"Biz maddi dəyərlərimizi, iqtisadi
potensialımızı insan kapitalına çevirməliyik.
Çünki insanın savadı, biliyi onun gələcək
həyatını müəyyən edir, ölkənin hərtərəfli
inkişafına xidmət edir".
İlham ƏLİYEV
Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyev
xalqın böyük təkidi ilə təkrar hakimiyyətə
qayıtdıqdan, müstəqil respublika quruculuğunu və
inkişafını təmin etdikdən sonra bilavasitə onun
rəhbərliyi ilə cəmiyyət həyatının bütün
sahələrinin, o cümlədən təhsil quruculuğunun
perspektiv istiqamətlərini və parametrlərini əks
etdirən sənədlər qəbul olundu. Ulu öndər Heydər
Əliyevin "Təhsil sahəsi həyatımızın ən gərəkli,
ən mühüm sahəsidir. O, milli məqsədlər,
mənafelər əsasında qurulmalıdır" müddəasına
əsaslanan Azərbaycan təhsili məhz onun müdrik
rəhbərliyi altında həyata keçirilən islahatlar
nəticəsində tarixi təcrübə və nailiyyətlər
zəminində diqqəti cəlb edən uğurlar qazandı.
Ölkəmizdə müxtəlif təhsil təşkilatları ilə birgə
layihələrin həyata keçirilməsinə başlanıldı.
Beləliklə, ulu öndərin əsasını qoyduğu siyasi
kursun istedadlı davamçısı olan İlham Əliyevin
"qara qızıldan, maddi dəyərlərdən əldə edilən
kapital ölkədə insan kapitalının inkişafına
yönəldilməlidir" konsepsiyası cəmiyyətin
inkişafına yeni impuls verməklə, "Təhsil
Azərbaycanın davamlı inkişaf strategiyasının ən
öncül istiqamətlərindən biridir" tezisini
tamamlamış oldu.
Təhsilə yeni inkişaf mərhələsində dövlət
səviyyəsində göstərilən diqqət və qayğı
statistikada öz təsdiqini tapmışdır. Konkret
rəqəmlərə nəzər salaq: təhsilə ayrılan büdcə
2003-cü illə müqayisədə 5 dəfədən çox artaraq
2008-ci ildə 1,1 milyard manata çatmış, 2009-cu
ildə isə 1,3 milyard manat təşkil etmişdir.
Təhsil tariximizdə ilk dəfə olaraq 16
inkişafyönümlü Dövlət Proqramı təsdiq olunmuşdur
və bu proqramlarla iş uğurla davam
etdirilməkdədir.
Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, millət vəkili
Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə
"Yeniləşən Azərbaycana yeni məktəb" hərəkatı
xətti ilə son illərdə təhsilin bütün
vəsilələrində maddi-texniki baza yüksək
səviyyədə yaxşılaşdırılmış, son 3 il ərzində
300-dək məktəb əsaslı təmir olunmuş, onlarca
məktəb inşa etdirilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri,
fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor,
Misir Mərdanovun "Çaşıoğlu" nəşriyyatında
buraxılmış "Azərbaycan təhsili yeni inkişaf
mərhələsində" (Bakı. 2009) adlı fundamental
əsərində bu və ya digər məsələlərə aydınlıq
gətirilmiş, müstəqillik dövründə milli təhsil
siyasətinin təşəkkülü və inkişaf
istiqamətlərinin geniş kontekstdə təhlili
verilmişdir. Kitabda həmin məsələlər 9 fəsildə
əhatə olunaraq pedaqoji faktlar, statistik
rəqəmlər əsasında təhlil olunmuşdur. Təhsil
sisteminin bütün vəsilələrində - məktəbəqədər
tərbiyə və ümumi təhsil müəssisələrində, texniki
peşə, orta ixtisas və ali təhsil məktəblərində
aparılan islahatların gedişi, nəticələr və
perspektivlər şərh olunmuşdur. Eləcə də əlavə
təhsil, ali məktəb elmi məsələləri
araşdırılmışdır. Tədqiqatlar göstərir ki,
məktəbəqədər təhsil uşaqların erkən yaş dövründə
intellektual, fiziki və psixoloji inkişafında,
potensial imkanlarının üzə çıxarılmasında,
məktəb təliminə hazırlanmalarında, onlarda
mənəvi keyfiyyətlərin formalaşmasında mühüm rol
oynayır. Bu sahənin inkişaf tarixinə və mövcud
vəziyyətinə geniş nəzər salan müəllif
problemlərdən yan keçmir. Reallığı və mövcud
vəziyyəti obyektivlik və ədalətlilik
parametrlərində nəzərə alan nazir göstərir ki,
uzun müddətli ciddi cəhdlərə baxmayaraq
uşaqların məktəbəqədər əhatə səviyyəsi 16%-dən
yuxarı qalxmır, halbuki həmin göstərici Avropa
ölkələrində 90%-dən, MDB-də isə 50%-dən aşağı
deyildir. Son beş ildə 240 məktəbəqədər təhsil
müəssisəsi özəlləşməyə açıq elan edilsə də,
cəmi 6 özəl müəssisə vardır ki, burada cəmi
400-ə yaxın uşaq əhatə olunmuşdur.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham
Əliyevin 12 aprel 2007-ci il tarixli Sərəncamı
ilə "Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər
təhsilin yeniləşdirilməsi Proqramı (2007-2010-cu
illər)" ölkəmizdə məktəbəqədər təhsil tarixində
yeni mərhələnin başlanmasını təmin etdi.
Nəticədə son illərdə 11 yeni uşaq bağçası
istifadəyə verilmiş, 21 uşaq bağçası əsaslı
təmir edilmiş, 32 müəssisə ən müasir
avadanlıqlarla təchiz olunmuş, 100 adda müxtəlif
təlim vəsaiti hazırlanmış, 5 yaşlı uşaqların
icbari məktəbəqədər təhsilə cəlbi istiqamətində
ciddi tədbirlər həyata keçirilmiş, bu tip
müəssisələr üçün təhsil proqramı - kurikulumu
hazırlanmışdır. Əsərdə qeyd olunur ki, ölkə üzrə
5 yaşlıların sayı 108600 nəfərdir və onların
yalnız 24%-i məktəbə hazırlıqla əhatə
olunmuşdur, mövcud uşaq bağçaları isə bu
kontingentin 40-45%-ni qəbul edə bilir. Ona görə
də Misir Mərdanov uzun müddət bu sahəyə
rəhbərlik edən bir şəxs kimi haqlı olaraq ümumi
təhsil məktəblərinin bazasından istifadə
zərurətini irəli sürərək fikrini əsaslandırır.
Əsərin ən irihəcmli hissəsi ümumi təhsilə həsr
edilmişdir. Bu, əslində təbii və qanunauyğun
sayılmalıdır; təhsilin bu pilləsində əsas
spesifik cəhət odur ki, digər pillələrdən fərqli
olaraq bütün insanlar bu mərhələdən keçirlər.
Kitabdan bəlli olur ki, yalnız 2008-2009-cu
tədris ilində əvvəlki ilə nisbətən 1700-dən
artıq şagird artmış, ənənəvi olaraq davam edən
azalma dayanmışdır. Amma özəl ümumi təhsil
məktəblərinin də, məktəbəqədər müəssisələr kimi,
artımı zəif getmişdir.
Ümummilli lider Heydər Əliyevin bu sahəyə
xüsusi diqqət yetirməsi, 4 oktyabr 2002-ci il
tarixli "Azərbaycan Respublikası ümumi təhsil
məktəblərinin maddi-texniki bazasının
möhkəmləndirilməsi haqqında" Sərəncam ümumi
təhsilin böhrandan xilası üçün əsas olmuşdur.
Məhz bu sərəncamın əsasında, 2003-cü ildə
"Azərbaycan Respublikasında yeni ümumi təhsil
məktəblərinin tikintisi, mövcud məktəblərin
əsaslı təmiri və müasir tədris avadanlıqları ilə
təmin olunmasına dair Dövlət Proqramı
(2003-2007-ci illər)" qəbul edildi. Həmin
sənəddə 5 ildə 44698 yerlik 149 yeni məktəbin,
175 məktəbdə 25560 yerlik 1328 sinif otağının
inşası, 408 məktəbdə əsaslı təmir işlərinin
aparılması nəzərdə tutulurdu. Bu sahədə həyata
keçirilən uğurlu işlərin çox geniş statistik
mənzərəsini faktlarla şərhini verən professor
Misir Mərdanov son illərdə 350 min şagird yerlik
1300-dən çox yeni məktəb binasının tikilib
istifadəyə verilməsini "çağdaş təhsil
tariximizin ən parlaq səhifələri"ndən hesab
edərək, haqlı olaraq qeyd edir ki, son illərdə
700 mindən çox şagird, yəni bütün şagirdlərin
50%-i müasir tələblərə cavab verən məktəblərdə
oxuyur.
Ümumi təhsil sahəsində görülən irimiqyaslı
layihələr içərisində tədrisin məzmunu sahəsində
həyata keçirilən islahatlar da əsərdə geniş
təhlil edilmişdir.
2002-ci ildə Dünya Bankı ekspertlərinin
iştirakı ilə Təhsil Nazirliyi tərəfindən ümumi
orta təhsilin məzmununa, onun daim
yeniləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi ilə
yanaşı, təhsilalanlarda həyati bacarıq və
vərdişlərin formalaşmasına daha çox diqqət
yetirilməsi məqsədi ilə kurikulumların tətbiqinə
başlandı. Bu sahədə ənənəvi problemlər üç
istiqamətdə ümumiləşdirilmiş, əsasən
qiymətləndirilmədə formalizmə üstünlük
verilməsi, məzmunun ifrat nəzəri və abstrakt
olması, nəhayət, bu sahədə şaquli və üfüqi
inteqrasiyanın olmaması mövcud problemlər kimi
qeyd edilmişdir.
Əsərdən öyrənirik ki, 30 oktyabr 2006-cı ildə
təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında ümumi
təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulumu)" sənədi
əsaslı dönüşə təkan vermiş oldu. Yeni tədris
standartları hazırlandı, ibtidai siniflər yeni
kurikulumla fəaliyyətə başladı. Bundan sonra
təhsilin məzmununun yeniləşdirilməsi
istiqamətində fəaliyyət başlandı.
Ciddi təhlilə cəlb edilən sahələrdən biri ümumi
təhsil məktəblərinin dərsliklə təminatı, dərslik
siyasətidir. Bu sahədə həyata keçirilən dövlət
siyasətinin geniş analitik təhlili verilmiş,
ümummilli liderimizin dərslik siyasətinə
strateji əhəmiyyətli sahə kimi diqqət yetirməsi
önə çəkilmiş, 26 aprel 1999-cu ildə təsdiq
edilmiş "Azərbaycan Respublikasında ümumi orta
təhsilin dövlət standartları"nın və 15 iyun
1999-cu il tarixli "Azərbaycan Respublikasının
təhsil sahəsində İslahat Proqramı"nın
qəbulunadək olan mərhələ birinci mərhələ hesab
edilmişdir.
Məqsədyönlü fəaliyyətin nəticəsidir ki, dərslik
siyasətinin birinci mərhələsində I-IV siniflər
üzrə dərsliklərin 90%-i, V-XI siniflər üzrə isə
75%-dən çoxu məzmunca yeniləşdirilmişdir.
Dərslik islahatının ikinci mərhələsində əldə
edilmiş uğurlar müqayisəli statistik təhlilə
əsaslanmışdır. Bu mərhələnin ən böyük uğuru
təbiət, texniki və dəqiq fənlərə aid yeni nəsil
dərsliklərə keçilməsi idi. Sonralar humanitar
fənlər üzrə də eyni prinsiplə dərslik hazırlığı
təmin edilmişdir.
Yeri gəlmişkən, ümumi təhsil məktəblərində uzun
müddətdir "İnsan və cəmiyyət", "İqtisadi
biliklərin əsasları", "Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının əsasları" fənləri tədris
olunur və dərsliklər daim yeniləşdirilir. Çox
təəssüf ki, bu fənləri tədris edəcək kadr
hazırlığı diqqətdən kənardadır. Bu dərslərə çox
vaxt dərsi çatmayan müəllimlər üçün köməkçi fənn
kimi baxılır. Bizə elə gəlir ki, pedaqoji
universitetdə yeni "Vətəndaşşünaslıq"
fakültəsinin açılmasına ehtiyac vardır.
Azərbaycan Prezidenti Administrasiyasının
rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev "İctimai və
humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" adlı
proqram xarakterli məqaləsində haqlı olaraq qeyd
edir: "Biz daim böyük fəxrlə deyirik ki,
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər
Əliyev bizə azərbaycançılıq məfkurəsini bəxş
etmişdir. Müasir dünyada vəzifələrimizin
öhdəsindən layiqincə gələ bilməyimiz üçün
aidiyyəti elmi qurumlar azərbaycançılıq
məfkurəsinin nəzəri-konseptual əsaslarını
işləyib hazırlamalıdırlar... Milli dəyərlərlə
əlaqəli problemlər üzərində dayanaraq xüsusi
qeyd etmək istərdim ki, bunların tam həllini
tapması müstəqil respublikamızın gənclərinin
tərbiyəsi baxımından müstəsna əhəmiyyətə
malikdir".
Qloballaşmanın ictimai-humanitar düşüncədə hakim
olduğu indiki zamanda "milli kimliyini"zi təmin
etmək baxımından hörmətli akademik Ramiz
Mehdiyevin fikirləri də ümumi təhsil sistemində
bu fənləri tədris edəcək kadr hazırlayan belə
bir fakültənin açılmasını daha da labüd edir.
Müstəqil respublikamızın milli təhsil
siyasətinin geniş, konseptual təhlilinə həsr
edilmiş əsərdə ciddi diqqət yetirilən sahələrdən
biri də ümumi təhsil sistemində biliyin
qiymətləndirilməsidir. Azərbaycanda
"qiymətləndirmə" dedikdə, bəziləri bunu yalnız
təhsilalanın təlim nəticələrinə aid olan məsələ
kimi qəbul edirlər. Beynəlxalq təcrübədə
təhsilalanın biliyinə verilən qiymət həm də
müəllimlərin və məktəbin fəaliyyətinə,
valideynin təhsilə münasibətinə, məktəb
rəhbərinin peşəkarlıq səviyyəsinə verilən qiymət
kimi qəbul edilir. Planlı sovet təhsil
sistemində keyfiyyət yox, kəmiyyət önə
çəkildiyindən orta və ali məktəblərdə bütün
məzunların attestat və diplom almaları təbii
hesab edilirdi. Ona görə də bu sahədə ənənəvi
psixoloji baryeri aşmaq hələ də çətindir və
təpkilərlə qarşılanır. Bu sahədə ən ciddi vəzifə
beynəlxalq təcrübənin təbliğidir ki, burada da
başlıca məqsəd onun mahiyyətinin təhsilin müasir
inkişaf tendensiyalarına uyğunlaşdırılmasıdır.
Yeni kurikuluma uyğun tətbiq edilən
standartlarda təsbit olunmuş biliklər
daşıdıqları mahiyyətə görə 3 kateqoriyaya
(deklarativ, prosedural və kontekstual)
bölündüyündən onların reallaşdırılması üçün
tələb edilən bacarıqlar da fərqli müəyyən
edilir.
Əsərdə 2008-2009-cu dərs ilində ölkənin təhsil
tarixində ilk dəfə olaraq bütün ümumi təhsil
məktəblərində mərkəzləşdirilmiş imtahan
formasının tətbiqi bu sahədə yeni mərhələnin
başlanğıcı kimi qiymətləndirilir.
Azərbaycan təhsilinin salnaməsi hesab edilən
əsərdə ən geniş bəhs edilən fəsillərdən olan ali
və orta ixtisas təhsili sahəsində görülən
işlərin çox geniş elmi-praktik mənzərəsi
yaradılmışdır.
Müstəqillik əldə edildikdən sonra ölkədə baş
verən siyasi-tarixi proseslər bu sahəyə də öz
təsirini göstərmiş, onu böhran mərhələsindən
ümummilli lider Heydər Əliyevin təkrar
hakimiyyətə qayıdışı ilə baş verən quruculuq
prosesi xilas etmişdir.
Dünya ölkələrinin təcrübəsi təsdiq edir ki,
şəxsiyyət və cəmiyyətin təhsilə tələbatları
əbədidir. Həmin tələbatların ödənilməsində orta
ixtisas və ali təhsilin özünəməxsus rolu var.
Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafı,
formalaşmaqda olan bazar münasibətləri
şəraitində vətəndaşların peşə ixtisasına olan
tələbat və istəklərinin ödənilməsində orta
ixtisas təhsilinin əhəmiyyəti danılmazdır.
Tarixi fakt və təcrübə əsasında hazırlanmış
fəsildə orta ixtisas təhsili təbəqəsini dövlət
və özəl təhsil müəssisələrinin statistikası
əsasında şərh edən müəllif bu sahənin məqsədini
açıqlamışdır.
Orta ixtisas təhsili müəssisələrinin
infrastrukturunun yeniləşdirilməsi istiqamətində
bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. İndi 57
dövlət, 3 özəl orta ixtisas təhsili müəssisəsi
117 ixtisas üzrə kiçik mütəxəssis hazırlayır.
Sürət və intensiv dəyişilmə ilə səciyyələnən
müasir zamanda "sosial-iqtisadi və mədəni
sahələrdə davamlı inkişafa təkan verən real
qüvvə" hesab olunan ali təhsil: cəmiyyətin
ahəngdar inkişafında, cəmiyyətin intellektual
potensialının formalaşmasında, maddi sərvətlərin
insan kapitalına çevrilməsində müstəsna
əhəmiyyət kəsb edir, mühüm rol oynayır.
Təsadüfi deyil ki, respublikada Dünya Bankının
dəstəyi ilə aparılan islahatların mühüm sahəsi
ali təhsili əhatə edir.
"Ali təhsilin inkişafı" adlı fəsil məzmun
zənginliyi, beynəlxalq qurumlarla bağlı görülən
işlərin genişmiqyaslı təhlili ilə diqqəti cəlb
edir.
24 dövlət ali məktəbində çalışan
professor-müəllim heyətinin pedaqoji
fəaliyyətinin məqsəd və vəzifələrinin
aydınlaşdırılması, dövlət büdcəsindən təhsilə
ayrılan vəsaitin həcminin başqa ölkələrdəki
rəqəmlərlə müqayisəli təqdimi, tədrisin məzmunu
və sair məsələlərin elmi-nəzəri şərhi fəslin
pedaqoji, sosial-ictimai dəyərini artırır.
Müvafiq fəsillərdə dünyanın seçilən ali
məktəblərinin siyahısı, ölkə məktəblərinin
reytinqi, ali məktəblərin maddi-texniki durumunu
əks etdirən çoxşaxəli diaqramlar, sxemlər
kitabın dəyərini artırır.
Elmi təhlil, publisistik şərh və fakt, hadisə
bölümü ilə seçilən kitabda maraqlı fəsillərdən
olan "Əlavə təhsil", "Ali məktəb elmi" də maraq
doğurur. Bu istiqamətdə ölkədə görülən işlərin
sistemli şərhi verilir. Azərbaycan vətəndaşları
bu gün dünyanın müxtəlif ölkələrinin ən tanınmış
ali məktəblərində yüksək ixtisaslı kadrlar kimi
hazırlanırlar. Bağlanılmış müqavilələrin,
qazanılmış uğurların analitik təhlili verilən
müvafiq səhifələr inkişaf səviyyəsini bütün
aydınlığı ilə dərk etməyə imkan verir.
Nəfis şəkildə, 2000 tirajla nəşr olunmuş
"Azərbaycan təhsili yeni inkişaf mərhələsində"
adlı kitab tarixi, pedaqoji, ictimai,
siyasi-mədəni, milli-dünyəvi məzmunu ilə
seçilən, müasir dövrdə təhsil quruculuğunu
səciyyələndirən, Azərbaycan təhsilinin yeni
inkişaf tendensiyalarının tətbiqi, təhlilinə
həsr edilmiş fundamental əsər kimi böyük
əhəmiyyət kəsb edir.
Hüseyn ƏHMƏDOV,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin
Ümumi pedaqogika kafedrasının müdiri,
pedaqoji elmlər doktoru, professor,
Rusiya Dövlət Təhsil Akademiyasının akademiki,
Prezident təqaüdçüsü,
Həsən BAYRAMOV,
ADPU-nun dosenti, pedaqoji elmlər üzrə fəlsəfə
doktoru |