Akademik Ziya Bünyadov xatirələrdə
Ziya
Musa oğlu Bünyadov 1923-cü il dekabrın 21-də Astara
şəhərində anadan olub. 1939-cu ildə orta məktəbi bitirib.
Elə həmin ildən təhsilini Bakı Ali Birləşmiş Komandirlər
Məktəbində davam etdirməyə başlayıb. II Dünya
müharibəsində düz Berlinə kimi döyüş yolu keçib. 27
fevral 1945-ci ildə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı ilə
mükafatlandırılıb. 1946-cı ildə Moskva Şərqşünaslıq
İnstitutuna, 1950-ci ildə isə həmin institutun
aspiranturasına daxil olub. 1954-cü ildə namizədlik
dissertasiyası müdafiə etdikdən sonra Azərbaycana dönüb.
Vətəndə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Tarix
İnstitutunda elmi axtarışlarına davam edib. 1964-cü il
martın 5-də "Azərbaycan VII-IX əsrlərdə" mövzusunda
dissertasiya müdafiə etdikdən sonra elmi şura ona tarix
elmləri doktoru elmi dərəcəsini verib. 1965-ci ildə SSRİ
Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyi yanında Ali
Attestasiya Komissiyası Ziya Bünyadova professor adı
verib. 1967-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının
müxbir üzvü, 1973-cü ildə isə akademiyanın həqiqi üzvü
seçilib.
Ziya Bünyadov 1981-ci ildə Şərqşünaslıq İnstitutunun
direktoru, 1990-cı ildə isə Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının vitse-prezidenti seçilib. "Qırmızı
bayraq", "Aleksandr Nevski", "II dərəcəli Vətən
müharibəsi", "Qırmızı ulduz" ordenləri və müxtəlif adda
medallarla təltif edilib. Tarixçi alim, Sovet İttifaqı
Qəhrəmanı, Dövlət mükafatı laureatı, əməkdar elm xadimi
Ziya Bünyadov 21 fevral 1997-ci ildə dünyasını dəyişib.
Yaqub
MAHMUDOV,
AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun direktoru,
AMEA-nın müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi, Milli Məclisin
deputatı
- Akademik Ziya Bünyadovun elmi fəaliyyəti Azərbaycan
tarixşünaslıq elmində xüsusi bir səhifədir. Tariximizin
düzgün araşdırılıb tədqiq edilməsi, elmi cəhətdən
əsaslandırılması məhz Ziya Bünyadovun adı ilə bağlıdır.
Tarixçi alim kimi Vətən elminin keşiyində durmaq,
Azərbaycan mənafeyinə xidmət etmək, ən müxtəlif
mənbələrdən gərgin zəhmət bahasına əldə etdiyi tarixi
sənədləri gənc nəslə ötürmək Ziya müəllimin bütün elmi
fəaliyyətinin başlıca qayəsi idi. Həyatını həsr etdiyi
Azərbaycan tarixşünaslıq elmini Ziya Bünyadov öz
əsərləri ilə ən yüksək pilləyə qaldırmışdı. Mənim
yaddaşımda, ömür salnaməmdə Ziya Bünyadovun öz yeri var.
Ziya Bünyadovu tələbə vaxtımdan tanıyırdım. Ancaq onun
elmi potensialına, zəkasına bələdçiliyim bir qədər sonra
oldu. O vaxt şair Rəsul Rza dövründə Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyasının çapa hazırlanması prosesində məhz
Azərbaycanın keçmişi, tarixi ilə bağlı bir çox elə
prinsipial məsələlər qarşımıza çıxırdı ki, bunlar
doğru-düzgün araşdırılmamışdı.
Ən ağır vaxtda, kəsərli alim sözünə ehtiyac olan bir
məqamda, məsələn, xalqımız hansı kökə mənsubdur,
Qafqazda ilk aborigenlər kimlərdir və s. bu kimi milli
mənafeyimizə toxunan suallara cavab axtararkən Ziya
Bünyadovun "Azərbaycan VII-IX əsrlərdə", həmçinin "Azərbaycan
Atabəyləri dövləti" - (1136-1225) adlı monoqrafiyaları
əlimizdə sanki bir tutya oldu. Bu əsərlərdəki
təkzibedilməz faktlarla tariximizin bir çox qaranlıq
səhifələrinə işıq tuta bildik. Ziya müəllimin gətirdiyi
elmi dəlillərin, tarixi faktların, Azərbaycan xalqının
təşəkkülündə türk etnosunun aparıcı rol oynamasını sübut
etməsi tarixşünaslıqda bir hadisə oldu. 60-cı illərdə
cavabını axtaran bir çox prinsipial məsələlərə Ziya
Bünyadov əsərlərində tutarlı cavablar vermiş, ortaya
çıxan suallara obyektiv aydınlıq gətirmişdi. O dönəmdə "Azərbaycan
Qafqazda ən qədim dövlətdir, heç zaman unutmamalıyıq ki,
ən böyük aborigen bizlərik" - müddəalarının müəllifi
olmaq Ziya Bünyadov tərəfdən çox böyük cəsarət idi.
Təsəvvür edin ki, o dövrdə yazılan hər bir elmi əsər ya
Moskvaya təftişə,ya da son nəticədə rəy almağa Yerevana
(?!) göndərilirdi. Şimal qonşumuz - Rusiya imperiyası
türk adı çəkməyə cəsarət edənləri "pantürkist", islam
dinini dilinə gətirənləri isə "panislamist" damğası ilə
mühakimə etməyə, cəzalandırmağa hazır durmuşdu. Qafqazın
tarixi ilə bağlı Azərbaycan alimlərinin hər hansı bir
müddəası ermənilərdə aqressiya, səs-küy yaradırdı. Bəs
həmin dövrdə elmi araşdırmaların əsas mövzusu nə idi? Nə
qədər gülünc olsa da, "beşilliklər", "beşilliklərdə klub
işi" "beşilliklərdə kanalizasiya işi" və s. Hələ Stalin
zamanında "rəhbər"in tezisi bu idi ki, Qafqazda ən qədim
feodal-patriarxal dövlətlər Ermənistan və Gürcüstan olub.
Türk adını eşidən kimi imperiya alimləri tarixi
həqiqətlərə göz yumur, dodaq büzürdülər.
Bu tipli məsələlərdə Ziya Bünyadov bir alim kimi səsini
ucaldır, güzəştə getmir, öz dediyinin və yazdığının
üstündə durub onları sübut etməyə nail olurdu. Bayaq
adını çəkdiyim "Azərbaycan Atabəyləri dövləti"
(1136-1225) monoqrafiyası dövlətçilik tariximizdə
qaranlıq gecəni nura boyayan bir şimşək kimi çaxdı.
Atabəy dövlətinin Şəms-əd-din Eldəgəz (1136-1174),
Məhəmməd Cahan Pəhləvan (1174-1186), Qızıl Arslan
(1186-1191) kimi hakimləri haqqında Ziya Bünyadovun
verdiyi bilgilər bir daha Qafqazda Azərbaycan xalqının
daha qədimdən məskunlaşdığını sübuta yetirdi. Bu isə
ermənilərin saxtalaşdırdığı tarixi yerlə-yeksan etmək,
erməni tarixşünaslarının belini qırmaq demək idi. 50
minlik mükəmməl süvari ordusu olan, bir çox ölkə
hökmdarları tərəfindən qəbul edilən Atabəylər dövləti
Ziya Bünyadovun faktlarla işıq tutduğu keçmişin qaranlıq
səhifələrindən daha inadla bu günə boy verdi.
Bir məqamı da xatırlatmaq istərdim. O illərdə xalqımızı
düşdüyü ağır vəziyyətdən xilas etmək üçün Heydər Əliyevə
üz tutan, onu Bakıya dəvət edən, bundan ötrü Naxçıvana
gedən birincilərdən biri də Ziya Bünyadov olmuşdu.
Heydər Əliyev yenidən hakimiyyətə gəldikdən sonra Ziya
Bünyadov həmişə ulu öndərlə eyni cəbhədə fəaliyyət
göstərdi. Heydər Əliyev də Ziya Bünyadovun Azərbaycan
elminə gətirdiyi tapıntıları çox böyük qiymətləndirirdi.
Naxçıvana səfərlərinin birində cənab Heydər Əliyev
Möminə xatın türbəsinin qarşısında dayanıb "Ziya təkcə
bir alim, qəhrəman yox, həm də ən kəskin məqamlarda belə
öz xalqının mənafeyini güdən bir şəxsiyyət, vətəndaşdır"
- söyləmişdi.
Fikrimcə Ziya Bünyadovu gələcək nəsillərə tarixşünas
alim, qəhrəman döyüşçü kimi tanıtmaqla yanaşı, həm də
görkəmli ictimai xadim kimi təqdim etmək zəruridir.
Ziya Bünyadov xalqımızın düşmənlərinin qarşısında
birmənalı olaraq həmişə düzgün mövqe tutması ilə
seçilirdi.
Ziya Bünyadov Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına hələ çox
gənc ikən layiq görülmüşdü. Həmişə döşündə gəzdirdiyi
qəhrəmanlıq ulduzunun imtiyazlarından da şəxsi yox,
milli mənafelərimizi qorumaq üçün istifadə edərdi. Onun
elmdə göstərdiyi qəhrəmanlıqlar döyüş meydanlarında
göstərdiyi qəhrəmanlıqların heç də kölgəsində qalmadı.
Azərbaycan müstəqillik dövrünə qədəm basandan sonra da
Ziya müəllimin haqq səsini xalq həmişə ucadan eşidirdi.
26 Bakı komissarının, Şaumyanın xalqımızın heç də
xilaskarı olmadığını sübut edən arxiv materiallarının
tapılıb üzə çıxarılması da məhz Ziya Bünyadovun
xidmətidir. Ziya Bünyadovun monoqrafiyalarından bəlli
oldu ki, ermənilər tarixən həmişə etibarsız, xain
olublar.
Xalqımızın qədim dövlətlərinə tarixin istənilən
dönəmində hansı tərəfdən bəla gəlibsə, ermənilər məhz
bizə bəla gətirən tərəflə birləşiblər. Bu da tipik
erməni xislətidir.
Ziya Bünyadovdan Azərbaycan tarixşünaslıq elminə böyük
irs qalıb. Məncə, onun bütün külliyyatını seçilmiş
əsərlər şəklində çap etməyin tam zamanıdır. Ziya
Bünyadovun vətən tarixini dərindən bilən xeyli davamçısı
bu gün elmi fəaliyyətdədir. AMEA-nın vitse-prezidenti
Nailə xanım Vəlixanlı da məhz Ziya müəllimin
yetirməsidir.
Bu gün Ziya müəllimin ömür yoluna nəzər salanda onun üç
cəbhədə eyni hünərlə döyüşdüyünün şahidi oluruq:
Birincisi, Böyük Vətən müharibəsində qazandığı ad
xalqımızın adını ucalara qaldırmaq baxımından böyük
qəhrəmanlıq idi.
İkincisi, xalqımızın türk kökündən olmasını elmi
əsaslarla sübut etmək elmdə əvəzsiz qəhrəmanlıq idi.
Üçüncüsü, Ziya Bünyadov öz elmi tapıntıları ilə
tarixşünaslıq elmində ermənilərə qarşı böyük bir cəbhə
açmışdı və ömrünün sonuna kimi də bu cəbhədə öz hünərini
göstərdi.
Ziya Bünyadovun nurlu xatirəsini həmişə ehtiramla yad
edirəm.
Ziyad
SƏMƏDZADƏ,
akademik, AMEA-nın həqiqi üzvü, Milli Məclisin deputatı
Ziya Bünyadov. İstedadlı alim. Görkəmli ictimai xadim.
Mütəfəkkir. Qəhrəman. Şəxsiyyət. Sadə və gözəl İnsan.
Bütün bunlar bir adama mənsub olsa da, hamısı böyük
hərflə yazılmalıdır... Çünki Ziya Bünyadov, sözün əsl
mənasında, böyük alim, böyük insan, qeyrətli vətəndaş
idi.
Ziya Bünyadov dünya miqyaslı alim idi. O, Şərqdə ən
böyük elmi mərkəzlərdən biri olan Azərbaycan EA
Şərqşünaslıq İnstitutu yaradıldığı gündən ömrünün sonuna
qədər burada elmin inkişafı üçün var qüvvəsilə çalışdı.
Ziya Bünyadov ensiklopedik biliyə malik alimlərimizdən
idi. Onu haqlı olaraq, bilik xəzinəsi adlandırırdılar.
O, orta əsrlər və mənbəşünaslıq üzrə elmi məktəbin
banisi idi.
Ziya Bünyadov 50-ci illərin ortalarından ömrünün sonuna
qədər ictimai elmlərin inkişafı, onun qorunması
sahəsində əsl mübariz kimi çalışmışdı. O, Elmlər
Akademiyasının vitse-prezidenti kimi respublikada
ictimai və humanitar elmlərin inkişafı və onun
inkişafının təkmilləşməsi, bu sahədə formalaşan
alimlərin əsl vətənpərvər, əsl ziyalı kimi yetişməsi
yolunda çox səy göstərirdi.
Müqəddəs "Qurani-Kərim"in ana dilimizdə səslənməsində də
Ziya Bünyadovun əvəzsiz xidməti olmuşdur. Bu müqəddəs
kitabı yalnız mükəmməl, ensiklopedik biliyə malik olan
intellekt sahibi tərcümə edə bilərdi. Bu vəzifəni yerinə
yetirmək üçün Şərq aləmini, islam tarixini dərindən
öyrənmək, ərəb dilini səlis bilmək lazım idi. Bütün
bunlar isə Ziya Bünyadovda var idi. Təkcə bu fakt, yəni
müqəddəs kitabımız olan "Quran"ın Azərbaycan dilinə
tərcümə edilməsinə başçılıq etməsi Ziya Bünyadovun
adının, Azərbaycan xalqının tarixinin düzgün
araşdırılması ilə qırılmaz vəhdət təşkil edirdi.
Ziya Bünyadov erməni millətçiləri üçün çox təhlükəli
şəxsiyyət idi. Onun əsərlərində, hətta erməni
mənbələrinə əsaslanaraq apardığı tədqiqatlarda
ermənilərin yeritdikləri çirkin siyasətin mahiyyəti
aşkar olunurdu. Tarixi saxtalaşdırmaqda, özlərini başqa
millətlərdən üstün tutmaqda ad çıxarmış erməni
tarixçiləri Ziya Bünyadov səddini aşa bilmir, yarı yolda
ifşa olunurdular.
Ziya Bünyadovun böyük marağa səbəb olan "Azərbaycan
VII-IX əsrlərdə" monoqrafiyası çapdan çıxanda kitabda
gətirilən faktlar, çıxarılan elmi nəticələr erməni
millətçilərinin Azərbaycana qarşı bir sıra fitnəkar
fikirlərini alt-üst etmişdi.
Ona görə də erməni millətçiləri Ziya Bünyadova qarşı hər
cür fitnəkarlığa əl atırdılar. Amma Ziya Bünyadova bata
bilmirdilər.
Ziya Bünyadovun nəhəngliyi respublikamız müstəqillik
əldə etdikdən sonra özünü daha qabarıq büruzə verdi.
90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının dağılmaq təhlükəsi meydana çıxanda Ziya
Bünyadov bu müqəddəs elm məbədinin dağılmasını irəli
sürən üzdəniraq, elmdən xəbəri olmayan, elmə təsadüfən
gələn antimilli, antivətən mövqeyində duran bəzi "ziyalı"lara
tutarlı cavablar verdi.
Ziya Bünyadov Azərbaycanı ən mötəbər, yüksək səviyyəli
məclislərdə təmsil edirdi. O, Milli Məclisin deputatı
kimi də böyük işlər görürdü. Ziya Bünyadovun tariximizin
ağ ləkələri olan işləri açmaqda xidməti əvəzsizdir. O,
Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin arxivini araşdıraraq
onun materiallarından istifadə etməklə, repressiya
qurbanları haqqında respublika mətbuatında silsilə
məqalələr dərc etdirmişdi.
Bu böyük insan hərdənbir də olsa, istirahət etməyi
xoşlardı. Ziya Bünyadovun çox gərgin, məhsuldar, bəzən
də əsəblə keçən iş günlərinin əzab-əziyyətini ömür
yoldaşı Tahirə xanım öz diqqəti, qayğısı sayəsində bir
qədər unutdururdu.
Ziya Bünyadovla Xəzərin sahilində gəzdiyim günləri
xatırlayıram. O, dənizin qoynunda xəyala dalmağı çox
xoşlardı. Saatlarla söhbət edərdik. Azərbaycanın
ictimai, sosial-iqtisadi problemlərinə dair məsələlərdən
yorulmadan danışardıq. Mən Mərkəzi Komitədə, Dövlət Plan
Komitəsində, Ali Sovetdə çalışdığım zamanlar onunla tez-tez
təmasda olur, məsləhətlər alırdım.
O, bizim Buzovnadakı evimizdə, necə deyərlər, ata
yurdumuzda da dəfələrlə olub. Ailəmiz onu çox sevirdi.
Uşaqla uşaq, böyüklə böyük idi. Ziya Bünyadovun sadəliyi
böyüklüyündən irəli gəlirdi.
İlk baxışdan sadə görünən bu insan hərdən çox zəhmli
olurdu. Amma çoxları bilmirdi ki, bu böyük insanın geniş
ürəyi, incə qəlbi var. Hərdən uşaq kimi ərköyün, hərdən
də ağsaqqal kimi çox ciddi olurdu. Ziya Bünyadov ömrü
boyu mübarizə aparmaq üçün doğulmuşdu elə bil. Heç nəyə
biganə qala bilmirdi. Sərt çıxışları ilə Azərbaycan
xalqının taleyilə oynayanları, xalqın sərvətini
talayanları, müstəqilliyinə biganə olanları həmişə
qamçılayırdı. Laqeydlik ondan uzaq idi. Axı vətəninə,
xalqına, millətinin gələcəyinə necə laqeyd qala bilərdi?..
Ziya Bünyadovdan danışanda onun əsl qəhrəmanlığını qeyd
etməmək ən azı günah olardı. Bəli, o, hər şeydən əvvəl
qəhrəman idi. Təkcə ona görə yox ki, Böyük Vətən
müharibəsindən qalib kimi qayıtmışdı. Həm də ona görə ki,
sonralar da həmişə, son nəfəsinə qədər vətəninin
keşiyində durdu, son nəfəsinə qədər onun azadlığı
uğrunda mübarizə apardı, son nəfəsinə qədər tutduğu
mövqedən dönmədi...
Ölümü də ölümsüzlüyündən xəbər verir Ziya Bünyadovun.
Akademik Ziya Bünyadovun yoxluğu Azərbaycan elmində
həmişə hiss ediləcək. Adı həmişə kamillik, ədalət,
cəsarət kimi nəsillərə nümunə olacaqdır.
Gövhər
BAXŞƏLİYEVA,
AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun
direktoru, professor, Milli Məclisin deputatı
Ziya müəllimlə mənim ilk əyani tanışlığım o zaman
S.M.Kirov adına ADU-nun şərqşünaslıq fakültəsində may
ayında dövlət imtahanları zamanı baş verib. Adını çox
eşitdiyim, özünü o vaxtacan görmədiyim Sovet İttifaqı
Qəhrəmanı, akademik, məşhur alim Ziya Bünyadov o zaman
biz tələbələrə uca, əlçatmaz bir zirvə kimi görünürdü.
Universiteti bitirəndən sonra Şərqşünaslıq İnstitutuna
işə qəbul olundum. Ziya müəllim o vaxtlar orta əsr Şərq
tarixi şöbəsinin müdiri idi. Onu yalnız institutun ümumi
yığıncağında görürdüm, burada isə olduqca prinsipial,
tələbkar, hətta sərt çıxışları onun haqqında məndə
yaranmış əvvəlki fikri bir daha təsdiqləyirdi.
İllər keçirdi, mən namizədlik dissertasiyamı müdafiə
edib, baş elmi işçi vəzifəsində çalışırdım, artıq
doktorluq dissertasiyamı tamamlamaqda idim. 1993-cü ilin
yanvar ayı idi. Ziya müəllim qısa fasilədən sonra
yenidən institutumuza rəhbərlik edirdi. Bir gün məni
direktor kabinetinə dəvət etdi, əvvəlki müavinin başqa
işə keçməsi ilə əlaqədar mənə bu vəzifəni təklif etdi.
Beləliklə, mən Ziya müəllimlə sıx təmasda işləməyə
başladım və onu yaxından müşahidə etmək imkanı əldə
etdim. Çox keçmədən anladım ki, Ziya müəllim haqqında
əvvəlki qənaətim təmamilə yanlış imiş. Tədricən,
günbəgün qarşımda yeni, indiyəcən tanımadığım bir insan
xarakteri canlanırdı. Və bu insan böyüklüyü qədər də
sadə və səmimi idi. Riyakarlıq, ikiüzlülük, üzdə bir söz
deyib, arxada başqa söz danışmaq ona tamamilə yad idi.
Ziya müəllim mərdlik və cəsarət nümunəsi idi.
Ziya müəllim heç vaxt haqqı nahaqqa qurban verməzdi.
Harada olsa, nə söyləsə, nə ilə məşğul olsa, nə yazsa,
təbiətinin dərinliklərindəki ədalət hissini daim qoruyub
saxlayırdı. Və bu hiss son nəticədə onun xarakterinin
başqa cəhətlərinə qalib gəlirdi.
Ziya müəllim olduqca həssas və rəhmli, xeyirxah insan
idi. Zəiflərə, kimsəsizlərə kömək etmək onun daxili
tələbatı idi.
Çox sadə və operativ iş üsulu olan Ziya müəllim qəbuluna
gələnləri heç vaxt gözlətməz, dərhal qəbul edib,
məsələni yerindəcə həll etməyə çalışardı. Ümumiyyətlə,
onun otağının qapısı heç vaxt bağlanmazdı. Hər kəs
istənilən vaxt yanına gəlib, dərdini, problemini danışa
bilirdi.
Ziya müəllim çox maraqlı həmsöhbət idi. Keçdiyi zəngin
həyat yolu olduqca güclü hafizəsində möhkəm həkk
olunmuşdu və o hər dəfə yaddaşının dərinliklərindən
hansısa epizodu çıxarıb, bizə söyləyirdi.
Qarabağ məsələsini böyük yanğı və ürəkağrısı ilə
yaşayırdı Ziya müəllim. Xatirimdədir, azərbaycanlılar
qədim oğuz elindən - indiki Ermənistandan kütləvi
şəkildə qovulduqda, o hamıdan öncə onların Dağlıq
Qarabağa yerləşdirilməsinin vacibliyini o vaxtkı
respublika rəhbərliyinə çatdırdı. Əfsuslar olsun ki,
böyük alimin bu təklifi qulaqardına vuruldu. Nəticə isə
göz önündədir.
Ziya müəllim çox intizamlı idi. Nə vaxtsa cavanlıqda,
cəbhədə xidmət etdiyi vaxt xarakterində formalaşan
daxili nizam-intizam onun canına sirayət etmişdi. Hər
bir işində son dərəcə dəqiq idi. Həmişə eyni vaxt işə
gəlib, eyni vaxtda da işdən gedirdi. Ziya müəllim
deyirdi ki, yatmağı xoşlamır, çalışır mümkün qədər az
yatsın. Deyirdi ki, atası Musa kişi yuxuda rəhmətə gedib,
odur ki, belə aqibətdən ehtiyat edərək, az yatır.
Olduqca zəhmətkeş idi. Onun əqli qabiliyyəti məni elə
valeh edirdi ki, özlüyümdə onu ən müasir kompüterə
bənzədirdim.
Ziya müəllimin çox geniş elmi maraq dairəsi vardı.
Tarixçi olmasına baxmayaraq o, daim Şərq ədəbiyyatı ilə
də maraqlanırdı, bu sahədə də yeri gələndə böyük işlər
gördü. Məsələn, Nizaminin müasiri, XII əsr Azərbaycan
müəllifi Xosrov əl-Ustadın "Munisnamə" əsərinin
əlyazmasını akademik Ziya Bünyadov Böyük Britaniya
kitabxanalarında kəşf edib, surətini gətirərək,
professor Rüstəm Əliyevə vermişdi.
Ziya müəllim rusca təhsil almışdı, uzun illər rusdilli
mühitdə yaşamış, rusca yazıb-yaratmışdı. Buna baxmayaraq,
Ziya müəllim yaşının ixtiyar çağında, respublikamız
müstəqillik qazanandan sonra yazıda da, danışıqda da
Azərbaycan dilinə keçmişdi. Bizə deyirdi: "Mən daha
rusca yazmıram, keçmişəm Azərbaycan dilinə. Siz də
Azərbaycanca yazın!". İnstitutumuzun çapa təqdim etdiyi
kitablar arasında rusca olanları buraxmırdı, tələb
edirdi ki, əsər mütləq ana dilimizə tərcümə olunsun.
Ailəsini çox sevirdi Ziya müəllim. Oğulları, nəvələri
haqda fərəhlə danışırdı. Həyat yoldaşı Tahirə xanımdan
söz düşəndə: "O, gözəl anadır!" - deyirdi. Yaxınlarda
ailə həyatının əlli illik yubileyi olacağını deyirdi və
təbəssümlə əlavə edirdi: "Əgər bir qadınla mən əlli il
ailə həyatı sürmüşəmsə, deməli, o qədər də pis adam
deyiləm!".
Bu gün böyük ehtiyac duyuruq Ziya müəllimə, onun müdrik
məsləhətlərinə, maraqlı, duzlu, məzəli söhbətlərinə.
Hətta keçmiş tənbehləri də indi bizə xoşdur. Deyirlər,
ən yaxşı loğman - zamandır. Amma nədənsə vaxt keçdikcə o
böyük insanın itkisindən bizə dəyən mənəvi-psixoloji
zərbənin ağrısı-acısı azalmır.
Tahirə
BÜNYADOVA,
həyat yoldaşı
Ziya ilə tanışlığımız Moskvada Şərqşünaslıq İnstitutunda
oxuduğumuz vaxtdan başladı. 1946-cı ildə dərslərin
başlanma ərəfəsində institutun qapısı ağzında hərbi
libaslı, ucaboylu, arıq bir oğlan dayanmışdı.
Sinəsindəki Qəhrəman ulduzu diqqətimi cəlb elədi. O vaxt
mən IV, Ziya isə I kurs tələbəsi idik. O da, mən də eyni
tələbə yataqxanasının sakinləriydik.
1947-ci ilin mayında biz Ziya ilə rəsmi nigaha girdik.
Ziya təhsilimiz arasındakı fərqi tezliklə azaltdı. Bir
ilin əvəzinə iki ilin imtahanlarını verdi.
Ziya idmanı sevir, əla voleybol oynayırdı. Özü də
fakültə komandasının kapitanı idi. O, hər sahədə hər
hansı bir oyunda qələbəni sevirdi, bu da xarakterinin
bir detalı idi. Ziya xarici görkəmindəki sərtliyə
baxmayaraq, daxilən çox mərhəmətli və yardımsevər bir
insan idi.
1954-cü ilin avqust ayında Ziya Moskvadan Bakıya
qayıtdı. Bir müddət sonra böyük oğlum Cəmillə mən Bakıya
gəldik. Ziyanın qardaş-bacıları da bizi sevinclə
qarşıladılar. Cəmil məktəbə gedirdi, ailəmizdə ikinci
övladımız - Heydər (atamın adıdır) dünyaya gəldi. Ziya
oğulları üçün həmişə vaxt tapar, onların bütün
işlərindən hali olardı.
Ziya heç vaxt işsiz qalmazdı. Onun hər şeydə öz
qayda-qanunu vardı. Əlyazmalarının, kitablarının yerini
dəyişmək olmazdı. Bir dəfə yay vaxtı Zuğulbada külək
açıq qapıdan içəri girib onun stol üstündəki
əlyazmalarını havaya sovurdu. Bütün ailə kağızların
arxasınca həyətə tökülsək də, nəticəsiz oldu. Pərişan
halda evə qayıtdıq. Ziya bizi bu halda görüb - "Yaxşı,
təzədən yazaram, onsuz da hamısı başımdadır", - dedi.
Bir
saatdan sonra Ziya küləyin apardığı səhifələrin bərpa
olunmuş variantını göstərib dedi:
- Burda bayaqkından da yaxşı yazmışam.
Ziya çoxlu rəssamlarla, xalçaçılarla, heykəltəraşlarla,
qrafiklərlə, arxitektorlarla dostluq edirdi. Sultan
Məhəmmədin miniatürləri və məktəbi, Əcəminin Möminə
xatın abidəsi və Şərq ölkələrinə səpələnmiş digər
əsərləri, arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış min
illərlə yaşı olan şahtaxtı saxsı qabları barədə Ziyanın
söylədikləri əsl elmi kəşflər idi.
Ziya həmişə deyərdi ki, bütün elmlər bir-birilə
qarşılıqlı əlaqədardır. O, zəlzələlər, kometalar,
ulduzlar, meteoritlər, günəş və ay tutulmaları haqqında
məqalələr yazmış, tərcümələr etmiş və onları Azərbaycan
EA xəbərlərinin Yer haqqında elmlər seriyasında dərc
etdirmişdi. Ziyanın əsas silahı onun biliyi, alim nüfuzu,
öz respublikasına sevgisi idi. Bir dəfə o mənə qəribə
bir siyahı göstərdi: "Bu, ermənilərin özlərinə düşmən
hesab elədiklərinin siyahısıdır. Fəxr eləmək olar ki,
orada da lap öndə mənəm", - dedi.
...Şuşanın itirilməsi xəbərini eşidəndə Ziyanın
gözlərində yaş gördüm:
- Bu əsl satqınlıqdır! Şuşanı heç bir düşmən belə
asanlıqla ala bilməzdi - dedi.
Ziya bu fikrə tez-tez qayıdar və hər dəfə də deyərdi ki,
nə indi, nə də yaxın gələcəkdə Heydər Əliyevin
alternativi yoxdur. Bilikli, təcrübəli siyasətçi kimi
Ziyanın Heydər Əliyevə böyük hörməti vardı. O deyərdi:
- Əgər Heydər Əliyev kimi bir şəxs lap əvvəldən
Azərbaycanda hakimiyyətdə olsaydı, heç bir Qarabağ
məsələsi, ümumiyyətlə olmazdı.
Ziya yalnız alim yox, həm də siyasi xadim idi. O, millət
vəkili seçilmiş, Milli Məclisin üzvü olmuşdu.
Akademiyadakı kabinetinin qapıları heç vaxt heç kimin
üzünə bağlı olmazdı.
Ziya ölümdən qorxmurdu: "Ölümdən qorxmaq yox, onu
yaşamaq lazımdır", - deyərdi. Ölümün Ziyanı həyatdan
silməyə gücü çatmadı.
Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin Milli Elmlər
Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutuna akademik Ziya
Musa oğlu Bünyadovun adının verilməsi barədə fərmanı
Ziyanı akademiya əməkdaşları sırasında əbədi saxladı.
Ölümündən sonra təltif olunduğu dövlətin ən yüksək
mükafatı - "İstiqlal" ordenini Azərbaycan Prezidenti
Heydər Əliyev mənə təqdim edərkən, hörmətli Prezidentin
söylədiyi xoş sözlər mənə böyük təsəlli oldu: "Azərbaycan
xalqının milli mənafelərini qorumaq nöqteyi-nəzərdən və
tarixi həqiqəti bugünkü nəsillərə və dünya tarixinə
çatdırmaq baxımından Ziya Bünyadovun əsərləri əvəzsizdir".
Ziya, sənin adın sönməz bir ulduzun ziyası kimi həmişə
insanların qəlbini və təfəkkürünü nurlandıracaq. Fəxr
edirəm ki, sənin kimi məğrur, heç kəsə əyilməyən azad
düşüncəli, qorxmaz, saf və istedadlı bir alim, əsl kişi
mənim həyat yoldaşım olub. Vətəninə və insanlığa
məhəbbətinlə Ziya Bünyadov adına hər yerdə, hər zaman
qəhrəman şərəfi qazandırmısan.
Hazırladı: Ellada UMUDLU |