici qüvvə olduğunu şagirdlərə hansı vasitələrlə aşılamaq lazımdır?

Bir sıra din xadimləri, ictimai təşkilatların nümayəndələri məktəblərdə dinin tədrisinin vacibliyini irəli sürürlər.

Hazırkı şəraitdə, ölkəmizin bazar iqtisadiyyatına keçid dövrünü yaşadığı bir zamanda ümumtəhsil məktəblərində dinin tədrisi mümkündürmü?

Mənim fikrimcə yox, mümkün deyildir.

Birincisi, ona görə ki, bütövlükdə nə Azərbaycan cəmiyyəti, nə də təhsil sistemi hələlik bu problemin həllinə hazır deyil. İkincisi, dövlətimizin Əsas Qanununda təsbit edilmişdir ki, Azərbaycan dövləti dünyəvi respublikadır. (maddə - 7), "Azərbaycan Respublikasında din dövlətdən ayrıdır". "Dövlət təhsil sistemi dünyəvi xarakter daşıyır". (maddə - 18)  Bu müddəalarla bağlı "Dini etiqad azadlığı haqqında Azərbaycan Respublikasının qanununda oxuyuruq:  "Azərbaycan Respublikasında din və dini qurumlar dövlətdən ayrıdır".  (maddə - 5) "Azərbaycan Respublikasında dövlət təhsil sistemi dindən ayrıdır". (maddə - 6) Azərbaycan Respublikasının mövcud Təhsil Qanunu ölkəmizdə "təhsilin elmi-dünyəvi xarakter daşıması"nı (maddə - 2) təsbit etməklə elan edir ki, "Dünyəvi təhsil ocaqları ilə bərabər, ümumi orta təhsili başa çatdıranlar üçün dini təhsil müəssisələri də fəaliyyət göstərə bilər". (maddə - 5). ümumi təhsili başa vuranlar dini təhsil almaq arzusunda olsalar, dövlətimizin yaratdığı imkandan istifadə edərək, Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsində, Bakı İslam Universitetində və digər dini təhsil ocaqlarında təhsillərini davam etdirə bilərlər.

ümumtəhsil məktəblərində şagirdlərə elmlərin əsasları öyrədilir. Tədris müvafiq pedaqoji və psixoloji  prinsiplərə uyğun aparılır, müəyyən sistem üzərində qurulur. Beləliklə, sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsi prosesi və nəticəsi olan "təhsil" formalaşır.

Təhsil həm dini, həm də dünyəvi ola bilər. ölkəmizdə təhsil dünyəvidir. Lakin bu heç də dini, xüsusən dini dəyərləri inkar etmək demək deyildir.

ümumtəhsil məktəbləri üçün proqram və dərslik yaradıcılığı işində müəlliflər ümumi təhsilin məzmununun zənginləşdirilməsində, onun tərbiyəedici rolunu gücləndirməkdə dini dəyərlərdən geniş istifadə edirlər.

Əvvəllər ancaq "Qədim dünya tarixi" və "Orta əsrlər tarixi" dərsliklərində dinlərin meydana gəlmə tarixi ilə bağlı bir neçə mövzu olardı ki, onların da şərhinə, şagirdlərə təqdim edilməsinə kommunist ideologiyası tələbləri baxımından yanaşılır, ateist mövqedən qiymət verilirdi. Mövcud dərsliklərimizdə - "Oxu", "Həyat bilgisi", "Ədəbiyyat", "Azərbaycan tarixi", "ümumi tarix", "Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası", "İnsan və cəmiyyət" dərsliklərində dinlərin tarixi haqqında verilən məlumatlarla yanaşı,  dini dəyərlər müvafiq mövzuların məzmununa hopdurularaq, inteqrasiya edilmiş halda, elmi əsaslarla şagirdlərə çatdırılır. Şagirdlərin ilk dəfə III sinifdə həyat bilgisi fənni üzrə dinlər-iudaizm, xristianlıq, islam, buddizm haqqında, Musa peyğəmbər, İsa peyğəmbər, Məhəmməd peyğəmbər, müqəddəs kitablar - Tövrat, İncil və Quran barədə ilkin məlumat alırlar.

"Azərbaycan tarixi" və "Qədim dünya tarixi" dərslikləri vasitəsilə qədim dövrlərdə Azərbaycan ərazisində yaşayan insanların, eyni zamanda Afrika, Asiya və Avropa ölkələri xalqlarının ilk dini təsəvvürləri, inancları ilə tanış edilir, bütpərəstlik, zərdüştlük, konfutsiçilik, buddizm, tanrıçılıq, iudaizm, çoxallahlılıq (Yunanıstanda) və nəhayət Xristian dininin və İslamın meydana gəlməsi səbəbləri və təşəkkülü tarixi ilə tanış olurlar. Müvafiq mövzularda istifadə edilən dini dəyərlər əsasında şagirdlərin mənəviyyatı daha da saflaşdırılır, zənginləşdirilir.

Yuxarı siniflərdə fənlərin tədrisi prosesində müvafiq mövzular öyrənilərkən dini dəyərlərdən geniş istifadə edilir.

İnsan və cəmiyyət fənnindən "Dini dözümlülük" mövzusunu keçərkən şagirdlər "Dini etiqad", "İnsanın etiqad etməsinin səbəbləri", "Etiqadsız yaşamaq mümkündürmü?", "Qurani-Kərim İslamın müqəddəs kitabıdır", "İslam müasir dünyada", "Yəhudilər hansı dinə inanırlar?", "Xristianlıq", "Müasir dünyada dini dözümlülük" məsələləri ilə ətraflı tanış olur, dinlər və dini dəyərlər haqqında digər fənlər vasitəsilə aldıqları biliklər daha da dərinləşdirilir və inteqrasiya əsasında ümumiləşdirilir, şagirdlərin dini dəyərlərə inamını artırır, onlara gözəl insani keyfiyyətlər aşılayırlar.

IX sinifdə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının əsasları fənninin tədrisi prosesində din və dövlət münasibətləri, vətəndaşların əsas azadlıqları haqqında konstitusiya müddəaları geniş şərh edilir, "Vicdan azadlığı" maddəsinin (48) və "Dini etiqad azadlığı haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanununun müddəalarının mahiyyəti açılır, şagirdlər dini etiqadla bağlı hüquq və vəzifələrini dərk edirlər. Eyni zamanda anlayırlar ki, hər bir şəxsin dinə münasibətini müəyyənləşdirməsində, dinə etiqadında, ibadətlərdə, dini ayin və mərasimlərin icrasında iştirak etməsində, dini öyrənməsi yolunda hər hansı maneçiliyə yol verilmir.

"Dini etiqadların, dini həyat tərzinin və ibadətlərin zor işlədilməklə və ya insanlar arasında nifaq salmaq məqsədi ilə təbliği, dini etiqada məcbur etmək qadağandır" (Qanun, maddə - 1). Onu da öyrənirlər ki, "Dini etiqad və əqidə hüquq pozuntusuna bəraət qazandırmır". (Konstitusiya-maddə-48).

Şagirdlərin müxtəlif fənlərin tədrisi prosesində dinlərin tarixi barədə, dini dəyərlər haqqında aldıqları biliklər XI sinfin "İnsan və cəmiyyət" dərsliyində fəlsəfi-psixoloji aspektdə ümumiləşdirilir, onlarda bu baxımdan yetkin fikir, əqidə formalaşdırılır. Şagirdlər yəqin edirlər ki, ümumiyyətlə, dinlər bəşər sivilizasiyası sisteminin çox mühüm ünsürlərindən biridir. Dinin, fəlsəfə və elmin hər birinin bu sistemdə öz yeri, tarixi təfəkkürümüzün formalaşmasında rolu, özünün obyekti və spesifik xüsusiyyətləri vardır.

Müəllimlərimiz bilməlidir ki, din güclü hərəkətverici qüvvəyə malikdir. Onun dünyaya təsiri, ilk növbədə, onun insanlara hansı hissləri aşılamasından, hansı hərəkətlərə, fəaliyyətə ruhlandırmasından çox asılıdır. ölkələr və xalqlar arasında sülh yalnız dinlərin və mədəniyyətlərin dialoqu, barışığı yolu ilə əldə edilə bilər. Ona görə də hər bir müəllim öz ixtisası üzrə fənlərin tədrisi  prosesində uyğun mövzuların imkanları daxilində mədəniyyətlərarası və dinlərarası dialoqun yaradılmasını həyata keçirməlidir.

Artıq onuncu ildir ki, ölkəmizdə təhsil sahəsində islahatlar aparılır. ümumi təhsilin məzmunu- tədris planları, fənn proqramları, dərsliklər və dərs vəsaitləri, elmi-metodik, elmi-kütləvi ədəbiyyat yeniləşdirilir, milli, ümumbəşəri və dini dəyərlərlə zənginləşdirilir.

Azərbaycan hökuməti 30.10.2006-cı il tarixli qərarı ilə "Azərbaycanda ümumi təhsilin konsepsiyası (Milli Kurrikulumu)"nı təsdiq etmişdir. Hazırda bütün fənlər üzrə kurrikulumlar işlənilir.

Müəllim hazırlayan ali məktəblərimiz və Təhsil Problemləri İnstitutu mədəniyyətlərarası və dinlərarası dialoqun fənn kurrikulumlarında, dərsliklərdə və dərs vəsaitlərində əks etdirilməsi prinsiplərini və tədrisi metodikasını hazırlayıb müəllimlərin, məktəb rəhbərlərinin istifadəsinə vermələri ümumi təhsilin məzmununun daha dolğun olmasına kömək edərdi.

Tədris prosesində mədəniyyətlərarası və dinlərarası dialoqun yaradılması metodikasına dair ali məktəblərdə ilkin müəllim hazırlığı dövründə tələbələr üçün xüsusi kursların, fakültativlərin, ixtisasartırma institutlarında isə müəllimlər üçün tematik kursların təşkili məqsədəuyğun olardı.

Müxtəlif xalqların mədəniyyətləri və dinləri haqqında gənclərə müvafiq biliklərin verilməsi onların gələcəkdə qloballaşan dünyada digər millətlərin nümayəndələri ilə ünsiyyət və əməkdaşlıq yaratmaq, vətənimizin davamlı inkişafını təmin etmək baxımından fəaliyyət göstərmələri üçün çox vacibdir.  

Arif MURADOV,

Təhsil Nazirliyinin şöbə müdiri, 

respublikanın əməkdar müəllimi