Bu gün biz artıq İnformasiya Cəmiyyətinin (İC)
üzvüyük desək, yəqin ki, səhv etmərik. İC-nin
xarakterik xüsusiyyəti informasiya
texnologiyalarının (İT) insan həyatının bütün
sahələrinə nüfuzu, informasiya sənayesi və
biliklərin intensiv inkişaf etməsidir. İC
İKT-nin inkişafı nəticəsində formalaşan yeni
tip cəmiyyətdir, buna biliklər cəmiyyəti də
deyilir. Burada insanın rifahının əsas şərti
bilik, informasiya və onların səmərəli
tətbiqidir. İC zaman, məkan və siyasi
sərhədləri aşaraq informasiya mübadiləsinə
imkan verir. Bu cəmiyyətdə həyat keyfiyyətinin
bütün parametrlər üzrə yüksəlməsi üçün elmə
əsaslanan mühüm ictimai qərarlar qəbul edilir.
İnformasiya Cəmiyyəti müxtəlif mədəniyyətlərin
qarşılıqlı inikasına, hər bir toplumun
özünütəsdiqinə də imkan verir. İC-də kapital və
işçi qüvvəsindən əlavə, bilik də istehsalın
əsas amilinə çevrilir. Müasir şəbəkə
texnologiyaları iqtisadiyyatın strukturunu
dəyişməklə bərabər, zaman və məkan anlayışlarına
yeni məna verir.
İC şəraitində təhsilin statusu daha da
yüksəlir. Təhsil sisteminin vəzifəsi
iqtisadiyyatın inkişafını stimullaşdırmaq,
cəmiyyətin və əmək bazarının sürətlə dəyişən
tələblərinə uyğun olaraq mütəxəssis hazırlığını
təmin etməkdir. Məlum olduğu kimi, qlobal təhsil
sistemi sənayeləşmə dövründə xeyli inkişaf
etmiş, həmən dövrün sosial sifarişini əsasən
yerinə yetirə bilmişdir. Lakin bu təcrübə və
yaradılmış elmi-pedaqoji baza İC-də az
yararlıdır, köhnə təcrübəyə və problemlərə yeni
yanaşma gərəkdir. Digər tərəfdən, təhsilin
sənayeləşmə dövründən yığılıb qalan bir xeyli
problemləri də var ki, İC şəraitində yeni
formada təzahür edir. Ümumiyyətlə, müasir
təhsildə xeyli mürəkkəb ziddiyyətlər,
paradokslar və həlli çətin məsələlər var.
Görünür, bu səbəbdən təhsil problemləri
bəşəriyyətin bir çox dühalarının daim diqqət
mərkəzində olmuşdur. Albert Eynşteyn Jan
Piajeyə göndərdiyi məktubunda yazırdı: "Sizin,
uşaqlarda təfəkkürün formalaşması proseslərini
öyrənməyiniz çox təqdirəlayiqdir. Bir alim
kimi Sizin cəsarətinizə heyranam. Bizim həll
etdiyimiz mürəkkəb fiziki problemlər, Sizin
tədqiq etdiyiniz uşaqlarin təhtəlşüur və şüur
sirləri ilə müqayisədə oyun-oyuncağı
xatırladir".
Elmin bir çox sahələrində son əsrdə ciddi
inkişaf olsa da, insan şüuru, təfəkkürü və
təlimi sahəsinin tədqiqində ciddi irəliləyişlər
nəzərə çarpmır. Bu gün texnologiyaların sürətli
inkişafı fonunda insan şüurunun dəyişmə tempi
çox zəifdir. Görünür, bu səbəbdən müasir təhsil
sistemi yeni texnologiyaların inkişaf tempi ilə
heç cür ayaqlaşa, İT-nin yaratdığı böyük
imkanlardan səmərə ilə istifadə edə bilmir.
Klassik pedaqogikanın, tədris metodikalarının
yaxın keçmişdəki elmi tövsiyələri müasir
informasiya - təhsil məkanında, dəftər-kitaba
az meyilli olan, rəqəmsal düşüncəli yeni nəsl
"indiqo" uşaqların təliminin təşkilində az
səmərə verir. Belə vəziyyətdə müəllimlərin
peşə fəaliyyəti xeyli mürəkkəbləşir. Başqa
sözlə, köhnə təcrübə yeni şəraitdə faydasız
olur, bəzən maneçilik də törədir. Yeni şərait
yeni problemlər yaradır, yeni vəzifələr müəyyən
edir, yeni yanaşmalar tələb edir. Bu amillər
təhsilin bütün pillələrində innovasiyaların
yaradılması və tətbiqini zəruri edir. Ona görə
də hər bir ölkənin təhsil islahatları
innovasiyalara əsaslanmalı, gələcəyə yönəlməli
və qabaqlayıcı xarakter daşımalıdır.
Bu gün İKT-nin inkişafı inqilabi xarakter
daşıyır. BMT-nin qəbul etdiyi "Qlobal
İnformasiya Cəmiyyətinin Okinava Xartiyasi"
sənədində qeyd edilir: "İKT XXI əsrdə
cəmiyyətin formalaşmasına təsir edən mühüm
amillərdəndir. İKT insanların həyat tərzinə,
təhsilinə, peşə fəaliyyətinə, hökumət və
vətəndaş cəmiyyətinin qarşılıqlı
münasibətlərinə ciddi təsir edir. İKT dünya
iqtisadi inkişafının mühüm stimuluna çevrilir.
İKT hamının qarşısında inkişaf üçün böyük
imkanlar açır".
İC qloballaşma prosesləri ilə də sıx
əlaqəlidir. Bu gün bir çox dəyişikliklər
qloballaşma fonunda baş verir. İqtisadi
fəaliyyətin yeni mühiti - qlobal şəbəkə
iqtisadiyyatı və elektron kommersiya
xidmətləri sürətlə inkişaf edir. Distant əmək
münasibətləri inkişaf edir. Belə şəraitdə bir
çox ölkələr texnoloji inkişafı hədəf seçərək,
az zaman kəsiyində intensiv sosial-iqtisadi
inkişafa nail ola bilmişlər. Hələ 1997-ci ildə
Dünya Bankının proqnoz ssenarisində qeyd
edilirdi: "Təhsil islahatları, təhsil
investisiyaları, yeni texnologiyalar yaxın
gələcəkdə inkişaf etməkdə olan ölkələrin
iqtisadi inkişafına güclü təkan verəcək. Rusiya,
Çin, Hindistan, İndoneziya, Braziliya kimi
ölkələr 2010-2015-ci illərdə dünya qlobal
iqtisadiyyatında söz sahiblərinə
çevriləcəklər". Bu proqnozun həyata
keçməsinin artıq biz şahidiyik.
İC tələblərinə uyğun olaraq Azərbaycan
Respublikasının iqtisadi inkişaf strategiyası
xammala əsaslanan iqtisadiyyatdan yüksək
texnologiyalara, innovasiyalara əsaslanan
iqtisadiyyata keçidi nəzərdə tutur. Enerji
resurslarının ixracından əldə edilən vəsaitlər
qeyri-neft sektorunun formalaşmasına, insan
kapitalının inkişafına yönəlir. Ölkəmizdə
reallaşan "qara qızılı insan kapitalına
çevirmək" siyasəti dünyanın müasir inkişafı
meyillərinə uyğundur, çünki bu gün hər hansı
ölkənin zənginliyi onun insanlarının təhsil
səviyyəsi ilə ölçülür. Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin
qeyd etdiyi kimi: "İnsan kapitalı inkişaf etmiş
ölkələrin indiki durumunu müəyyən edən amildir.
Həmin ölkələr təbii resurslar hesabına yox,
intellektual potensiala, yeni texnologiyaların
icad olması, tətbiqinə görə inkişaf edirlər. Biz
də bu yolu seçməliyik".
Cəmiyyətin innovativ inkişaf ideyası bir çox
ölkələrin inkişaf strategiyasının əsasını təşkil
edir. Ölkənin innovativ inkişafı sənaye əsaslı
iqtisadiyyatın biliyə əsaslanan iqtisadiyyata
keçidini təmin edir. İnkişaf etmiş ölkələrdə
ÜDM artımının 80%-ni yeni texnologiya,
avadanlıq və istehsalatın təşkili prosesində
istifadə edilən innovasiyalar təşkil edir. Bu
səbəblərdən müasir dünyada elm, təhsil,
innovasiyalar və bunların əsasında yaradılan
elmtutumlu məhsullar iqtisadi inkişafın əsas
amilləridir. XXI əsrdə elmi-texniki ideyalar,
elmtutumlu məhsullar, yüksək texnologiyalar,
kadrların intellektual və təhsil potensialı
millətin, dövlətin rəqabətədavamlılığını, onun
innovasiya qabiliyyətini, dayanıqlı iqtisadi
inkişafın əsasını təşkil edir.
İnnovasiya amili İC-ə keçidin maraqlı bir
xüsusiyyətini aşkar edir: bu gün daha çox elmi
informasiya istehsal edən ölkələrlə yanaşı, bu
informasiyadan səmərəli istifadə, praktikada
operativ tətbiq edən ölkələr də intensiv inkişaf
edir. Çin, Yaponiya, Cənubi Koreya və s.
ölkələrin innovativ inkişafında bu amil aydın
sezilir. Sənaye və biznes üçün innovativ
biliklərin, informasiyaların hansı regionda
yaranmasının əhəmiyyəti yoxdur (elmin vətəni
olmaz), əsas bu ideyalardan tez və səmərəli
istifadə bacarığıdır. İnnovasiya yeni
informasiyadan, elmi nailiyyətdən, ixtiradan
pul qazanmaq, əqli əməyin məhsulunu bazarda
sərfəli şəkildə sata bilmək qabiliyyətidir. Bu
gün innovasiyalar İnternet vasitəsilə
informasiyanın, intellektual tutumlu məhsulun
elektron ticarəti olaraq, İC-də intellektual
sahibkarlığın mühüm növü kimi qlobal fəaliyyət
meydanına çevrilməkdədir.
İnkişaf etmiş ölkələrdən fərqli olaraq keçid
dövrünü yaşayan ölkələrdə innovativ fəaliyyəti
əngəlləyən bir sıra problemlər var: müvafiq
qanunverici bazanın olmaması, sənayedə texniki
və texnoloji yeniliklərə tələbatın zəif olması,
təbii sərvətlərə əsaslanan iqtisadiyyatın mühüm
rol oynaması, elm və təhsilin qlobal inkişaf
tempindən geridə qalması, "əyalət xarakterli
olması" və s. Bu problemlərin həllinə isə
xeyli vaxt lazımdır, lakin biliklərə əsaslanan
iqtisadiyyatın yaradılması üçün bu zəruridir.
Məlum olduğu kimi, ölkəmizdə iqtisadiyyat
sahəsində keçid dövrü artıq başa çatmışdır.
Deməli, bundan sonrakı mərhələdə elm və
təhsilin inkişafı üçün daha əlverişli maliyyə
imkanları yaranır. "Azərbaycan Respublikasında
2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli
Strategiya" qəbul edilmişdir. Bu sənəddə qeyd
edilir ki, elm və texnologiyanın inkişafı,
qabaqcıl innovasiya sisteminin yaradılması və
tətbiqi dövlət siyasətinin strateji
məqsədlərindəndir. Strategiyanın məqsədləri
kimi elmi tədqiqatların və innovasiya
siyasətinin səmərəsini artırmaq, ölkəni
texnoloji cəhətdən modernləşdirmək, insanın bu
və ya digər sahədəki fəaliyyət səmərəsinin
yüksəldilməsinə yönələn innovasiyalardan geniş
istifadə məsələləri xüsusi qeyd edilmişdir.
Strategiyanın mühüm bölmələrindən biri elm,
təhsil və istehsalın inteqrasiyası məsələlərinə
həsr edilmişdir. Bu bölmədə qeyd edilir ki,
İC-də mükəmməl bir sistemin tərkib hissələri
kimi elm, təhsil və istehsalatın inteqrasiyası
biliyə əsaslanmalıdır.
İqtisadi inkişaf ölkədə insan potensialının
formalaşmasını təmin edən ali təhsilin və
öyrənmənin fasiləsizliyini təmin edən əlavə
təhsilin innovativ inkişaf sistemi olmadan
mümkün deyil. Biliklərə əsaslanan iqtisadiyyata
keçidin təmin edilməsində universitetlərin mühüm
rolu var. Milli innovasiya sisteminin
formalaşmasında, inkişafında, cəmiyyətin
innovativ səviyyəsinin yüksəldilməsində,
innovasion mədəniyyətin formalaşmasında
universitetlər lider olmalıdırlar. Bilik,
informasiya dünya təhsil sisteminin
inkişafında həlledici amilə çevrilir.
İC insan fəaliyyətinin bütün sahələrini
transformasiya etdiyi kimi, dünya təhsil
sisteminə, xüsusən də ali təhsil sisteminə
ciddi təsir göstərməkdədir. İnformasiya
məkanında universitetlər elm və innovativ
inkişaf mərkəzlərinə çevrilirlər, bu zaman əsas
məqsəd təhsil innovasiyalarının yaradılması və
yayılmasıdır. Təhsil innovasiyası -
universitet fəaliyyətinin keyfiyyəti və
rəqabətədavamlılığının yüksəldilməsi məqsədi
ilə yeni yaradılmış və ya təkmilləşdirilmiş
pedaqoji təyinatlı son məhsuldan istifadədir.
Universitetdə innovativ proses yeniliklərin
yaradılması, tətbiqi, yayılması istiqamətində
kompleks fəaliyyət olub, elmi tədqiqatların,
idarəetmə qərarlarının, maddi-texniki
infrastrukturun yaradılması və inkişafını
nəzərdə tutur. Universitetin innovativ
fəaliyyəti təhsil mühitinə yeni və səmərəli
elementlərin daxil edilməsinə imkan verən
məqsədyönlü dəyişiklikdir. Bu tip fəaliyyət
təhsildə məzmunun, formanın, metodların,
texnologiyaların, vasitələrin, idarəetmə
sistemlərinin inkişafı və səmərəsinin
yüksəldilməsinə xidmət edir. Universitetin
innovativ fəaliyyəti nəticəsində
rəqabətqabiliyyətli kadrlar hazırlamaq mümkün
olur.
Universitetin rəqabətqabiliyyətli müasir
təhsil müəssisəsi kimi formalaşması üçün onun
fəaliyyəti təlim-tərbiyə və elmi-tədqiqatla
yanaşı innovativ fəaliyyət istiqamətini də
əhatə etməlidir. İnnovasiyalar universitetin
bütün struktur bölmələrinin fəaliyyətində mühüm
amil olmalıdır. Bunun üçün zəruri hallarda
universitetin tərkibində innovasiya yönümlü
əlavə infrastruktur bölmələrinin yaradılması
məqsədəuyğundur. Bu infrastruktur bölmələrin
əsas məqsədi innovativ məhsulların yaradılması
və tətbiqindən ibarət olmalıdır.
Universitetlərin təkamülü cəmiyyətin inkişafı
ilə sıx bağlıdır. Əgər 50 il əvvəl
universitet təhsilinin əsasını klassik
universitetlər təşkil edirdisə, bu gün təhsil
bazarında Biznes-Universitetlər üstünlük təşkil
edir. Biznes-Universitetlərin "istehsal
etdiyi məhsullar" klassik ali peşə təhsili
ilə yanaşı, həm də genış spektrdə elm-təhsil
xidmətlərini əhatə edir.
Biznes-Universitetlər dövlət və özəl sektordan
aldığı sifarişlər əsasında layihələr icra
edirlər. Universitet əməkdaşlarının yerinə
yetirdikləri belə layihələrin nəticələri
elmtutumlu yeni məhsul kimi bazara təqdim
edilir. Bu məhsullar sırasında "elmi-tədqiqat
təcrübi konstruktor işləri"nin nəticələri,
"tətbiqi elmi-tədqiqat işləri"nin nəticələri və
s. qeyd edilə bilər.
Müasir universitetin inkişaf strategiyası
innovasiyalara əsaslanmalıdır. Universitetin
yeniliklərə, innovasiyalara açıq olması,
innovativ inkişaf yolunu tutması onun sürətlə
inkişaf edən qlobal tələblərə uyğunlaşması,
rəqabətədavamlı olması üçün mühüm şərtdir.
Belə universitetlər davamlı olaraq elm-təhsil
prosesinin məzmununu, texnologiyasını
təkmilləşdirərək inkişaf edirlər. Müasir
universitetlərə xas olan geniş muxtariyyət, elm
və təhsil proseslərinin vəhdəti, məhsuldar
innovativ fəaliyyət, sənaye və bizneslə möhkəm
əlaqələrin qurulması XX əsrin sonuna yaxın
sürətli elmi-texniki inkişafı təmin etmişdir.
Universitetin innovativ inkişafı innovasiyaların
və innovativ fəaliyyətin universitet
fəaliyyətinin bütün sferalarına sistemli tətbiqi
prosesidir. Universitetin inkişafının innovativ
xarakteri onun fəaliyyət nəticələrinin
innovasiyalar hesabına təmin edilməsidir.
İnnovativ inkişaf informasiya cəmiyyətində
universitetin rəqabətədavamlı olması, dinamik
inkişafı üçün əsas şərtdir. Burada ənənə və
yeniliyin mübarizəsi, vəhdəti, sinergetik
inkişafı məsələləri özünü göstərir.
İnnovativ təhsilin mahiyyəti belə ifadə edilir:
"Keçmişin arxasınca qaçmamalı, gələcəyi
yaratmalı". İnnovativ təhsil tədrisdə
innovasiyaların yaradılması, inkişafı,
yayılmasına istiqamətlənmiş proses kimi
xarakterizə edilir. İnnovativ təhsil ənənəvi
təhsilin informasiya cəmiyyəti tələbləri
səviyyəsinə transformasiya edilməsi
("layihələnməsi"), onun İC texnologiyaları ilə
reallaşması deməkdir. Bu zaman təhsildə
müəllimin rolu və statusunun dəyişməsi, onun
məsləhətçi tyutor funksiyası daşıması, təhsil
vasitəsi ilə cəmiyyətin texnoloji,
sosial-iqtisadi sifarişinin reallaşması
müşahidə edilir.
İstənilən universitet innovativ inkişaf yolunu
seçə bilməz, bunun üçün universitetin müvafiq
kadr potensialı olmalıdır. Universitetlərin
inkişafının yeni strategiyasının
formalaşmasında innovasiyaların
sistemyaradıcı funksiyası var. Universitetin
innovativ fəaliyyəti onun struktur bölmələrinin
innovativ fəaliyyətinin təşkili və
əlaqələndirilməsi mexanizminin yaradılnmasını
tələb edir.
Universitetin innovativ fəaliyyəti aşağıdakı üç
istiqamətdə reallaşa bilər.
1. Universitetdə innovasiyaların yaradılması
onun fəaliyyətinin innovativ inkişaf amili
kimi.
2. Universitetdə innovasiya fəaliyyətinin
tədrisi innovasiya üzrə kadr hazırlığı amili
kimi.
3. Universitetin təhsil fəaliyyəti
innovasiyaların dəstəklənməsi və inkişafı amili
kimi.
İnkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatında bu
gün tədqiqat universitetləri aparıcı mövqeyə
malikdirlər. Onların gəlirlərinin mühüm hissəsi
təhsil xidmətləri hesabına deyil, innovativ
fəaliyyət hesabına formalaşır. Qabaqcıl
universitetlərdə aparılan tədqiqatlar
nəticəsində Akademik İnnovasion Universitet
(AİU) konsepsiyası hazırlanmış, ənənəvi
universitetlərin innovasion universitetlərə
transformasiya texnologiyası yaradılmışdır.
Bunun üçün müəyyən mühit və resurslar lazımdır.
Akademik İnnovasion Universitetlərin mühüm
xüsusiyyətləri aşağıdakı kimidir:
1. Problemyönümlü, layihəyönümlü, fənlərarası
təhsil texnologiyalarının tətbiqi ilə elm və
tədris prosesinin vəhdəti əsasında innovativ
təhsilin yaranması.
2. Elmi məktəblər bazasında mütəxəssislərin
keyfiyyətli hazırlanma sisteminin formalaşması.
3. Elm, təhsil və innovasiya fəaliyyətinin
inteqrasiyası.
4. Universitetdaxili korporativ mədəniyyət və
rəqabət mühitinin formalaşması.
5. Dövlət idarəetməsi, dövlət-ictimai idarəetmə
və özünüidarənin səmərəli əlaqələndirilməsi
əsasında universitetin müasir menecmentinin
formalaşması, yeni vəzifələrə uyğun təşkilati
strukturların yaradılması.
6. Universitetlərin müxtəlif maliyyələşmə
mənbələrinin müəyyənləşməsi, universitetin
elm-təhsil xidmətləri sektorunda sahibkarlıq
subyekti kimi formalaşması.
7. Universitetin ölkədaxili və xarici mühitlə
qarşılıqlı əlaqələrini təmin edən mükəmməl
infrastrukturunun formalaşması.
İC-də innovativ universitetlər sürətlə inkişaf
edirlər. İC-də universitetlərin təşkilati
strukturu bu gün istehsalat müəssisələri
strukturlarını xatırladır. İnnovativ
universitetlər elm, təhsil və istehsalat
kompleksi kimi fəaliyyət göstərərək təhsil,
istehsalat və biznes strukturlarını özündə
üzvi şəkildə birləşdirir. Yüksək elmi
potensiala malik belə universitetlər müxtəlif
elmi və biznes ideyalar irəli sürür, öz
tərkibində olan texnoparklarda və
biznes-inkubatorlarda bu ideyaları praktik
olaraq reallaşdırırlar. Tanınmış şirkətlər
bu universitetlərdə öz elm və istehsalat
şöbələrini yaradırlar. Bu universitetlərin
mənfəətinin mühüm hissəsi elm və innovasiyalar
hesabına formalaşır, bu dövriyyə yüz milyon
dollarlarla hesablanan bir məbləğdir.
İC-nin inkişafı universitetlərin fəaliyyət
xarakterini, inkişaf strategiyasını, idarəetmə
sistemini də dəyişdirir. Universitetlərin
təşkilati strukturunda yeni bölmələr yaranır:
"Texnopark"lar, "Təhsil keyfiyyətinin
menecmenti" departamenti, "Marketinq"
departamenti, "Elektron təhsil" departamenti,
"İnformasiya sistemləri və proqram təminatının
yaradılması və istismarı" departamenti kimi
yeni bölmələrin yaradılması nəticəsində
universitetlərin fəaliyyəti və idarə edilməsi
daha çox istehsalat müəssisəsini xatırladır.
Universitet rəhbərliyi tərəfindən səmərəli
idarəetmə qərarlarının qəbulu və dəstəklənməsi
"Təhsilin avtomatlaşdırılmış idarəetmə
informasiya sistemləri" proqram kompleksi
olmadan mümkün deyil. Belə sistemlər əvvəllər
əsasən istehsal və xidmət müəssisələrində
tətbiq edildiyi halda, bu gün "Elektron
Universitet" sistemi kimi inkişaf etmiş bütün
universitetlərdə uğurla tətbiq edilir.
Təhsildə innovasiyaların yaradılması və tətbiqi
universitetin bazar iqtisadiyyatı şəraitində
maliyyə imkanlarını artırmaqla yanaşı,
innovativ universitet modeli qurmağa imkan
verir.
İlham ƏHMƏDOV,
ADPU-nun dosenti |