Azərbaycan
professional vokal sənətinin banisi, SSRİ xalq artisti,
professor, ictimai xadim Bülbül böyük və gərgin
yaradıcılıq yolu keçib. Bülbül dünya vokal təcrübəsində
təkraredilməz fenomen sayılır. Spesifik Şərq oxu
tərzindən Avropa oxu məktəbinə keçmiş ilk azərbaycanlı
vokalçı Bülbüldür. O, Azərbaycan milli oxuma sənətinin
ən layiqli üsullarını rus və Avropa məktəbi ilə
birləşdirərək Azərbaycanda yeni vokal məktəbi yaradıb.
Bu məktəb nəinki Azərbaycanda, keçmiş SSRİ məkanında,
həmçinin Yaxın və Orta Şərq ölkələrində də vokal sənəti
sahəsində öz mühüm təsirini göstərib. Azərbaycan musiqi
incəsənətinin inkişafı tarixində Bülbül yaradıcılığı
ayrıca bir səhifədir. O, nəhəng diapazonlu səsə, nadir
istedada malik əvəzsiz bir sənətkardı. Bülbül milli
musiqi incəsənətimizdəki bütün mütərəqqi yeniliklərin
ilk təşəbbüsçüsü və yorulmaz təbliğatçısı olub.
"İlk" sözü onun bütün yaradıcılığından qırmızı xətlə
keçir. I Ümumittifaq vokalçıların Moskvada keçirilən
müsabiqəsinin ilk azərbaycanlı laureatı Bülbül olub. O,
bütün müsəlman aləmindən İtaliyada təhsil almağa gedən
ilk azərbaycanlı tələbədir. Bülbülün müasirləri olan rus
vokal incəsənətinin tanınmış nümayəndələri Sobinov və
Kozlovskinin Fiqner, Şalyapin kimi sələfləri olduğu
halda, onun klassik opera ənənələri əsasında
azərbaycanlı sələfləri olmayıb. O, Azərbaycan vokal
sənətində heç kimin getmədiyi naməlum bir yolda yeni
cığır açmışdır. O cığırla bu gün Azərbaycanın bütöv
vokalçılar ordusu irəliləyir. Azərbaycanın vokal sənəti
öz nadir, təkraredilməz korifeyini Bülbülün şəxsində
tapmışdı.
...Mən Bülbüləm...
Murtuza Məşədi Rza oğlu Məmmədov 22 iyun 1897-ci ildə
Şuşa yaxınlığında, Xan bağı deyilən məhəllədə dünyaya
göz açıb. Hələ kiçik ikən öz məlahətli səsi, zəngulələri
ilə hamıdan seçilən, bülbülləri yamsılayıb onlar kimi
cəh-cəh vuran Murtuzanı el içində "Bülbül" adlandırıblar.
Sonralar elə bu adla məşhurlaşan sənətkarın əsl adı
unudularaq, onu yalnız körpəlikdən tanıyanların
yaddaşında qalıb.
Bülbülün
doğulduğu Şuşa şəhəri Azərbaycanın bir çox tanınmış şair
və musiqiçilərinin, Şərq üslubunda avazı və özünəməxsus
oxuma tərzi ilə muğam tariximizdə iz qoyan məşhur
xanəndələrin beşiyi olub. Bülbülün atası Məşədi Rzanın
da çox ürəyəyatımlı səsi olub. Məhz belə bir mühitdə
böyüyən Bülbül 8 yaşına çatanda öz təkrarsız səsi ilə
artıq xanəndə kimi tanınıb.
...1907-ci ildə atası Bülbülü Şuşa mollaxanasına
göndərir. O zaman mollaxanada dini mərasimlərdə oxumaq
məqsədilə, yəni mərsiyə demək və şəbih çıxarmaq üçün
xüsusi xanəndələr hazırlanırdı. Fikri dərsdən yayınan
şagirdləri molla əlində tutduğu nazik çubuqla
cəzalandırardı...
Şuşanın tanınmış xanəndələri ilə daim ünsiyyətdə olan,
onlardan musiqini, təsnif və muğamları öyrənən Bülbül
artıq yeniyetmə yaşlarında nəinki Zaqafqaziyada, hətta
Orta Asiyada da tanınır, sevilirdi.
Bülbülün qeyri-adi səsinin sorağını Gəncədə məşhur
qarmonçalan Müseyib də almışdı.
O,
iki dəfə məxsusi Bülbülə görə Şuşaya gəlir və onu yola
gətirməyə çalışır ki, Gəncəyə gedib "Şamaxı"
mehmanxanasında birlikdə çıxış etsinlər. Bülbül
mollaxanada təhsilini buraxmaq istəmədiyi üçün Müseyibə
"yox" cavabı verir. Müseyibin axırıncı gəlişindən sonra
Bülbül onun təklifini elə hey götür-qoy edir və fikri
dərs zamanı yayınır. Mollanın nazik çubuğu əlini
göynədəndə o, özünə gəlir. Mollanın onu vurmasını
qüruruna sığışdırmır. Etiraz əlaməti kimi sinfi icazəsiz
tərk edir və bir daha mollaxanaya qayıtmır.
Hardasa bir yol var, məni gözləyir...
1909-cu ildə Gəncəyə köçən Bülbülün səsinin sorağı çox
keçməmiş hər yerə çatır.
1911-ci ildə Bülbülü Gürcüstana -Tiflisə dəvət edirlər.
Orada Bülbül ictimai yığıncaqlar keçirilən yay binasında
çıxışlar edir, məşhur gürcü müğənnisi Vano Saracşvili
ilə də Tiflis səfəri zamanı tanış olur.
Sonralar daha tez-tez Tiflisə dəvət alan Bülbül orada
müxtəlif konsert və tamaşalara, gürcü operalarına baxır,
Tiflisdə qastrolda olan italyan müğənnilərinin ifasında
operalara tamaşa edir. Bütün bunlar Bülbülün
dünyagörüşündə böyük dəyişikliklərə səbəb olur. Ürəyində
opera sənətinə meyil oyanan gənc Bülbül İtaliyanı görmək,
orada təhsil almaq fikrinə düşür.
1912-ci
ildə görkəmli şair Abbas Səhhətlə tanışlıq Bülbülün
həyatında önəmli rol oynayır. Abbas Səhhət Bülbülə
savadını artırmaqda kömək edir, ədəbiyyat və incəsənətə
daha dərindən bələd olmaqda ona istiqamət verir. Şair
Bülbülə rus dilini öyrətməklə yanaşı, həm də özünün
Puşkindən, Lermontovdan etdiyi tərcümələri oxuyur, rus
ədəbiyyatından Bülbülə mükəmməl bilgi verir.
Gəncədə yaşayan Məşədi Cəmil Əmirov isimli bir
musiqişünasın (bəstəkar Fikrət Əmirovun atası) yazdığı "Seyfəlmülk"
operası 1916-cı ildə tamaşaya qoyulanda Bülbül ilk dəfə
həmin operada çıxış edir. Bu, Bülbülün böyük səhnədə ilk
addımı idi.
Bülbül Gəncədə yaşadığı illərdə xanəndə və
musiqiçilərdən ibarət xor yaratmış, Gəncə və onun
qəzalarında musiqi-teatr işinin təşkilatçısı olmuşdu.
Bakı
- arzular şəhəri
1920-ci ildə Bülbülü Bakıya - opera teatrına dəvət
edirlər. O, həmişəlik Bakıya köçür. Elə həmin ildən
Bülbül Birləşmiş Dövlət Teatrı opera truppasının (həmin
teatr 1924-cü ildən Azərbaycan Opera və Balet Teatrı
adlandırıldı) solisti kimi fəaliyyətə başlayır. O,
Üzeyir Hacıbəyovun muğam operası olan "Əsli və Kərəm"də
baş rola dəvət alır. Muğamın bütün incəliklərinə bələd
olan Bülbül Qurban Primovun çaldığı tarın müşayiəti ilə
heç bir çətinlik çəkmədən iki-iki yarım oktavalı
diapazonda baş rolu ifa edir.
Opera
səhnəsində Bülbülün ilk yaradıcılıq uğuru Kərəm obrazı
olub. Bülbülün səhnə müvəffəqiyyətinin sirri nədə idi?
Musiqi folklorunu dərindən bilməsində, aşıqların,
xanəndələrin, el sənətkarlarının məişətinə,
adət-ənənələrinə yaxından bələd olmasında, gözəl səsinin
sehrində, oxuduğu sözləri açıq və aydın tələffüz
etməsində, tamaşaçı, dinləyici diqqətini özünə cəlb edə
bilməsində...
1921-ci ildə Bülbül təşkilində özünün də iştirak etdiyi
konservatoriyanın tələbəsi olur.
O dövrdə Xalq Maarifi Komissarlığında xalq
konservatoriyası təşkil etmək məqsədilə komissiya
işləyirdi. Bülbül özü də bu komissiyanın üzvü idi.
Professional musiqi təhsili almağa can atan Bülbül həmin
illərdə professor A.Drozdo-Polyayevin və professor
N.Speranskinin sinfində dərs alırdı. Bununla yanaşı, o,
fikrində İtaliyada təhsil almaq arzusunu da yaşadırdı.
Xoş gördük, Milan!
1924-cü ilin yayında Bülbül İtaliyaya getdi və bu
səfərində o, İtaliyada təhsilini artırmaq fikrini
qətiləşdirdi.
1927-ci ildə Bülbül konservatoriyanı bitirdi. Azərbaycan
hökuməti onu İtaliyaya, Milan şəhərinə, biliyini
təkmilləşdirmək üçün dördillik ezamiyyətə göndərdi.
1927-ci ilin noyabrından 1931-ci ilin oktyabrına kimi
Bülbül Milanda yaşadı, Delliponti və R.Qranidən dərs
aldı. Dörd il mükəmməl təhsil alan Bülbül iki fərqli
məktəbin sintezini - dünya musiqisinin və milli
musiqimizin ən yaxşı cəhətlərinin üzvi birləşməsini öz
ecazkar səsində böyük auditoriyaya təqdim etdi.
Azərbaycan musiqisində vokal tarixindən
Bülbül 1931-ci ilin oktyabrında İtaliyadan vətənə döndü.
Onun konservatoriyada ilk məruzəsi və Xalq Maarifi
Komissarlığında keçirilən müşavirədəki çıxışı ilə
Azərbaycan musiqi sənətinin inkişafında yeni dövr
başlandı.
Beləliklə, Bülbülün Azərbaycan musiqi sənəti sahəsindəki
çoxşaxəli və gərgin zəhmət tələb edən fəaliyyəti yeni
mərhələyə qədəm qoydu.
1931-ci ildən Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında dərs
deyən, 1940-cı ildən isə həmin təhsil ocağının
professoru olan Bülbül Azərbaycan vokal sənətinin
inkişafında əvəzsiz xidmət göstərib. Bülbülün geniş səs
imkanlarına malik ifaçılığında milli vokal üslubu ilə
italyan vokal məktəbi ənənələri üzvi şəkildə birləşib.
Bülbül Azərbaycan milli vokal məktəbi ənənələrinin
tədqiqinə, bu ənənələrin rus və Avropa opera mədəniyyəti
ilə sintezinə və s. məsələlərə aid bir neçə əsərin
müəllifidir.
1932-ci ildə Bülbülün təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə
Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası nəzdində xalq
musiqisini öyrənən elmi-tədqiqat kabineti yaradıldı.
Bülbül Qarabağa - ilk elmi ekspedisiyaya həmin kabinetdə
işləməyə dəvət etdiyi Azərbaycan romanslarının
bəstəçisi Asəf Zeynallı ilə birlikdə getdi. Onların
topladıqları çox zəngin material musiqi kabinetinin
fəaliyyətinin əsasını qoydu.
Bülbül təşkil etdiyi musiqi kabineti ilə əməkdaşlığa
Ü.Hacıbəyovu, S.Rüstəmovu, Q.Qarayevi, C.Hacıyevi,
F.Əmirovu, Niyazini, Z.Bağırovu, S.İsmayılovu da dəvət
etmişdi. Azərbaycanın musiqi tarixində hər birinin
imzası olan bu xadimlər xalq musiqisinin inkişafına öz
töhfələrini veriblər.
Kabinetin fəaliyyəti nəticəsində Bülbülün redaktəsi ilə
"50 Azərbaycan el mahnısı" (1938), "Azərbaycan xalq
mahnıları" (1956, təkrar nəşri 1958) topluları çap
edildi (sonralar, 1945-ci ildə elmi-tədqiqat musiqi
kabinetinin bazası əsasında Azərbaycan EA İncəsənət və
Memarlıq İnstitutu yarandı).
1933-cü ildə Bülbül I Ümumittifaq Moskva Müsabiqəsinin
laureatı oldu. Mükafat aldı, konservatoriyanın böyük
zalında, İttifaqlar evinin sütunlu salonunda, Moskva
Alimlər Evində çıxışlar etdi, paytaxt tamaşaçılarına
Azərbaycanı tanıtdı.
Bülbülün SSRİ məkanında bütün ölkə boyu və xarici
ölkələrə qastrol səfərinə çıxmağının əsası elə həmin
ildən, yəni 1933-cü ildən qoyuldu.
Opera səhnəsinin batmayan Günəşi
Gözəl və məlahətli, axıcı və geniş diapazonlu səsə malik
Bülbülün aktyorluq istedadı Tanrı vergisiydi. O,
yaratdığı obrazların daxili aləmlərini, hiss və
həyəcanlarını səsinin verdiyi imkanlarla hərtərəfli aça
bilirdi. Bülbülün yaratdığı bütün obrazlar həmişə ən
yüksək zirvədə dayanıb.
Üzeyir Hacıbəyovun "Əsli və Kərəm" operasında Kərəm, "Arşın
mal alan" operettasında Əsgər, "Koroğlu" operasında
Koroğlu, Müslüm Maqomayevin "Nərgiz" operasında Əlyar,
Niyazinin "Xosrov və Şirin" operasında Fərhad, Əfrasiyab
Bədəlbəylinin "Nizami" operasında Nizami, R.M.Qliyerin "Şahsənəm"
operasında Qərib, Qara Qarayev və Gövdət Hacıyevin "Vətən"
operasında Aslan obrazları Bülbülün Azərbaycanın
musiqili teatr tarixində açdığı yeni bir səhifədir.
Milli operalarımızla yanaşı, Bülbül Qərbi Avropa və rus
klassiklərinin də operalarında müvəffəqiyyətlə çıxış
etmişdir. İ.Bizenin "Karmen", C.Verdinin "Riqoletto",
İ.Massnenin "Verter", C.Puççininin "Toska", N.A.Rimski-Korsakovun
"May gecəsi", S.Raxmaninovun "Aleko", R.M.Qliyerin "Şahsənəm",
Çileanın "Arlezianka" operalarında canlandırdığı
obrazlar Bülbülün repertuarında geniş yer tuturdu.
Azərbaycan musiqi tarixində Bülbül dövrü
Xalq mahnılarımızı böyük ustalıqla ifa edən Bülbül "Süsən
sünbül", "Qara gözlər", "Yaxan düymələ", "Çal oyna", "Segah
təsnifləri" sırasından olan bir çox mahnılara yeni nəfəs
gətirib.
Azərbaycan bəstəkarlarının kamera-vokal əsərlərinin
populyarlaşmasında Bülbülün müstəsna xidmətləri var.
Asəf Zeynallının "Ölkəm", Üzeyir Hacıbəyovun "Sənsiz", "Sevgili
canan" romanslarının da ilk ifaçısı Bülbül olub.
Bülbülün istər yaradıcılıq, istər ifaçılıq, istər elmi-pedaqoji,
istərsə də ictimai fəaliyyəti həmişə zirvədə olub. O,
hansı işi başlayıbsa, onu ən yüksək səviyyədə başa
çatdırıb. Sənətdə yaratdığı obrazlar həmişə seçilib,
yadda qalıb.
Bülbül o dövrdə bütün ümumittifaq müsabiqələrdə
münsiflər heyətinin üzvü, bütün vokal konfranslarının və
müsabiqələrinin iştirakçısı və məruzəçisi olub.
Bülbülün səsinin özü bir məktəb idi
1957-ci ildə keçirilən VI Ümumittifaq Moskva
festivalında Şərq xalqlarının klassik oxuma
müsabiqəsinin münsiflər heyətinə Bülbülü sədr
seçmişdilər. Bu festivalda iştirak edən Misir,
İndoneziya, Koreya, Çin nümayəndələrinə Bülbül vokal
sənətinin inkişaf yollarını necə axtarıb tapmaqdan
danışır, öz zəngin təcrübəsini qonaqlarla bölüşürdü.
Bülbülün bütün əmək fəaliyyəti vətəninə, xalqına, milli
musiqi sənətinə fədakarlıqla xidmət etməyin ən bariz
nümunəsidir. O, öz ifasında Şərq və Qərbin musiqi
mədəniyyətinin qovuşdurulmasına nail olmuşdu.
Bülbül Azərbaycanın vokal sənətində inqilab edən,
Azərbaycanın musiqi sənətinin inkişafı naminə bütün
ömrünü sərf edən bir şəxsiyyətdir. Bakıda vaxtilə özünün
yaşadığı küçə bu gün Bülbül prospekti adlanır. Bülbülün
adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbi fəaliyyət göstərir.
Bülbül I-V çağırış Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı
olmuş, iki dəfə Lenin ordeni, iki dəfə "Qırmızı Əmək
Bayrağı" ordeni, "Şərəf nişanı" ordeni, İtaliyanın
Qaribaldi ordeni, həmçinin müxtəlif medallarla təltif
edilmişdir.
Bülbülün yaradıcılığı hərtərəfli inkişaf etmiş bir
xəzinədir. Bülbül peşəkar xanəndə, musiqi folkloru
tədqiqatçısı, Azərbaycan professional vokal məktəbinin
banisidir.
1938-ci ildə SSRİ xalq artisti adına layiq görülən
Bülbül 1950-ci ildə SSRİ Dövlət Mükafatı laureatı olub.
Böyük sənətkar 1961-ci il sentyabr ayının 26-da Bakıda
öz evində ürək tutmasından vəfat etmişdir.
1982-ci il iyunun 10-da ümummilli liderimiz Heydər
Əliyevin təşəbbüsü ilə Bülbülün Memorial Muzeyinin
təntənəli açılışı olub. Açılışda Heydər Əliyev özü və
bütün hökumət nümayəndələri, o cümlədən, SSRİ Böyük
Teatrının şöhrətli truppası da iştirak edib. Bu gün
muzeydə Bülbülün yaradıcılığını, elmi-tədqiqat, pedaqoji
və ictimai fəaliyyətini əks etdirən 9000-ə yaxın sənəd
toplanıb qorunur.
"Mən Bülbüldən sonra ömrümü bu muzeyə həsr eləmişəm"
Bu materialı hazırlayarkən Bülbül Memorial Muzeyinə baş
çəkdim. Bülbülün həyat yoldaşı və muzeyin direktoru
Adelya xanımla görüşdük. Çöhrəsindən nur yağan 90 yaşlı
bu ağsaçlı qadının təqdim etdiyi materiallar mənə Bülbül
haqqında xeyli bilgi verdi. Adelya xanımın Bülbüllə
bağlı xatirələrinin də oxucular üçün maraqlı olacağını
zənn edirəm.
- Biz Bülbüllə 1938-ci ilin əvvəllərində ailə qurduq.
Mən 22 avqust 1922-ci ildənəm. Özüm Tiflisdə doğulmuşam.
Anam gürcüydü, knyaz qızıydı - Ketevanna Vezirişvili,
atam da Rza Qasımov İrəvanın ən böyük, ən məşhur
tacirinin oğluydu. Mən uşaq olanda ailəmiz Bakıda
yaşayırdı. Atam Bülbüllə dostluq edirdi. Sonra da atam
getdi çıxdı İrana, bizsə yenidən köçdük Tiflisə. Bülbül
həmişə Tiflisə qastrola gələndə, bizə də baş çəkərdi...
Xülasə, 16 yaşım vardı ailə həyatı quranda. Sonralar
hüquq təhsili alsam da, heç vaxt o sahədə işləmədim,
çünki Bülbül razı olmadı.
Bülbüllə 25 il yaş fərqimiz olsa da, çox yaxşı
anlaşırdıq. Heç vaxt xətrimə dəyməz, səsini ucaltmazdı.
Həmişə mənə deyərdi ki, uşaqlar danışanda qoy
danışsınlar, hərdən uşaqlar çox ağıllı sözlər danışırlar.
İlk oğlumuz Çingiz 1938-ci ildə dünyaya gəldi. 1945-ci
ildə isə Polad doğuldu. İndi Çingizdən iki, Poladdan üç
nəvəm var. Poladın özünün də artıq iki qız nəvəsi var.
...Bülbülgil ailədə 6 qardaş olublar. Bülbüldən başqa
hamısı uşaq vaxtı rəhmətə gedib. Bülbül körpə olanda
anası da dünyasını dəyişib. Sonra atası başqa qadınla
ailə qurub. O qadının öz övladı olmayıb, amma Bülbülü
köynəyindən keçirib, ona əsl ana olub. Bülbülün atasının
sənəti dabbaq olsa da, çox şirin oxuması varmış.
Deyilənə görə, Bülbül çox ağıllı, sakit uşaq olub. 12
yaşından Zaqafqaziyaya, Orta Asiyaya sorağı çatan uşaq
möcüzə deyil, bəs nədir?
Azərbaycan musiqi tarixindən Bülbülsüz danışmaq olmaz. O
tarixə hansı yöndən nəzər salsaq, orada Bülbül görünəcək.
Bülbül həmişə öz üzərində çalışırdı, rusca, türkcə,
italyanca, farsca sərbəst danışa bilirdi.
Bülbül oxuduğu partiyaları evdə çox məşq edərdi.
Ən yaxın dostu, yazıçı Mirzə İbrahimov idi.
1961-ci il sentyabrın 26-da rəhmətə getdi Bülbül. "Təcili
yardım" gəldi, baxdı... Bülbül gözünü açıb dedi ki, daha
hər şey gecdi, mən ölürəm... 10 dəqiqənin içində Bülbül
bizi tərk elədi...
Onda Çingizin 23, Poladın 16 yaşı vardı. Bülbül deyərdi
ki, iki məqamda valideyn uşağın işinə qarışmamalıdır.
Bir ailə quranda, bir də sənət seçəndə. Hələ Bülbülün
sağlığında uşaqlarıma başa salmışdım ki, elə hərəkət
edin ki, ata heç vaxt sizə görə qızarmasın. Şükür
Allaha, uşaqlarım elə böyüdü ki, bizi narazı salacaq
hərəkətləri olmadı.
Mən Bülbüldən sonra ömrümü bu muzeyə həsr eləmişəm. Hər
il Bülbülün doğum, ölüm gününü qeyd edirik.
Bu gün Bülbülün doğum günüdür. Düz yüz on beş il əvvəl
Azərbaycanın Şuşa şəhərində Murtuza adında bir körpə
dünyaya göz açmışdı... İndi, nə Şuşaya səsimiz çatır,
nə o körpəyə... Arada böyük bir zaman dayanıb: 115 il!
Yerin behişt olsun, Bülbül!
Hazırladı: Ellada UMUDLU |