Azərbaycan milli mətbuatı tarixində hər birinin özgün
yeri olan, hərəsi yeni bir jurnalistik istiqamətin
başlanğıcını qoyan "Molla Nəsrəddin" və "Dəbistan"
jurnalları haqqında söz düşəndə elmi dairənin və geniş
ictimaiyyətin yadına adətən Əlibəy Hüseynzadənin "Molla
Nəsrəddin" və "Dəbistan" məqaləsi düşür. Həmin məqalə
"Həyat" qəzetinin 18 may 1906-cı il tarixli nömrəsində
çap edilmişdir. Ancaq ondan 32 gün əvvəl - "İrşad"
qəzetinin 16 aprel 1906-cı il tarixli nömrəsində Əhməd
bəy Ağayevin yazıb çap etdiyi "Dəbistan" və "Molla
Nəsrəddin" məqaləsinin adını yalnız professor Məmməd
Məmmədov çəkmiş, bu sətirlərin müəllifi isə yazılarının
birində həmin məqaləni xatırlamışdır. Halbuki,
"Dəbistan" və "Molla Nəsrəddin" məqaləsi haqqında
ətraflı və əsaslı söhbət açıb onu geniş ictimaiyyətə
çatdırmaq həm elmi, həm mədəni, mənəvi, həm ideoloji,
ictimai-fəlsəfi fikrin inkişafını izləmək, həm də
mətbuat tarixi baxımından faydalıdır.
Məqalələrin adlarındakı yaxınlıq, bəlkə də, formal
yerdəyişməni nəzərə almasaq, eynilik Ə.Hüseynzadənin öz
qələm dostu Ə.Ağayevlə məslək və yaradıcılıq dostluğunun
davamını göstərən fakt kimi maraqlıdır. Həm də "Molla
Nəsrəddin" və "Dəbistan" məqaləsində "Dəbistan" və "Molla
Nəsrəddin"dəki bəzi tezislər inkişaf etdirilmişdir. Bu
da təsadüfi deyil; belə ki, Ə.Ağayevin məqaləsi çapdan
çıxanda "Molla Nəsrəddin"in cəmi iki nömrəsi işıq üzü
görmüşdü (çox güman ki, "Dəbistan" və "Molla Nəsrəddin"i
yazanda "Molla Nəsrəddin"in ikinci nömrəsi heç Bakıya
çatmayıbmış). Məqalənin yığıldığı 15 aprel günündə
"Dəbistan" jurnalının birinci nömrəsi də çap prosesində
idi. Ə.Hüseynzadə "Molla Nəsrəddin" və "Dəbistan"
məqaləsini yazanda isə hər iki jurnalın bir neçə nömrəsi
artıq oxucuların ixtiyarında idi. Bu da, təbii olaraq,
Əli bəyə öz fikirlərini əsaslandırmaq, "Molla Nəsrəddin"
və "Dəbistan" jurnallarını müqayisəli şəkildə dərindən
təhlil etmək üçün geniş imkan və zəngin material
vermişdi.
Əhməd bəyin "Dəbistan" və "Molla Nəsrəddin" məqaləsində
əsas diqqət XX əsrin əvvəllərində milli mətbuatın
inkişafının səbəbləri, əhəmiyyəti və cəmiyyətin,
yaradıcı şəxslərin bu yolla öhdəsinə düşən vəzifələrin
müəyyənləşdirilməsi və onların həlli yollarına
yönəldilmişdir.
Bəlli olduğu kimi, "Dəbistan" jurnalının ilk nömrəsi 16
aprel 1906-cı ildə çapdan çıxmışdır. "İrşad" qəzetinin
həmin gün çıxan nömrəsinin birinci səhifəsində
"Dəbistan"ın çapdan çıxan birinci nömrəsinin təqdimat
mərasimi - rəsm güşadı keçiriləcəyi haqda elan
verilmişdir. Ə.Ağayevin "Dəbistan" və "Molla Nəsrəddin"
məqaləsi də həmin hadisə, yəni jurnalın nəşri ilə bağlı
milli mətbuat mənzərəmizin bir qədər də zənginləşməsi
ilə bağlı qələmə alınaraq, "İrşad"ın elə 16 aprel
1906-cı il tarixli nömrəsində (səh. 1-2-də) çap
edilmişdir. Məqalə milli maarifin günü gündən
inkişafından və ona nicat yolu göstərən mətbuatın
şəbəkəsinin genişlənməsindən doğan şükranlıqla başlanır.
Göstərilir ki, başqa xalqlarla müqayisədə elə bir böyük
uğur olmasa da, "bir ilin müddətində (1905-ci ildə -
A.B.) Qafqaz müsəlmanları arasında iki qəzetə - "Həyat"
və "İrşad" - nəşr olunmağa başladı. Bu günlərdə Tiflisdə
bir də bir müsəvvər (rəngli rəsmlərlə bəzədilmiş - A.B.)
bir məsxərə qəzetəsi ("Molla Nəsrəddin" jurnalı nəzərdə
tutulur - A.B.) zühur etdi. Bu gün də Bakıda uşaq və
şagirdlər üçün "Dəbistan"adlı cəridə veriləcək!!"
Sonda Əhməd bəyin "Dəbistan" və "Molla Nəsrəddin"
məqaləsinin tam mətnini ərəb qrafikasından çevirərək
oxuculara yenidən təqdim etməyi lazım bilirəm.
Alxan BAYRAMOĞLU,
filologiya elmləri doktoru, professor |