Elm
yanğısı onun qəlbinin ehtirası idi
Rusiyada 300 illiyi böyük təntənə ilə qeyd
olunan dünya səviyyəli birinci rus alim-təbiətşünası,
ensiklopediyaçı, kimyaçı, fizik Mixail
Vasilyeviç Lomonosov vaxtilə fiziki-kimyaya
indiki dövrün tərifinə çox oxşayan anlayış verib
və fiziki-kimyəvi tədqiqatların geniş proqramını
işləyib. Lomonosov həmçinin astronomiya, cihaz
nəzəriyyəçisi, coğrafiyaçı, metallurq, geoloq,
şair, rəssam, tarixçi olub, müasir rus dilinin
əsasını qoyub. Rusiya təhsil sisteminin, elm və
iqtisadiyyatının inkişafına dair bir sıra
layihələr hazırlayıb.
Kəndli balası
Mixail Lomonosov 1711-ci il noyabrın 19-da
Rusiya imperiyasının şimalında, Arxengelsk
vilayətində o dövrün elm və ədəbiyyat
mərkəzləri sayılan Moskva və Sankt-Peterburqdan
uzaqda şimali Dvina çayının mənsəbində yerləşən
Mişanin kəndində (indiki Lomonosov kəndi)
balıqçı ailəsində doğulub. Lomonosovun doğulduğu
və boya-başa çatdığı bölgədə elm və tədris
müəssisələri yox idi, yerli əhali əsasən
heyvandarlıq, balıqçılıq, ovçuluqla məşğul idi.
Balaca Mixaili də bu cür həyat gözləyirdi...
Lakin Mixail Lomonosovun uşaqlıqdan təbiət
qanunlarının dərk edilməsinə dərindən diqqət
kəsilməsi, yaradıcılığa hədsiz maraq göstərməsi
onun gələcək həyat yolunun xeyli fərqli məcrada
davam etməsinə yol açdı. Lomonosovun doğulduğu
sərt iqlimli ərazidə güclülər qalib gəlir,
zəiflər geri çəkilirdi. Həyat şəraiti Mixail
Lomonosovu da qaçılmazlıqla üz-üzə qoymuşdu. O,
kiçik yaşlardan iribədənli, güclü və inadkar
təsiri bağışlayırdı. Kiçik yaşlarından anası
Yelena İvanovnaya kömək etməli oldu, sonra isə
ailə təsərrüfatının idarə olunmasında atasının
ən yaxın köməkçisi idi. Tale onun üzünə gülmədi.
Hələ 9 yaşında ikən anası vəfat etmişdi. Atası
ikinci dəfə evləndi. Ögey ana Mişanı sevmirdi.
Ola bilsin ki, balaca Mişanın inadkarlığı və
sərbəstliyi onu qıcıqlandırırdı. Lakin atası
Vasili Dorofeyeviç təsərrüfat işlərinin idarə
olunmasında Mixailə ciddi yanaşırdı. O,
fərasətli oğlunun savad dalınca getməsinə çox
çalışırdı. Lomonosov oxumağı tez öyrəndi.
Onun səsi çox güclü, tələffüzü çox aydın idi.
Kənddəki ruhani ata dəfələrlə Mixailə yerli
kilsədə ayinləri oxumağı tapşırmışdı. Özündən
yaşlı olan yeniyetmələr Lomonosova layiq
olmadığı yeri tutan adam kimi baxır və ona həsəd
aparardılar. Mixailin xətti çox kobud idi,
dərhal hiss olunurdu ki, bu əllər balta və avara
daha çox öyrəşib. Smotritskinin "Slavyan
qrammatikası" və Maqnitskinin "Hesab" kitabları
onun ilk oxuduğu kitablar olub. Bir dəfə oxuduğu
bu dərslikləri Lomonosov əzbərdən bilirdi və
bütün həyatı boyu yaddaşına həkk etmişdi.
Sonralar qeyd edirdi ki, bu kitablar onun "alimliyinin
darvazası" olublar. Yaşına görə iri cüssəli və
hündürboy olan Mixaili valideynləri tezliklə
evləndirmək qərarına gəlirlər.
Taleyüklü qaçış...
Lakin
Mixailin öz planları vardı. O, Moskva kimi böyük
bir şəhərin varlığından xəbərdar idi. Və burada
elm, savada yiyələnmək olardı. Onu evdən
xoşluqla buraxmadılar. Qaçmaq lazım gəldi.
Qaçmaq üçün ən əlverişli zaman seçdi ki, onu
olduqca sərt, şaxtalı gündə axtarıb tapmaq və
evə qaytarmaq tamamilə mümkünsüz olsun. Yolda
donmaq riski çox böyük idi. O, ən ağlagəlməz
addım atmalı oldu. Özünü Moskvaya balıq daşıyan
xizəkçi arabasına çatdırdı. Və bir neçə həftədən
sonra Lomonosov artıq Moskvada idi. Lakin pulsuz
və tanışsız, Moskva kimi yad bir şəhərdə yer
tapmaq asandırmı? Nə qədər iradə, cəsarət, özünə
inam və canatma lazımdır ki, qarşıya qoyduğun
məqsədə çatasan...
Birinci gecə Mixail balıqçı dükanında gecələdi.
İkinci gün səhərdən onu ümidsizlik bürüdü. O,
dizi üstə düşərək ağlayır və dualar edirdi,
bundan sonra nə etmək və haraya üz tutmağı
aydınlaşdıra bilmirdi. Bu an təsadüfən Lomonosov
mağazaya balıq almağa gələn yerlilərindən biri
ilə rastlaşır. Mixailin Moskvaya gəlişinin
səbəbini öyrənən bu adam tanışları vasitəsi ilə
onu Rusiyada yeganə ali məktəb olan Slavyan-yunan-latın
Akademiyasına qəbul etdirir. Onu yalnız ona
görə qəbul edirlər ki, Mixail özünü keşiş oğlu
kimi qələmə vermişdi. Kəndlilərə və sənətkarlara
bu təhsil müəssisəsində oxumaq qadağan idi.
Lakin bu yalanın üstü açılır və yalnız Mixailin
biliklərinə və fərasətinə heyran olan
arxiepiskop Feofan Prokopoviçin dəstəyi
nəticəsində o, akademiyada təhsilini davam
etdirə bilib.
Yaşamaq
isə xeyli çətin idi. Akademiyanın tələbələri
ildə 10 rubl alırdı. Sonralar Lomonosov bu
barədə yazırdı:"...danışılması mümkün olmayan
kasıbçılıq: gündə 3 qəpik pul xərcləyirdim. Bu
yalnız çörəklə kvas içməyə çatırdı, bundan əlavə,
yeməyə, kağıza, geyim şeylərinə və s. böyük
ehtiyacım olsa da buna heç cür imkan yox idi. Bu
ehtiyaclar içərisində 5 il yaşadım, hər
çətinliyə dözdüm, lakin elm öyrənməyi
dayandırmadım".
Lomonosov daim aclıqdan əziyyət çəkirdi. Qənaət
etdiyi pulları yalnız kitablara xərcləyərdi. O,
səyləri və əldə etdiyi uğurları ilə
müəllimlərini təəccübləndirməkdə davam edirdi.
O, təkcə Moskvada deyil, Kiyevdə, Sankt-Peterburqda
təhsil almışdı. Bir neçə müddətdən sonra ən
istedadlı tələbələri kimya və dağ-mədən işini
öyrənmək üçün Almaniyaya göndərdilər. Onların
arasında Lomonosov da vardı. Rus elmində
terminologiyanın əsasını qoyan Lomonosov hazırda
işlənən bir çox elmi sözlərin çoxunu ədəbiyyata
daxil edib. Məsələn, fizika, termometr, düstur,
porşen, elastiklik, sferik, atmosfer, barometr,
şüanın sınması, maqnit qütbü və s.
Onu o dövrün ən görkəmli alimi hesab edirdilər.
Lomonosov kimya, fizika, riyaziyyat, mexanika
sahəsində ciddi tədqiqat işləri ilə məşğul
olurdu. Onun fizika və astronomiya sahəsində
işləri bütün Avropada maraqla izlənirdi və onu
ən yüksək səviyyədə qəbul edirdilər.
Moskva Universitetinin banisi
Avropadan qayıdan Lomonosov olduqca rəngarəng
elmi tədqiqatları ilə akademiyanın fəaliyyətində
başlıca rol oynamağa başlayır. 1742-cı ildən
Peterburq Elmlər Akademiyasında işləyən
Lomonosov bir-birinin ardınca elmi məqalələr
dərc etdirir, kimya və fizika sahəsində mühüm
kəşflər edir. 1748-ci ildə Rusiyada ilk kimya
kabineti yaradır. Kimyəvi tədqiqatlar üçün tələb
olunan bir çox cihaz və avadanlıqları Lomonosov
özü düzəldib. Venera planetinin hərəkətini
izləyir, elektrik hadisəsini tədqiq edir, şimal
dəniz yolunu işləyib hazırlayır.
Lomonosovun adı artıq elmi dairələrdə hamıya
tanış idi. İlk rus alimi kimi onu bir neçə
xarici elmlər akademiyasının fəxri üzvü seçirlər.
Rusiya elmi məhz Lomonosovun timsalında Avropada
tanınmağa başlayır. Rusiya Elmlər
Akademiyasında isə vəziyyət olduqca mürəkkəb idi.
Bütün işlərə imperatorluğun elm məsələləri üzrə
katibi alman Şumaxer nəzarət edirdi. O, rus
alimlərinin inkişafına və onların elmi
fəaliyyətinə imkan vermir, yalnız xarici
alimləri dəstəkləyirdi. Lomonosov saray məmuru
ilə gərgin mübarizəyə başlayır. Şumaxeri
tezliklə təhsilə və elmə ayrılan pulların
sovrulmasında və dövlət büdcəsinin
israfçılığında ittiham edirlər. Lakin
imperatriça Yekaterinanın şəxsi həkimi Lestokun
müdaxiləsi ilə Şumaxer vəzifəsində qalır.
Lomonosov isə mübarizəsini davam etdirir.
Şumaxer son günlərinə qədər Lomonosova ziyan
vurmaqda davam edib. Lakin o, Lomonosova qalib
gələ bilməyib. Yekaterinanın favoritlərindən
hesab olunan qraf İvan Şuvalov tezliklə
Lomonosovu öz himayəsinə götürdü. Şuvalov elmi,
incəsənəti, poeziyanı sevir və Lomonosovun kimya
sahəsində işləri ilə maraqlanırdı. Məhz qraf
İ.Şuvalovun köməyi ilə 1775-ci ildə Lomonosovun
təşəbbüsü və onun layihəsi əsasında Moskva
Universitetinin əsası qoyulur. Universitet təkcə
zadəganlar üçün deyil, Lomonosovun öz təbirincə
desək, "elmi qabiliyyətli bütün şəxslər üçün"
nəzərdə tutulmuşdu.
Qeyri-adi dahiliyinin gücü ona tezliklə dünya
şöhrəti qazandırmışdı. Onun kəşflərinin
əksəriyyəti elmi dairələrdə deyildiyi kimi, "zamanı
qabaqlayırdı". Məsələn, təcrübələr aparmaqla
maddə kütləsinin saxlanması qanununu kəşf
etmişdi. O sübut etmişdir ki, təbiətdə heç bir
şey itmir və birdən-birə heç nədən əmələ gəlmir,
yalnız bir şəkildən başqa şəklə keçir. 1760-cı
ildə alman alimi Eylerə bu barədə məlumat
vermişdi. Lomonosov öz kəşfi barədə Rusiya
İmperator Akademiyasının təntənəli iclasında
açıqlama vermişdi. Bu barədə sonralar elmi
məqalə də yazmışdı. Fransız alimi Lavuazye isə
29 il sonra eyni qanunu bir daha sübut etmişdi,
lakin qanun bu vaxta qədər Lomonosovun deyil,
fransız alimin şərəfinə adlanır.
Mixail Lomonosov ensiklopedik insan olduğundan
məşğul olduğu elm sahələri üzrə ciddi
tədqiqatlar apara bilib. Böyük rus şairi
Aleksandr Puşkin onun haqqında yazırdı: "Özünün
böyük iradəsini və yüksək dərketmə qabiliyyətini
ortaya qoyaraq Lomonosov təhsilin bütün
sahələrini əhatə edə bildi. Elm yanğısı onun
qəlbinin ehtirası idi".
Milli elmin təəssübkeşi
Lomonosov yazırdı:"mən ölümdən qüssələnmirəm,
yaşadım, səbr etdim və mən bilirəm ki, haqqımda
vətən oğulları təəssüflənəcəklər". Onu daha çox
başladığı işlərin taleyi narahat edirdi.
Hərdənbir ona elə gəlirdi ki, bütün işləri puça
çıxıb. Lomonosov imperatriça II Yekaterinanın
səylərindən narahat idi. Bilirdi ki, onun
başladığı milli rus elminin inkişaf etdirilməsi
işləri təhlükə altındadır. Qeyd edək ki,
Yekaterina Rusiyada milli alimlərin deyil, Qərb
alimlərinin işləməsinə daha prioritet əhəmiyyət
verilməsi barədə göstəriş vermişdi.
Lomonosov bir alim olaraq vətən qarşısında
borcunu çox aydın hiss edirdi. Özü hələ
sağlığında bu barədə yazırdı: "Mən həvəslə susar
və tam sakitlik içində yaşayardım. Lakin ədalət
tərəfindən mühakimə olunaraq cəzalandırılmaqdan,
məni istedaddan və elm yolunda səylərimdən
məhrum etməmiş və həyatımda ən qiymətli olan
elmi biliklərin vətənimdə yayılması üçün bütün
maneələri aşmaqda mənə səbr, cəsarət, nəcib
inadkarlıq vermiş Tanrıdan qorxurdum". Lomonosov
şair kimi sağlığında məşhurlaşmışdı. Bəşəriyyət
tarixi ərzində ən böyük alimlərdən biri kimi
tanınan Lomonosov ölümündən qabaq yazırdı: "Yalnız
ona təəssüflənirəm ki, vətənimin xeyiri, elmin
inkişafı və akademiyanın şöhrəti üçün görmək
istədiklərimi başa çatdıra bilmədim".
"Bizim ilk universitetimiz"
Lomonosov Rusiyanın inkişafında böyük rol
oynamış bir çox elmi, texniki və mədəni
təşəbbüslərin təşkilatçısı olmuşdur. 1758-ci
ildə Coğrafiya Departamenti, Tarix İnstitutu,
Universitet və Elmlər Akademiyası tabeliyindəki
gimnaziyanın fəaliyyətinə rəhbərlik ona həvalə
olunmuşdu. Hakimiyyət dəyişikliyi və II
Yekaterinanın imperiyanın başına keçməsindən
sonra Lomonosovun başı üzərində qara buludlar
dolaşıb. Düşmənləri böhtan ataraq Lomonosovu
Yekaterinanın gözündən salmağa başlayıblar.
İmperatriça onların tərəfində olub. O, hətta
Lomonosovun akademiyadan kənarlaşdırılmasına
dair sərəncam da imzalamışdı. Lakin qraf Qriqori
Orlovun havadarlığı sayəsində Yekaterina öz
mövqeyini dəyişmişdi. O, Lomonosovu şəxsən
ziyarət edərək onunla nahar etmişdi. Bu fakt
Lomonosovu düşmənlərinin sonrakı hücumlarından
xilas etmişdi. Yekaterina Lomonosovun istefası
barədə yazmış olduğu və Senata göndərdiyi əmri
geri götürməli olub. Hətta onun əməkhaqqının 2
min rubla qədər artırılmasına göstəriş
verilmişdi. Ona qədər alim cəmi 300 rubl alırdı.
O, 1765-ci il aprelin 15-də vəfat edib.
Elmin bütün sahələrinə aid bir sıra ilk
qiymətli elmi tədqiqat əsərləri yazmış Lomonosov
irsinə ən düzgün qiyməti böyük rus şairi
Aleksandr Sergeyeviç Puşkin verib. O, çox haqlı
deyib ki, "Lomonosov özü bizim ilk
universitetimiz olmuşdur". Lomonosovun elm və
təhsil sahəsində bir sıra fikirləri olduqca
müasirdir. Lomonosov milli təhsilin
beynəlmiləlləşməsi kimi olduqca müasir ideyanın
müəllifi idi. Onun ən böyük arzusu Rusiyanı
savadlılar ölkəsinə çevirmək və xalq arasından
görkəmli alimlərin yetişdirilməsi idi.
Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV |
|