Dünya universitetləri

Yel Universiteti

İngiliscə                 Yale University

Yaradılıb                1701-ci ildə

Tip                        özəl

Rektor                   Riçard Levin

Yerləşir                  ABŞ, Konnektikut ştatı, Nyu-Heyven şəhəri

Ərazisi                   110 ha

Tələbələrin sayı      5300

Aspirantların sayı    6100

Müəllimlərin sayı     2 300

Rəsmi saytı            www.yale.edu

Universitet ABŞ-ın ən məşhur universitetlərindən biridir. Amerikanın ən qədim şəhərlərindən biri olan Nyu-Heyvendə yerləşir. Nyu-Heyven 125 min əhalisi olan liman şəhəridir, Nyu-Yorkdan 120 kilometr şimal-şərqdə və Bostondan 200 kilometr cənub-qərbdədir. Yel 1701-ci ildə yaradılıb, bura 12 bölmə daxildir: dörd illik  bakalavr dərəcəsi verən Yel Kolleci; dəqiq, təbii və humanitar elmlər, eləcə də hüquqşünaslıq, tibb, biznes, ətraf mühitin mühafizəsi, ilahiyyat, memarlıq, musiqişünaslıq, rəssamlıq, aktyorluq və s. ixtisaslar  üzrə aspirantura. Universitetin təməli olan Yel Kollecinin proqramı genişliyi və dərinliyi ilə seçilir. Hər il 65 kafedra tərəfindən 2000-dən çox kurs təklif edilir. Ənənəyə uyğun olaraq universitetin professor-müəllim heyəti tələbələrin təhsilinə xüsusi diqqət yetirir. Giriş fənlərinin çoxu əməkdar alimlər və professorlar tərəfindən aparılır.  

Universitetin tarixi

1640-cı ildə müstəmləkəçi keşişlər Nyu-Heyven kollecinin yaradılması məqsədilə fəaliyyətə başlayıblar. Onlar orta əsrlər Avropa universitetləri, eləcə də qədim Yunanıstan və Roma akademiyalarında olduğu kimi, liberal təhsil (latın dilində liber - azad vətəndaş) prinsiplərini tətbiq etmək niyyətində idilər. Bu cür təhsil tələbədə ümumi intellektual bacarığı, ləyaqət və şərəf hissini intensiv inkişaf etdirməyə yönəldilib. Qədim Roma  imperiyası dövründə bu prinsip yeddi sahə - qrammatika, ritorika, məntiq, arifmetika, astronomiya, həndəsə və musiqi sahələri üzrə həyata keçirilirdi.

Universitetin yaradıcıları olan keşişlər sonralar ABŞ-ın ali təhsilinin inkişafında böyük rol oynayan kollegiallıq prinsipini əsas götürdülər. Həmin vaxtlar Avropanın və Şotlandiyanın kollecləri tələbələrin onların ərazilərində yaşamalarını nəzərdə tutmurdular, Yelin yaradıcıları isə tələbələrin bir yerdə qalaraq bir- birlərindən  öyrənməsi üçün kollec-yataqxana yaratmaq istəyirdilər. Bu ideyanı ingilislər Oksford və Kembric kolleclərində tətbiq etməyə başlamışdılar. Burada tələbələr müəllimləri ilə bir yerdə qalır, öyrənir və kilsəyə gedirdilər. Bu cür təhsil sistemində müəyyən bir ixtisasa yiyələnməklə bərabər, tələbə böyük təcrübə toplamış olurdu.

İngilislərlə bərabər, oxşar ideyalar Harvardda da həyata keçirilirdi, lakin sonralar müəllim və professorların çoxu universitetin uğuruna şübhə ilə yanaşmağa başladılar. 1703-cü ildə kollecin bazar günü ibadətlərinin birində çıxışı zamanı müqəddəs Solomon Stoddard söyləmişdi: "Harvard Düşmənçilik, Xudpərəstlik və İsrafçılıq məskəninə çevrilib...". 1700-cü ildə on keşiş Brenfordda toplaşaraq Harvardın buraxdığı səhvləri təkrarlamayan bir kollecin yaradılmasını təklif etdilər. Onların əksəriyyəti Harvarddakı təhsildən məyus qalan məzunlar idi. 1701-ci ildə onlar Müstəmləkə General Assambleyasından xartiya alaraq Kollegial Məktəb yaratmağa başladılar.

1717-ci ildə Yelin yaradıcıları o vaxtlar 1000 nəfər əhalisi olan Nyu-Heyven adlı balaca şəhərdə torpaq sahəsi aldılar və 1718-ci ildə burada kollecin binasını ucaltdılar. Elə həmin il universitetə satdığı doqquz tay maldan qalan gəliri, 417 kitab və kral I Georqun portretini bağışlayan Uels taciri Eliaxu Yelin şərəfinə Yel Kolleci adı verildi. Tezliklə bu ərazidə bu gün Yelin ən qədim binalarından hesab edilən kollegial kilsə və Konnektikut Holl tikildi.

Həmin dövrdə kollecin hər kursunda 25-30 nəfər oxuyurdu, ümumilikdə kollecdə 100-ə yaxın tələbə təhsil alırdı. Yalnız oğlanların təhsil almaq hüququ var idi, qəbul şifahi imtahan yolu ilə aparılırdı və imtahanı kollecin prezidentinin özü götürürdü. Latın və yunan dilləri, məntiq, ritorika və arifmetika bilgiləri xüsusi yoxlanılırdı. Bundan əlavə, bütün dərslər latın dilində keçilirdi, tələbələr dərsdən sonra da bir-birləri ilə bu dildə ünsiyyət qurmalı idilər. İngilis dilinin istifadəsi kollecin qaydalarına görə qadağan olunmuşdu. Bu tələb uzun müddət qüvvədə qaldı. 1920-ci ildə müəllimlər bundan imtina etməyi təklif etdilər,  ancaq Yel Universitetinin məzunu və Yel Korporasiyasının üzvü olan ABŞ-ın 27-ci prezidenti Uilyam Horvard Taft əsrlərlə qoyulan ənənədən əl çəkməyə imkan vermədi. Müəllimlər bu dəyişikliyə yalnız 1931-ci ildə nail oldular.

 Yel və Harvardda tədris olunan fənlər Kembric, Oksford, eləcə də antik akademiyaların: yeddi "liberal incəsənət", klassik ədəbiyyat, "üç fəlsəfə" - təbiətşünaslıq fəlsəfəsi, etika və metafizika proqramlarına əsaslanırdı. Puritanlar bu proqramı Amerikada xaçpərəstlik ideallarının möhkəmlənməsi üçün bünövrə hesab edirdilər.

Universitetin inkişafı

1776-1781-ci ildə Amerikanın azadlığı uğrunda aparılan müharibə Yelə toxunmadı. XIX-XX-ci əsrlərdə aspirantura və professional  fakültələr-institutlar yaradıldı, bu da Yeli əsl universitetə çevirdi. 1810-cu ildə burada rəsmən tibb, 1822-ci ildə ilahiyyat, 1824-cü ildə isə hüquq fakültələri təsis edildi. 1847-ci ildən dəqiq, təbii və humanitar elmlər üzrə aspirantura fəaliyyətə başladı, 1861-ci ildə ABŞ-da ilk dəfə olaraq Yel aspiranturasında elmlər doktoru dərəcəsi təltif edildi. 1869-cu ildə incəsənət, 1894-cü ildə musiqişünaslıq, 1900-cü ildə meşə təsərrüfatı  və ətraf mühitin mühafizəsi, 1923-cü ildə orta tibbi personalın hazırlığı, 1955-ci ildə teatr, 1972-ci ildə memarlıq, 1974-cü ildə idarəetmə fakültələri yaradılıb. 1879-cu ildən başlayaraq Yel Universitetinin aspiranturasında qadınlar təhsil alır, 1969-cu ildən isə qız tələbələr 4-illik bakalavr pilləsinə qəbul olunurlar.

Yataqxana-kolleclər 

1930-cu ildə Oksford və Kembric universitetlərinə uyğun olaraq Yelin bütün tələbələri hər biri 450 nəfərdən ibarət olan 12 yataqxana-kolleclərə bölündülər. Hər bir yataqxana-kollec geniş, dördkünc, kölgəli ağacları, hovuzları, rahat oturacaqları olan həyətə malik bir neçə binadan ibarətdir. Kitabxanası, yeməkxanası, idman, oxu və tədbir keçirmək üçün zalları olan bu yataqxana-kollec bütöv bir şəhər kvartalını əhatə edir və tələbə həyatının təkrarolunmaz atmosferini yaradır. Hər bir kolleci tələbələrlə bir yerdə qalan master idarə edir. Həmçinin hər kollecin tələbələrin həyatında fəal iştirak edən dekanı və müəllim-rezidentləri mövcuddur.

Universitetin 12 kolleci var. (Berkeley, Branford, Calhoun, Davenport, Timothy Dwight, Jonathan Edwards, Morse, Pierson, Saybrook, Silliman, Ezra Stiles, Trumbull)

Universitet  bu gün

Hazırda Yel  dünyanın ən  yaxşı  universitetlərindən  birinə  çevrilib. 2000 nəfərdən  çox olan professor-müəllim  heyəti  yüksək  səviyyədə ixtisaslaşmaları ilə  seçilir.  225 Yel binası  zəmanələrinin  ən məşhur  memarları tərəfindən  inşa edilib. Binaların memarlıq  üslubu müxtəlifdir: Yeni - ingilis müstəmləkə dövründən  başlayaraq viktorian  qotikasına,  mavritan  üslubundan tutmuş  ultramüasir  binalaradək. Yelin  binaları,  qüllələri,  hovuz-fontanları, bağları, parkları ümumi  təkrarolunmaz bir  tamamlıq yaradır.  Buna görə  də Yeli "Amerikanın ən gözəl universitet şəhərciyi"  adlandırırlar. Universitetə əlavə  243 hektarlıq  ərazi  məxsusdur ki, burada  da  müxtəlif  idman  kompleksləri  və meşə-park massivləri yerləşir. Hazırda universitetdə əlavə korpusların,  laboratoriyaların, yataqxanaların  tikintisi  davam etdirilir.

Kitabxana

Yel  kitabxanası çox  zəngindir. ümumilikdə kitabxananın  fondu 11 milyondan artıq  kitaba,  kolleksiyalara,  arxivlərə,   musiqi  yazılarına,  xəritələrə və  başqa nadir  eksponatlara malikdir.  Bu, ABŞ-da üçüncü,  dünyada isə  ikinci ən  böyük  universitet kitabxanasıdır. Vahid  kompüterləşdirilmiş  kataloq  40-dan  çox  ixtisas kitabxanalarını  cəmləşdirir: qeyri-adi  gözəlliyə malik olan qotik  Sterlinq kitabxanasından başlayaraq 800000-dən  çox nadir  kitab  və sənədlər  toplusu olan  Bayneke  əlyazmalar  və nadir  kitablar  kolleksiyası kitabxanasına qədər.

Dəqiq, tətbiqi və təbiət elmləri

Yel humanitar elmlər sahəsində böyük  nailiyyətlər əldə etdiyi üçün çoxları  bilmir ki,  universitet həmçinin  ABŞ-ın  ən aparıcı  elmi-tədqiqat mərkəzlərindən  biridir. Yelin  biologiya, kimya, molekulyar  biofizika  və biokimya,  fizika,  astronomiya,  riyaziyyat, hesablama texnikası, geologiya  və geofizika,  ətraf  mühitin  mühafizəsi  və s.  kafedraları mütəmadi olaraq  Amerikanın ən yaxşı  proqramları sıralarına  daxil olur.

öz  nailiyyətlərini   möhkəmləndirərək  və inkişaf   etdirərək  Yel laboratoriyaların, dəqiq  elmlər, mühəndislik profilli  fakültələrin  auditoriyalarının  genişləndirilməsi,  təkmilləşdirilməsi  üçün 500  milyon dollardan çox vəsait ayırır.  Yaxın 10 ildə  universitet tibb və biotexnologiya sahəsi  üzrə tədqiqatların maddi  bazasının inkişafı  məqsədilə əlavə 500 milyon  dollar  ayıracaq.

Beynəlxalq  əlaqələr

Yel Universitetinin  beynəlxalq  əlaqələr  ənənəsi  XIX-cu  əsrin  əvvəllərinə təsadüf edir. Həmin  dövrdən  professor  və müəllimlər xarici  ölkələrə elmi  səfərlər  etməyə başladılar. Yel öz divarlarında xarici  tələbə qarşılayan ilk  universitetlərdən  biridir:  ilk Latın amerikalı tələbə buraya 1830-cu, çinli  tələbə 1850-ci ildə daxil olmuşdu. Bu gün  Yel  müxtəlif  beynəlxalq  proqram və tədqiqatlarda aktiv  iştirak edir.

Universitetdə 50-dən çox dil  öyrədilir, beynəlxalq  münasibətlərə aid 600-dən  artıq kurs  keçilir.  40 il  ərzində  bu istiqamət üzrə  liderliyini  saxlayan  Yel  beynəlxalq  tədqiqatlar mərkəzi  hazırda bakalavr  dərəcəsində 6,  magistr  dərəcəsində isə 4 ixtisas təklif edir. Tətbiqi  linqvistik tədqiqatlar, mərkəzi qloballaşma problemlərinin  tədqiqatı və  beynəlxalq  maliyyə mərkəzləri   beynəlxalq proqramlara artan  marağı inkişaf  etdirir və Yelin  ixtisaslaşmış  fakültələrinin  fəaliyyətini zənginləşdirir.

Yel ildən-ilə xarici  tələbələrin  artımı  ilə fəxr edir, universitet tələbələrinin  16%-dən çoxu xarici tələbələrdir. Yeni  "Dünya  liderləri" proqramı çərçivəsində hər  tədris ili bütün  dünyada gələcəkdə öz ölkələrinin inkişafı üçün  mühüm  nailiyyət verə  biləcək görkəmli  elm xadimləri Yel Universitetinə cəlb olunur; dünyanın 100-dən çox  ölkələrindən 1500  alim işləmək və yaşamaq  üçün  Yelə  gəlir.

Yel  Universitetinin çoxsaylı uğurlu  və məşhur  məzunları  var. 1989-cu ildən  başlayaraq ABŞ-ın bütün prezidentləri  Yelin məzunları olub. Corc Nerbert Uoiker Buş (ata - Buş), Bill Klinton, eləcə də onun həyat yoldaşı, ABŞ-ın hazırkı Dövlət katibi Nillari Klinton, Corc Uolker Buş (oğul - Buş), onun qızı Barbara Buş, Amerikanın keçmiş vitse-prezidenti Riçard Dik çeyni də üelin məzunlarındandır. Morze əlifbasının ixtiraçısı Samuel Morzeni, məşhur uşaq psixoloqu Benjamin Spoku, yazıçı Sinkler Lyuisi, iqtisadçı Corc Akerlofu, jurnalist və yazıçı Bob Vudvardı, "Pepsi" kamraniyasının prezidenti İndra Krisnamurti Nuyini, CBS telekamraniyasının prezidenti Erik Oberi, "Boinq" kamraniyasının direktorlar şurasının sədri Ceyms Mak Nerni də üel Universitetinin tanınmış məzunlarındandır.

Yel Universiteti  Amerikanın elit universitetləri  qrupuna  daxildir.

Hazırladı:

Lamiyə ƏLİYEVA