|
(Sankt-Peterburq Mərkəzi Tarix Arxivinin materialları
əsasında) 
9. İsrafilov Əbumüslüm Cəbrayıl bəy oğlu
(15.4.1885, Dərbənd şəhəri -?)
(SPb. MTA, f.14, s.3, iş 59691, 1911-ci il)
Doğum şəhadətnaməsi
Anamız Azərbaycanın 5 min ildən artıq yaşı olan ən qədim
şəhərlərindən biri Dərbəndin yetirmələri də Piter ali
məktəblərində ən müxtəlif ixtisaslara yiyələnərək vətənə
qayıdır, xalqını maarifləndirməyə, ona fayda verməyə
çalışırdılar. Sankt-Peterburq Mərkəzi Tarix Arxivində
araşdırdığımız növbəti iş həmin dərbəndli balalarından
birinindir. Kimliyini öyrənməkçün öncə doğum
şəhadətnaməsini gözdən keçirirəm. Oxuyuram: bu sənəd 1
fevral 1897-ci ildə Dərbənd ruhani məhkəməsindən Dərbənd
sakini Əbumüslüm bəy’ə
o haqda verilib ki, o, kollej asessoru Mirzə Cəbrayıl
bəy İsrafilov’un
qanuni arvadı Sona xanım Göbək qızı’ndan
15 aprel 1888-ci ildə doğulmuş qanuni oğludur.
Şəhadətnaməni Dərbənd ruhani məhkəməsinin qazısı Hacı
Molla Məhəmmədsadıq Pişnamaz təsdiqləyib.
Tarixi gerçəkliyi düzgün göstərməkçün burada əksini
tapmış bir məqama münasibət bildirməyə borcluyam.
Kollej asessoru mülki çini çar Rusiyasında dərəcələr
haqqındakı cədvəldə VIII dərəcəli məmurlara verilirdi və
o, hərbidəki mayor rütbəsinə bərabərdi. Bu çini
alanlara şəxsi zadəganlıq (bəylik) adı və
imtiyazları verilir, ancaq bu imtiyazlar onun
övladlarına keçmirdi. Buna görə də Əbumüslümün rəsmi
sənəddə "bəy" adlandırılması hüquqi baxımdan doğru
deyildi - bu adı yalnız onun atası daşıya bilərdi.
Teymurxanşura məktəbinin yetirməsi 
Dərbənddə yaşayanların çoxu orta təhsilini əsasən ya
Bakıda, ya da Teymurxanşura’da
(bu Türk şəhərinin adını 1922-dən Buynaksk ediblər)
alırdı. Əbumüslüm İsrafilov da Teymurxanşuranı
seçənlərdəndi. Onun arxivdəki şəxsi işində Teymurxanşura
real məktəbini bitirməsi haqqında iki şəhadətnamə var.
24 iyun 1909 tarixli şəhadətnamədə bildirilir ki,
Əbumüslüm İsrafilov Teymurxanşura real məktəbində 1
sentyabr 1897-ci ildən 9 iyun 1904-cü ilədək oxuyaraq 6
sinfin tam kursunu bitirib və onun attestatının əsli
həmin məktəbin dəftərxanasında saxlanılır. 9 iyun 1905
tarixli şəhadətnamədə isə Ə.İsrafilovun adıkeçən
məktəbdə əlavə - 7-ci sinfi bitirdiyi də qeyd olunub.
Şərqşünas olmaq istəyi
Artıq real məktəbi başa vurmuş Ə.İsrafilov 24 sentyabr
1905-ci ildə Xalq Təhsili Nazirliyinə yazdığı ərizədə
SPb. İmperator Universiteti şərqşünaslıq
fakültəsinin ərəb-fars-Türk-tatar
bölməsinə qəbul olunmasını xahiş edir, çünki bu
dillərin hamısıyla tanışdır və bir neçə Dağıstan
ləhcəsini də bilir. Bu ərizədən az sonra o, həmin
fakültəyə sərbəst dinləyici kimi götürülüb.
Sərbəst dinləyicidən pektora ərizələr
Əbumüslüm İsrafilovun 7 sentyabr 1906-da SPb.
Universitetinin rektoruna yazdığı ərizədə 1905-də real
məktəbi qurtardıqdan sonra sərbəst dinləyici kimi qəbul
edilərək mühazirələri dinlədiyi şərqşünaslıq
fakültəsində yenidən oxumağa ona icazə verilməsini xahiş
edib. Deməli, bu müddətdə onun oxumasında fasilə
yaranıbmış.
 16
sentyabr 1909-da rektora ünvanladığı ikinci diləkçəsində
4 semestr oxuduğunu, ancaq yalnız 1-ci semestrin pulunu
ödədiyini bildirir, 5-ci semestrə keçmək istədiyini
deyərək 3 semestr üçün yalnız universitetin pulunu
keçirməsinə, müəllimlərin qonorarını isə təhsil ili
boyunca ödəməsinə icazə verilməsini xahiş edir. Rektora
10 avqust 1910-da yazdığı üçüncü ərizədən aydınlaşır ki,
ona bu icazə verilməyib. Oradan bilinir ki, o,
şərqşünaslıq fakültəsində 4 semestr sərbəst dinləyici
olub və özündən asılı olmayan səbəblər üzündən (təhsilhaqqını
ödəyə bilmədiyinə görə) təhsilini yarımçıq qoymalı olub;
indi isə oxumağa imkanı var və hüquq fakültəsinə
keçirilməsini xahiş edir (əlbəttə, yenə sərbəst
dinləyici kimi). Xatırladım ki, onun gerçək tələbə
olmasına əngəl törədən həlledici amil latın dilindən
imtahan verməməsiydi.
Latın dilindən imtahan
Rusiya ali məktəblərinin tələbəsi olmaq üçün 7 sinfi
bitirmək yetərli deyildi - əlavə bir il də oxumaq və
hökmən latın dilindən imtahan vermək də gərəkdi, çünki
dərsliklərin və elmi əsərlərin xeyli hissəsi bu dildəydi.
17 yanvar 1911 tarixli şəhadətnamədən görünür ki, kollej
asessorunun oğlu, 15 aprel 1888 doğumlu, müsəlman
Əbumüslüm İsrafilov S.-Peterburq Təhsil Dairəsindəki
Sınaq Komitəsində kişi gimnaziyasının səkkiz sinfi
həcmində imtahan verərək kafi qiymətlər alıb. Başqa
sözlə, o, latın dilindən də imtahan verib.
Sərbəst dinləyicilikdən tələbəliyə
Əbumüslüm İsrafilov SPb. İmperator Universitetinin
rektoruna yeni ərizə yazaraq özünü hüquq fakültəsinin
tələbələri sırasında görmək istədiyini bildirib. İş
burasındadır ki, o, indiyədək universitetdə yalnız
sərbəst dinləyiciydi. Latın dilindən imtahan verməsisə
artıq tələbəlik qapılarını onun üzünə açırdı. 12 noyabr
1911-də onun arzusu çin oldu - gerçək tələbələr sırasına
qəbul edildi və 25 manat təhsilhaqqı da ödədi.
Təhsilhaqqını tam ödəyib
Universitetdən verilmiş bir arayış Ə.İsrafilovun
təhsilhaqqını ödəməsiylə bağlıdır. 31 may 1914 tarixli
həmin bəlgədə tələbə Əbumüslüm İsrafilovun 1906-cı ilin
payızından 1914-cü ilin yazınadək olan müddət üçün
universitetə təhsilhaqqını keçirdiyi təsdiqlənir.
Buraxılış şəhadətnaməsi
26 iyun 1914-də verilmiş, diplomu əvəz edən buraxılış
şəhadətnaməsində qeyd olunub ki, Ə.İsrafilov SPb.
Universitetinin hüquq fakültəsində 8 yarımilin (deməli,
4 ilin) proqramını yerinə yetirib. Təhsili bu səviyyədə
başa vurmaq ona Rusiyanın dövlət idarə və
müəssisələrində işləmək hüququ verdiyinə görə bu sənəd
onu tam təmin edirdi.
Boyəhmədli kəndinin sakini
İsrafilovun şəxsi işindəki ən maraqlı bəlgələrdən biri
SPb. Universiteti dəftərxanasından 1 iyul 1914-cü ildə
verilmiş 9461 saylı məktubdur. Həmin sənəddən aydın olur
ki, keçmiş tələbə Ə.İsrafilov Zaqafqaziya dəmiryolunun
Goran stansiyasında, Gəncə vilayətinin
Boyəhmədli kəndində yaşayır. Görünür, ona
universitetdəki sənədləri gərək olub və onları oradan
istəyib. Universitet dəftərxanası həmin sənədləri siyahı
üzrə Gəncə vilayətinin rəhbərliyinə göndərərək xahiş
edib ki, bu sənədlər Ə.İsrafilova qol çəkdirilməklə
təhvil verilsin və onlara ehtiyac qalmadığı andan lazımi
qaydada yenidən dəftərxanaya qaytarılsın.
Buradan ciddi güman edə bilərik ki, Ə.İsrafilovun ilk iş
yeri görkəmli maarifçi və dövlət xadimi Əsgər ağa
Adıgözəlov Gorani’nin
(1857-1910) ana yurdu Boyəhmədli kəndi olub.
Bakı Dairə Məhkəməsi sistemində
Bütün Qafqazın tarixini öyrənməkdə əvəzsiz qaynaqlardan
biri sayılan "Kavkazski kalendar"ın 1917-ci il üçün
buraxılışından (səh. 654) Əbumüslüm İsrafilovun 1916-cı
ildə Bakı Dairə Məhkəməsi sistemində Məhəmmədyusif
Cəfərov, Rüstəm xan Xoyski, Əli xan Kantemirov, Qasım
Qasımov, Həmid bəy Şahtaxtinski kimi görkəmli
hüquqşünaslarla birgə vəkil köməkçisi işlədiyini
öyrənirik.
Dərbənddə partiya qurucusu
Həm dost-tanışları arasında, həm də bir çox sənədlərdə
ad-soyadı "Müslüm İsrafilov" kimi də çəkilən gənc
hüquqşünas siyasətlə də ciddi maraqlanır, bir Türk oğlu
olaraq millətinin rifahı və xoş gələcəyi üçün çalışmağı
özünə vətəndaşlıq borcu sayırdı. O, əqidəcə sosial-demokratdı.
Dağıstanda ictimai-siyasi fikir tarixini araşdıran tarix
yazarları Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə (bolşevik)
Partiyasının [RSDF(b)P-nin] Dərbənd təşkilatını Müslüm
İsrafilovun görkəmli siyasətçi və dövlət xadimi
İbrahim bəy Heydərov (1879-1949) və başqaları ilə
birgə yaratdığını göstərirlər.
Azərbaycan Milli Şurasında
Qafqazdakı Türk sosial-demokratlarının həlledici qismi
müəyyən vaxtdan sonra bu ideyadan uzaqlaşdı, çünki onlar
birgə çalışdıqları rus sosial-demokratlarının qeyri-rus
xalqların mənafeyini nəzərə almadığına, onların dini və
milli duyğularına sayğısızlıq göstərdiyinə əmin oldular.
Milli duyğuları onların əksərini Azərbaycanın millətçi-vətənpərvər
qüvvələriylə birləşdirdi. Əbumüslüm İsrafilov da onların
arasındaydı. Məhəmmədəmin Rəsulzadə’nin
redaktorluğu altında nəşr edilən "Açıq söz"
qəzetinin 7 sentyabr 1917 tarixli 561-ci sayındakı bir
yazıdan (səh. 3) onun Azərbaycan Milli Şurasının 5
avqust 1917-də keçirilən iclasında iki katibdən biri
seçildiyini öyrənirik. Bu fakt Ə.İsrafilovun həyat yolu
və mübarizə istiqaməti haqqında ötəri də olsa təsəvvür
yaratmağa yetərlidir.
Təəssüf ki, Ə.İsrafilovun sonrakı yaşamı haqqında
əlimizdə heç bir bilgi yoxdur. Ancaq onu araşdırıb
öyrənməyə dəyər!
Ədalət TAHİRZADƏ,
Bakı Avrasiya Universitetinin professoru
[email protected]
Tel.: +994-50-612-68-13 |
