Azərbaycan bədii ədəbiyyatında və fəlsəfi fikir
tarixində özünə əbədiyyəti təmin etmiş ulu söz
sənətkarımız Hüseyn Cavidin yaradıcılığı elə
ədəbi qaynaqlarımızdandır ki, buraya hər dəfə
müraciət edəndə sənətkar dühasının yeni-yeni
möcüzələri qarşısında heyrətlənməli olur,
özümüzü bu qüdrətli sənətkarın romantik ecazkar
aləmində hiss edirik. Mənzum dramaturgiyamızın
dünya ədəbiyyatınin şedevrləri sırasında
vüqarla dayanmağa layiq əsərlərindən olan
"İblis" faciəsi ədibin yuxarıdakı fikirlərimizi
təsdiq edən əsərlərindən biridir. Əsərin qələmə
alındığı 1918-ci ildən bəri bədii məziyyətləri,
tədris və metodik əhəmiyyəti haqqında yazılanlar
bir yerə toplansa, cildlərlə kitaba bərabər
olar. Bununla belə, bu günün təhsil standartları
baxımından "İblis" faciəsinin yeni üsullarla
təhlili günün tələbidir və bu yazıda əsərin
təhlili ilə bağlı bəzi fraqmentləri pedaqoji
ictimaiyyətimizin nəzərinə təqdim edirik.
"İblis" faciəsinin Birinci Dünya müharibəsi
illərində yazıya alınması, H.Cavidin burada bir
filosof və humanist insan kimi düşüncələrinin
açılması, ədalətsiz müharibələrə, müharibə
qızışdırıcılarına nifrət hissləri oyatması
ideyaları ətrafında mövzunun tədrisinə ayrılmış
bir neçə saat vaxt ərzində müəllim son dərəcə
məsuliyyətli olmalı, intensiv metodlardan
istifadə etməlidir. Mövzunun tədrisi ərəfəsində
çalışmaq lazımdır ki, şagirdlər əsəri müstəqil
oxusunlar. Əsərin dilində çətin anlaşılan ərəb
və fars sözləri, osmanlı-türk şivəsi tələb edir
ki, şagirdlərin oxusuna müəllim rəhbərlik etsin,
əsərdəki əsas fikri və müəllif qayəsini
şagirdlərə çatdırmaqda yardımçı olsun. Yeni
təlim vəzifələrinin tələbinə uyğun olaraq, hər
bir şagirdin subyektiv rolunun artırılması üçün
müəllim öz "drijorluq" məharətindən istifadə
etməlidir. Problemin qoyuluşu, mövzunun dərki
ətrafında sinif kollektivini səfərbər etməli,
maraq doğuran üsul və vasitələrdən istifadə
olunmalıdır. Burada haqqında bəhs olunan üsul və
vasitələr kompüter imkanlarına malik olan məktəb
və müəllimlər üçün əlverişlidir. Təqdim
edəcəyimiz fraqmentlər elektron tədris imkanları
olan məktəblərdə istifadə olunmaq üçün nəzərdə
tutulsa da, ondan adi texniki təlim vasitələri
şəraitində də faydalanmaq olar.
XI sinifdə H.Cavidin "İblis" faciəsinin təhlili
üçün nəzərdə tutulmuş dərs saatları və ya
dərsdənkənar məşğələlərdə tədris məqsədilə on-on
iki fraqmentdən ibarət təqdimat nəzərdə tutulur.
İlk qeydlər şagirdlərin tanışlığı və problemə
cəlb olunması məqsədi daşıyır. Bu, ənənəvi
təlimdə, təxminən, "müəllimin şərhi"nə uyğun
gəlir. Biz hər bir elektron səhifəyə
yerləşdirdiyimiz materialı ayrı-ayrı təqdimat
şəklində əks etdirməyə çalışacağıq. Başqa sözlə,
hər bir təqdimat kompüterdə bir elektron səhifə
sayılır. İntensivlik məqsədilə sinif əvvəlcə
müxtəlif qruplara bölünür (bölünməyə də bilər).
1-ci təqdimat məzmunca əsərin təhlili üçün giriş
məqsədi daşıyır. Odur ki, həmin fraqmenti,
təxminən, aşağıdakı kimi verirəm: H.Cavid bütün
yaradıcılığı boyu bəşəri və milli səadət, sülh
və əmin-amanlıq tərəfdarı olmuş, humanist və
romantik bir şair kimi müharibələri və onu
törədənləri insansevərliyə, bəşəriyyətin
tərəqqisinə, yüksək ideallara səsləmişdir.
"İblis" ədibin həmin düşüncələrini əks etdirən
və dünya ədəbiyyatının şah əsərləri ilə bir
sırada duran romantik faciədir. İnteqrativ
məqsədlə dramaturqun "Peyğəmbər" dramından
götürdüyümüz aforizmlə fikrimizi
qüvvətləndiririk:
Kəssə hər kim tökülən qan izini,
Qurtaran dahi odur yer üzünü.
Bu epizodun nümayişi şagirdləri əsərdə qoyulmuş
problemin tədqiqinə yönəldir. Əlavə təsir
effekti yaratmaq üçün şagirdlərin diqqətini
əsərdə ideya daşıyıcısı olan Vasifin dilindən
götürülmüş, xalqımızın bugünkü durumu ilə
yaxından səsləşən 2-ci fraqmentə cəlb edirəm.
Həmin fraqment 2-ci təqdimat sayılır və
şagirdlərin fikri fəallığını gücləndirmək
məqsədi daşıyan sualdan ibarətdir: H.Cavidin
vətəndaş və milli qayəsini əks etdirən aşağıdakı
sözlər "İblis" faciəsində hansı qəhrəmanın
dilindəndir?
Turana qılıncdan daha kəskin ulu qüvvət,
Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət...
Şübhə yoxdur ki, əsəri diqqətlə oxumuş şagird
üçün bu suala cavab vermək o qədər də çətin
deyil. Müəllim problemin açılışına cəlb olunmuş
şagirdlərə Vasifin və Arifin taleyi,
müharibənin yaratdığı vəhşətlər və s. haqqında
düşündüklərini deməyə, onu Azərbaycanın müasir
durumu ilə - torpaqlarımızın xain və nankor
ermənilər tərəfindən işğalı ilə əlaqələndirməyə
şərait yaradır. Müharibənin dəhşətlərini və
ağrılarını daşıyan üç gəncin - Arifin, Vasifin
və kiçik zabitin Vətən, onun tarixi və taleyi
haqqındakı düşünçələri ilə şagirdlər H.Cavidin
Osmanlı dövlətinin tarixi, Birinci Dünya
müharibəsi, Türkiyə Respublikası və türk xalqı
barədə düşündüklərinin yeni bir qatı ilə tanış
olur, yuxarıdakı sözlərin isə Vasifə məxsus
olduğunu xatırlayırlar. Müəllim həmin debatın
yekunu kimi şagirdlərə Türkiyə-Azərbaycan tarixi
ilişkiləri ilə bağlı müstəqil tapşırıqlar da
verə bilər.
Bunun ardınca şagird-müəllim qənaətlərini
möhkəmləndirən 3-cü təqdimata keçilir. Bu, sadə
bir quruluşdur və kompüterin Power Point
proqramının imkanları sayəsində müxtəlif
şəkildə nümayiş etdirilə bilər. Slaydın bir
tərəfində qlobus üzərində "ürmhəbia" şəklində
hərflər dağıdılaraq anaqram tərtib edir, ondan
aşağıda - sağda isə əsərdəki obrazların - Arif,
Vasif, Rəna, Elxan, Yaralı zabit, Ərəb zabiti,
İbn Yəminin adlarını alt-alta nümayiş etdirilir.
Qlobusun üzərindəki sözlə burada adları çəkilən
obrazlar arasında əlaqələri müəyyənləşdirmək
üçün səhifənin əvvəlində belə bir sual
qoyulmuşdur: "Aşağıdakı anaqramda verilmiş söz
"İblis" faciəsindəki obrazların hər birinin
taleyində özünəməxsus izlər qoymuşdur. Həmin
sözü tapın". Yenidən şagirdlərin fəallığı
artır, hər qrup özünəməxsus fikirlərlə əsərdə
qoyulmuş ideyanı dərk etməyə çalışır. Sonda
müəllim kompüterin köməyilə qlobusun üzərindəki
hərflərə bir-bir toxunur, nəticədə lövhəciyin
sağ tərəfində "müharibə" sözü alınır.
Sonrakı təhlil elementi - 4-cü təqdimat klaster
(şaxələndirmə) şəklindədir. Səhifənin əvvəlində
belə bir tapşırıq verilmişdir: "Əsərdəki
ideyanın açılmasında surətlərin rolunu şaxələr
üzrə müəyyənləşdirin". Klaster mərkəzdə "İblis"
sözü yazılmış səkkiz şaxədən ibarətdir. Onun
qütbləri aşağıdakı kimidir: 1. Arif-İblis-Mələk;
2.Rəna-İblis-Xavər; 3. Papas, xaxam,
şeyx-İblis-İbn Yəmin; 4. Elxan-İblis-Mələk.
Obrazlar arasında bağlılığı müəyyənləşdirmək
şagirdlərdən tələb olunur. Ola bilsin ki,
şagirdlər bu cür qütbləşməyə əks arqumentlər
irəli sürsünlər. Müəllimin rəhbərliyi altında
polemikaya belə meydan açılması əsərin təhlili
üçün rəngarəng fikirlərin üzə çıxarılması
deməkdir. Bu isə dövrümüzdə şəxsiyyətyönümlü
təhsilin tələblərindən biridir. Elektron
imkanları olmayan məktəblərdə həmin sxemləri
sadə əyaniliklə də nümayiş etdirmək olar.
Bu sxem şagirdlərin İblis obrazı, iblislik və
insan təbiətinin xeyirlə şərin daim mübarizə
meydanı olması, müharibələr, onları doğuran
səbəblər, varlanmaq ehtirasları və s. haqqında
mühakimələrinə geniş imkan yaradır. Şagirdlər
müəllimin köməyi olmadan, lakin onun rəhbərliyi
altında şaxələr üzrə müəllif qayəsinin dərk
olunmasında və onun açılışında fəal iştirak
edirlər. Müəllim kompüterin Power Point
proqramının imkanlarından istifadə etməklə
şaxələr üzrə obrazları fərqləndirərkən müxtəlif
rəng çalarlarından istifadə edə bilər. Məsələn,
İblisi qara, Arifi qırmızı, Elxan və Vasifi
yaşıl, Rəna, Xavər və Mələyi palıdı, din
xadimləri və İbn Yəmin olan dairələri isə sarı
rəngdə verməklə şagirdləri obrazların rəng
simvolikası ilə qruplaşdırılması üzərində də
düşündürür. Bundan əlavə, digər elektron
səhifədə klaster üzrə şagirdlərin işini
asanlaşdırmaq üçün növbəti -5-ci təqdimatı da
nümayiş etdirə bilər. Həmin tapşırığı aşağıdakı
kimi vermək mümkündür:
Klaster (şaxələndirmə) üsulu əsasında
obrazların aşağıdakı kimi əlaqələndirilməsi
səbəblərini izah edin:
İblis - Arif- Mələk - müharibə, onun
dəhşətlərinə münasibət;
Arif - İblis - Xavər - ailədaxili münasibətlər,
məhəbbətə ikili yanaşma;
Rəna - Arif - Vasif - İblis - insanı filosofdan
qatilə çevirən məhdudluq;
Rəna - Xavər - Mələk - humanizm, zəriflikdən
doğan həssaslıq;
Vasif - Elxan - Vətən, onun taleyi ilə bağlılıq;
İbn Yəmin - papas, xaxam - İblis - klasterin və
əsərin qara və tutqun rəngləri və s.
6-cı təqdimat məktəblərimizdə geniş tətbiq
edilən oyun-dərs modelinə uyğun olaraq
düşünülmüşdür. "Kim kimdir?" əyləncəli
teleoyununa bənzəyən həmin səhifəni bütövlükdə
aşağıdakı kimi tərtib etməyi məqsədəuyğun hesab
edirik:
"Kim kimdir?"
1. Müharibələrin dəhşətlərindən bəşəriyyətə
acıyan mövhumi obraz.
2. Filosof - qatil.
3. Qardaşlar.
4. Müharibə, qisas, qənimət.
5. Missionerlər. Təxribatçılıq. Düşmənlərimizin
kəmfürsətliyi.
6. Məhəbbət. Qadınlar.
7. Üç zabit. Tale oxşarlıqları və fərqlər.
8. Nəfs. İnsan iblisləşir.
Burada səkkiz məqama diqqət cəlb olunmuşdur,
lakin bu, nisbidir və çoxaldıla bilər.
Başlıcası, hər bənd üzrə dərindən düşünməyə və
fəal təlimə cəlb olunan şagirdlər müstəqil
şəkildə öz fikirlərini əsərdən gətirdikləri
faktlarla əsaslandıra bilərlər.
7-ci elektron səhifə də oyun - dərs modelinə
uyğundur. İblis obrazı əsərin müxtəlif
yerlərində üzə çıxan mənfur təbiətini faciənin
4-cü pərdəsində açıq etiraf edir. İnteraktiv
üsullar içərisində artıq özünü doğrultmuş
"Spiral"da onun öz dili ilə açılmış sifətlərini
şagirdlərin vasitəsilə yaratmağa çalışırıq. Bu
zaman şagirdlər İblisin görüntülərini söylədikcə
spiralın dolaylarına qeyd edirlər. Təxminən,
aşağıdakı alınır: doqquzdolaqlı bir spiral və
onun hər dolağında İblisin müvafiq görüntüsü -
Abid, Rahib, Mürşid, Sultan, Cavan, Çoban, Papa,
Qazi, Qoca. Solda icə böyük hərflərlə İblis sözü
yazılır. Beləliklə, şagirdlər İblisin
gəlişlərinin müvafiq yeri üzərində düşünməli
olurlar. Bu da məzmunun yadda saxlanılmasına
kömək edir.
Məlumdur ki, ədəbiyyatın əsas tədris
məqsədlərindən biri hərtərəfli inkişaf etmiş
insanın tərbiyə olunmasıdır. Müasir dövrdə
şəxsiyyətyönümlü təhsil siyasəti bu amili bir
qədər də önə şəkir. Biz "İblis" faciəsinin
tədrisində məhz həmin tələbləri rəhbər tutaraq,
8-ci elektron səhifəni əsərdə işlənmiş
aforizmlər üzərində qurmuşuq. Şagirdlər səhifə
ilə tanışlıqdan sonra kəlamların işləndiyi yer
və hansı obrazların dilindən olması barədə
tapşırıqlar alırlar. Nəticədə fəal təlim meydanı
daha da genişlənir. Gəlin, tanış olaq:
* "Satmaz, satamaz milləti şəxsiyyətə aqil".
* "İdrakı sönük başçıların qəfləti ancaq
Etmiş, edəcək milləti həp əldə oyuncaq".
* "Yaşamaq istiyormusun, çarpış,
Hərbə qoş, həp vuruş, ya əz, ya əzil!"
* "Bir fəzilətsə ölüb-öldürmək,
Canavar bizdən əşrəf olsa gərək".
* "Daha xoşdur yara bağlarsa qadın".
* "Dərdə baq, millətə baq, niyyətə baq,
Ölülərdən ölülər feyz alacaq".
* "Olduqca müsəllət sana, bil, nəfsi-ləimin...
...Daim ayaq altında sönüb məhv olacaqsan".
Məktəb təcrübəsi göstərir ki, düzgün tərtib
olunmuş krossvordlar ədiblərin həyat və
yaradıcılıqlarının öyrənilməsində xüsusi
əhəmiyyətə malikdir. H.Cavidin yaradıcılığı
üzərində qurulmuş krossvordu ədibin irsini
dərindən öyrənməyə can atan şagirdləri
çalışdırmaq məqsədi ilə tərtib etmişik. Yeri
gəlmişkən, biz bu səhifəni şagirdlərə təqdim
edərkən onların müstəqil işi üçün nəzərdə
tutduğumuzu bildiririk. Bununla belə, şagirdlər
tərəfindən tamamlanıb başa çatdırılmaqda
çətinlik törədən xanaların doldurulmasında, daha
dəqiq desək, krossvordun tam tərtibində onlara
müəyyən qədər kömək də edirik.
Təqdimatımızın 10-12-ci səhifələri "İblis"
faciəsi üzrə qazanılmış biliklərin test
tapşırıqları əsasında yoxlanılması məqsədilə
tərtib olunmuşdur. Burada standart test
nümunələri ilə yanaşı, ilk dəfə şagirdlərə
təqdim olunmuş testlər də olmalıdır.
Təqdimatımızın sonu H.Cavid haqqında
düşüncələrimizi əks etdirən aşağıdakı səhifədən
ibarətdir. Buradakı fikirlərin əsasında ölməz
dramaturqun irsinə sonsuz məhəbbətimiz və bu
irsin təbliğinə həsr olunmuş 30 illik müəllim
ömrümüz durur: H.Cavidə birinci ömrü Tanrı bəxş
etmişdi. Ölməz sənətkar öz yaradıcılıq dühası
ilə özünün ikinci ömrünü xalqımızın yaddaşına
əbədi həkk etdi. Cavidin üçüncü ömür bəxşişini
isə ona xalqımızın ümummilli lideri Heydər
Əliyev vermişdir. Xalqımızın bu böyük oğlunun
sayəsində ədibin məzarı uzaq Sibirdən
Azərbaycana gətirilmiş, böyük ehtiramla
Naxçıvanda dəfn olunmuşdur...
Həmin səhifənin görüntüsü fonunda xalqımızın
böyük oğlu, ümummilli liderimiz, H.Cavid irsinin
vurğunu, mərhum Heydər Əliyevin səsi yazılmış
çarx gəlir: "H.Cavidin cənazəsinin uzaq Sibirdən
Azərbaycana gətirilməsi asan bir iş deyildi. Bu,
böyük iradə, böyük cəsarət tələb edirdi. Ancaq
xalqımıza, millətimizə, tariximizə,
mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza, mənəviyyatımıza
sədaqət belə bir cəsarət göstərməyə mənə imkan
verdi. Və mən bunu etdim. Hüseyn Cavidin
cənazəsinin Naxçıvanda torpağa verilməsi
Azərbaycanın bu qədim, ayrılmaz hissəsi olan,
müqəddəs bir guşəsi olan Naxçıvana hörmət və
ehtiramın ifadəsi idi".
Ümummilli liderimizin çıxışından yaranmış
əzəmətin sinifdə yaratdığı mənəvi-psixoloji
ovqatı sözlə təsvir etməkdə özümüzü aciz
bilirik... Həmin epizoddan sonra şagirdlərimizdə
xalqımızın bu qüdrətli sənətkarının bədii irsinə
yenidən müraciət etməyə ciddi ehtiyac duyulduğu
aşkar hiss olunur.
Hüseyn ŞAHBƏNDƏYEV,
Xırdalan şəhər 6 nömrəli orta məktəbin
Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi |