Söhbət Hüseyn Cavidin nəşinin uzaq Sibirdən
Vətənə gətirilməsindən gedir
"Xalqımız, tariximiz nə qədər yaşayacaqsa,
Hüseyn Cavidin irsi də o qədər yaşayacaq və
xalqımız ondan istifadə edəcəkdir".
Heydər ƏLİYEV
Azərbaycan
xalqının görkəmli şairi, dramaturq Hüseyn
Cavidin nəşinin uzaq Sibirdən Vətənə
gətirilməsindən otuz ilə yaxın bir müddət ötür.
O vaxt bu müqəddəs işdə böyük hünər və
fədakarlıq göstərən Həmid Cəfərovla bu günlər
görüşdük. Məqsədimiz o tarixi missiyanı şərəflə
yerinə yetirən bu insandan Sibirə səfər etdiyi
həmin günləri xatırlamaqla bərabər, mətbuata
açıqlamadığı bəzi fikirlərini öyrənib
oxucularımıza çatdırmaq idi.
Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Həmid Cəfərov
1938-ci ildə Naxçıvanda anadan olub. Bakı Dövlət
Universitetinin filologiya fakültəsini, Bakı
şəhər Partiya Məktəbini və Sov.İKP MK-nın
Siyasi-İctimai Akademiyasını bitirib. Səksəninci
illərdə Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsində
katib vəzifəsində çalışıb. 1983-cü ildən Daxili
İşlər Nazirliyində müxtəlif vəzifələrdə işləyib.
Hazırda təqaüddədir. Həmid müəllim H.Cavidin
nəşinin Vətənə gətirilməsi və onun haqqında əldə
etdiyi sənədlər əsasında irihəcmli kitab
üzərində işləyir. Onun əyləşdiyi otaq isə
H.Cavidin ev-muzeyini xatırladır. Cavid haqqında
yazılmış çoxsayli kitablar, məqalələrin dərc
olunduğu jurnallar, qəzetlər, sənət adamlarının
Həmid müəllimə ünvanladığı məktublar, ürək
sözləri, ona həsr etdikləri şeirlər, müxtəlif
illərdə arxivlərdən topladığı şəkillər, bir çox
surəti çıxarılmış sənədlər əsasında son dərəcə
nəfis şəkildə tərtib etdiyi albomlar və
qovluqlar otagına gələnlərin diqqətini cəlb
edir.
Respublikada
ziyalıların nüfuzu yüksəlirdi
Ümummilli lider Heydər Əliyevin 1969-cu ildə
Azərbaycana rəhbər təyin olunması respublikanın
tarixində çox mühüm bir mərhələnin əsasını
qoydu. Azərbaycan sanki bir tikinti meydanına
çevrildi. Heydər Əliyev bütün sahələrdə olduğu
kimi milli mənəvi dəyərlərimizin qorunmasına,
Azərbaycanın elmi potensialının inkişafına da
böyük diqqət göstərirdi. Ölkənin mədəniyyət və
incəsənət xadimləri, ziyalılar ittifaq
miqyasında yüksək dövlət mükafatları ilə təltif
edilir, ziyalıların cəmiyyətdəki nüfuzunun bərpa
edilməsinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Heydər
Əliyev Azərbaycan ziyalılarını sovet
rəhbərliyinin təzyiqlərindən qətiyyətlə müdafiə
etməyə, onların sıxışdırılmasının qarşısını
almağa da müvəffəq olurdu. Belə bir vaxtda -
1981-ci ildə Naxçıvanda Hüseyn Cavidin anadan
olmasının 100 illiyinə hazırlıq işləri
aparılırdı.
"Heydər Əliyevin xeyir-duası"
Həmid müəllimin dediklərindən:
-
1982-ci il oktyabrın 2-də Azərbaycan KP
MK-nın birinci katibi Heydər Əliyevin Naxçıvana
səfəri zamanı görkəmli Azərbaycan şairi Hüseyn
Cavidin cənazəsinin qalıqlarının Sibirdən Vətənə
gətirilməsi ilə bağlı məsələ müzakirə olundu.
Heydər Əliyev bu nəcib işə xeyir-dua verdi. Fəxr
edirəm ki, o, bu məsuliyyətli işi mənə həvalə
etdi. Cavidin 100 illik yubileyi ərəfəsində
Azərbaycan KP Naxçıvan Vilayət Komitəsinin
bürosunda H.Cavidin cənazəsinin qalıqlarının
Azərbaycana gətirilməsi haqda qərar qəbul
edildi. Biz vaxt itirmədən Cavid haqqında
sərəncamımızda olan bütün sənədləri Mərkəzi
Komitəyə göndərdik. Onu da deyim ki, bu şərəfli
iş üçün Heydər Əliyev Sov.İKP MK-nın Baş katibi
L.İ.Brejnevə və DTK-nın sədri Y.V.Andropova
müraciət etdi.
"Axtarışlarımız bəhrəsini verdi"
-
Bizə yalnız o məlum idi ki, Hüseyn Cavid Mikayıl
Müşfiq və Əhməd Cavadla bir gecədə həbs edilib.
M.Müşfiqlə Ə.Cavad güllələndikdən sonra Cavid
iki il Bakıda, DTK-nın zirzəmisində və Bayıl
həbsxanasında saxlanılıb. 1939-cu ildə isə onu
Maqadana göndəriblər və 1941-ci ilədək orada
yaşayıb. Bundan başqa Cavid haqqında demək olar
ki, məlumatımız yox idi. Elə buna görə də
Maqadana sorğu göndərdik. Maqadan Vilayət
Partiya Komitəsindən alınan cavab belə idi:
"...1939-cu il aprelin 1-də Maqadana gətirilmiş
milliyyətcə azərbaycanlı, Naxçıvan şəhərində
doğulmuş, Bakı şəhərinin sakini, məhbus Hüseyn
Cavid (Rasizadə) 1941-ci il sentyabrın 8-də
İrkutsk vilayətinin Tayşet şəhərindəki
islah-əmək düşərgəsinə göndərilib... H.Cavidlə
bağlı hər hansı digər sənədlərə malik deyilik.
Sov.İKP Maqadan Vilayət Komitəsinin katibi
Q.Kiselyov".
Beləliklə,
axtarışlarımız bəhrəsini verməyə başladı. Bu
dəfə biz İrkutsk vilayətinin Tayşet Şəhər
Partiya Komitəsilə əlaqə saxladıq. Məlum oldu
ki, ayaqları iflic vəziyyətinə düşmüş, gözləri
zəifləmiş H.Cavid Tayşet şəhərinin Şevçenko
kəndində yerləşən əlillər evinə "müalicəyə"
gətirilib. Bu, Stalin rejiminin ənənəsi idi.
Cavid həmin əlillər evinə 1941-ci il noyabrın
17-də daxil olub. Dekabrın 5-də tərtib edilmiş
59 saylı aktda göstərilir ki, H.Cavid 1941-ci il
dekabrın 5-də saat 10.30-da 59 yaşında vəfat
edib. Cavidin 59 (!) nömrəli məzarda dəfn
edildiyi də məlum oldu.
Cavid sorağıyla, Cavid iziylə
1982-ci il oktyabrın 14-də Həmid Cəfərovun
rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətinin tərkibində
Naxçıvan MR daxili işlər nazirinin müavini
Telman Əliyev və Babək rayonundakı daş üzlük
kombinatının fəhləsi, SSRİ Ali Sovetinin
deputatı Zakir Nəsirov Moskvaya uçaraq oradan
Cavid soraqlı səfərə yola düşdülər. Həmin il
oktyabrın 19-da Sov.İKP İrkutsk Vilayət
Komitəsində H.Cəfərovun rəhbərlik etdiyi
Azərbaycan nümayəndə heyəti hərarətlə qəbul
edildi.
Tayşet rayonunun Şevçenko kəndində Cavidin
vaxtilə "sakini" olduğu 21 nömrəli koloniyanı və
şairin dəfn olunduğu qəbiristanlığı tanıyan
adamların müəyyən edilməsi üçün göstərişlər
verildi.
Həmid Cəfərovun dediklərindən:
-
Biz oktyabrın 20-də Tayşetə çatdıq.
Azərbaycandan gəlmiş nümayəndə heyəti burada
şəhərin rəhbər işçiləri tərəfindən qəbul edildi.
Cavidlə bağlı arxiv sənədləri öyrənildi. Sonra
H.Cavidin 1941-ci il dekabrın 5-də vəfat etdiyi,
iki gün sonra isə Tayşet rayonunun Şevçenko
kəndindəki qəbiristanlıqda dəfn olunduğu
müəyyənləşdirildi. Rayon rəhbərliyi ilə olan bu
danışıqlardan sonra Cavidin uyuduğu Şevçenko
kəndinə yollandıq.
Artıq ertəsi gün - oktyabrın 21-də Tayşet Rayon
ZDS İcraiyyə Komitəsinin 141 nömrəli müvafiq
qərarı hazır idi: "Böyük Azərbaycan şairi və
dramaturqu Hüseyn Cavidin (Rasizadə) cənazəsi
çıxarılıb aparıla bilər... Bu iş Həmid Cəfərovun
rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətinə
tapşırılsın...".
Nümayəndə heyətimiz Şevçenko kəndindəki meşəyə
çatandan sonra qarın altında olan qəbirlərin baş
ağaclarına vurulmuş nömrələri axtarmağa
başladıq. Nəhayət çürümüş taxta parçası üzərində
aydın oxunan 59 rəqəmini tapdıq... Qəbirin
önündə diz üstə çöküb ağlayaraq, xeyli müddət
kövrək anlar yaşadıq... Qəbiri üçümüz də birgə
qazdıq. Mən ilk növbədə Cavidin baş sümüyünü
təmizlədim, öpdüm və geniş alnına diqqət
yetirdim. Ona görə ki, o vaxt Cavidin güllə ilə
vurulması barədə söz-söhbətlər gəzirdi. Alnında
güllə izi yox idi. Onun sol ayağında yun corab
izlərinin olduğu aşkarlananda hamımız
heyrətləndik. Həmin yun corabları şairin həyat
yoldaşı Müşkünaz xanım toxumuşdu. Beləliklə,
Cavidin cənazəsinin qalıqlarını torpaqdan
götürdük. Şəriət qanunlarına uyğun olaraq ehsan
verilməklə, həmçinin 100 illik yubileyi ilə
bağlı 100 yaylım atəşi ilə Cavidin xatirəsi yad
edildi.
"Heydər Əliyevdən yeni bir tapşırıq aldım"
-
Biz oktyabrın 23-də Hüseyn Cavidin nəşini xüsusi
vaqonda Tayşetdən İrkutska gətirdik. Səhəri gün
Azərbaycanın nümayəndə heyəti vilayət rəhbərliyi
tərəfindən qəbul olundu. Görkəmli Azərbaycan
şairi və dramaturqu Hüseyn Cavidin 100 illik
yubileyi uzaq Sibirdə qeyd edildi...
Oktyabrın 25-də isə Cavidin cənazəsini təyyarə
ilə İrkutskdan Moskvaya apararkən Azərbaycan KP
MK-nın birinci katibi Heydər Əliyevin tapşırığı
mənə çatdırıldı:
- Cavid Moskva - İrəvan - Naxçıvan marşrutu ilə
deyil, 861-ci reyslə Moskvadan birbaşa Bakıya
"uçmalıdır"! Elə də oldu. 1982-ci il oktyabrın
26-da Hüseyn Cavidlə "birgə" Vətənə qayıtdıq.
Bakı Hava limanında, o payız günündə Cavidi
"qarşılamağa" gələnlərin üzündəki həyəcanlı
anları, gözlərindəki nigaran baxışları sezməmək
mümkün deyildi... Həmin gün Heydər Əliyevin
təşəbbüsü ilə Cavidin cənazəsi Şirvanşahlar
sarayının Taxt-tac salonuna gətirildi. Oktyabrın
27-də isə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının
Rəyasət Heyətində Hüseyn Cavidin harada dəfn
olunması məsələsi müzakirə olundu. İctimaiyyətin
iştirakı ilə keçirilən geniş yığıncaqda şairin
doğma vətəni Naxçıvanda torpağa tapşırılması
qərara alındı. Daha sonra noyabrın 2-də Cavidin
17 il Bakıda yazıb-yaratdığı evində - Əlyazmalar
İnstitutunda vida görüşü oldu. Heydər Əliyev
başda olmaqla respublikanın rəhbər işçiləri
fəxri qarovulda dayandılar...
Naxçıvan doğma övladının yolunu həsrətlə
gözləyirdi
Noyabrın 2-də Cavidin cənazəsinin qalıqları
Bakıdan doğma vətəni Naxçıvana gətirildi. Onu
şairin qızı Turan Cavid, sənət adamları və
ictimaiyyətin nümayəndələri müşayiət edirdi.
Şəhərin təyyarə meydanı çox izdihamlı idi.
Muxtar respublikanın görkəmli adamları,
ictimaiyyətin nümayəndələri Cavidin cənazəsini
gətirən təyyarəni qarşılamağa gəlmişdilər.
Həmin gün H.Cavidin cənazəsinin qalıqları onun
vaxtı ilə yaşadığı, hazırda ev-muzeyinə
çevrilmiş binaya gətirildi. Şair uzun ayrılıqdan
sonra bir gün Naxçıvandakı evində "gecələdi"...
1982-ci il noyabrın 3-də Naxçıvan Dram Teatrında
vida görüşündən sonra saat 15.00-da Hüseyn Cavid
Naxçıvan şəhərində-Cavid bağında torpağa
tapşırıldı.
Bütün bu kədərli anları xatırlayan Həmid Cəfərov
deyir ki, bu mənim həyatımda ən yaddaqalan
hadisə idi. Heydər Əliyevin mənə göstərdiyi
yüksək etimadı doğrultdum. Ulu Cavidin ruhu
qarşısında borcumdan çıxdım...
Həmid müəllim bizimlə söhbət zamanı böyük qürur
hissi ilə onu da bildirdi ki, Hüseyn Cavidin
Vətənə qayıdışından sonra respublikamızda, o
cümlədən Naxçıvanda böyük tədbirlər həyata
keçirildi. Cavidin əsrlər ötəcək qədər ömür
yaşayacaq əzəmətlı türbəsi ucaldıldı. Ən
müqəddəs işlərdən biri də o oldu ki, 59 ildən
sonra onun həyat yoldaşı Müşkünaz xanım və oğlu
Ərtoğrul həmin türbəyə köçürüldü. 2004-cü ildə
isə H.Cavidin qızı Turan Cavid də orada dəfn
olunub. Qürur duyuram ki, Hüseyn Cavidin
cənazəsi ilə bərabər, ailə üzvlərinin də həmin
türbəyə köçürülməsində iştirak etmişəm. Eyni
zamanda Cavidin heykəli ucaldıldı, Naxçıvanda və
Bakıda ev-muzeyləri yaradıldı. Ölməz şairin
əsərləri latın qrafikası ilə nəşr olundu. Bir
neçə dram əsəri səhnələşdirilərək oynanıldı. Elə
bu gün də Azərbaycanın incəsənət işçiləri
H.Cavidin dram əsərlərini böyük məhəbbətlə
tamaşaya qoyur və ondan öyrənirlər. Mənim
istəyim və arzum isə ondan ibarətdir ki,
məktəblərimizdə belə repressiya qurbanları
barədə müntəzəm dərslər, tədbirlər keçirilsin.
Onların xatirəsi yad edilsin...
Bəli, yaxşı deyirlər ki, şairlər dünyaya gəlir,
amma dünyadan getmir. Elə Hüseyn Cavid kimi
şairlər də dünyadan getmir və insanların
qəlbində əbədi yaşayır, bütün xalqın sevgisi ilə
nəsildən-nəslə çatır, ürəklərdə ölməzlik
heykəlinə dönürlər.
Ədalət DAŞDƏMİRLİ |