Onlar haqqında ayrı-ayrılıqda danışmaq və yazmaq düzgün
olmazdı. XX əsrin görkəmli fransız tədqiqatçıları, süni
radioaktivliyi kəşf etmiş Jan Frederik Jolio və İren
Kürilər ailəsi haqqında danışanda istər-istəməz dünya
şöhrətli böyük fiziklər, iki dəfə Nobel mükafatı
laureatı Mariya Skladovskaya və Pyer Kürilər yada
düşür. Frederik və İren Kürilər öz tədqiqatları və
ictimai fəaliyyətləri nəticəsində ötən əsrdə elmin
varisliyini öz həyatları və tədqiqat işləri ilə nümayiş
etdirdilər.
Uşaqlıq illəri
İren
Küri 1897-ci il sentyabrın 12-də Parisdə Mariya
Skladovskaya Küri və Pyer Kürilər ailəsində anadan
olub. Uşaq öz yaşına görə qeyri-adı dərəcədə hər şeyi
bilmək, öyrənmək marağına görə yaşıdlarından seçilirdi
və zehni cəhətdən tez böyüyürdü. 1906-cı ildə atası
Pyerin vəfatından sonra İren və onun bacısı Yevanın
tərbiyəsi anaları Mariya Skladovskaya Kürinin üzərinə
düşdü. İren ibtidai təhsilini Sorbonn Universitet
müəllimlərinin öz uşaqları üçün təşkil etdikləri
məktəbdə almışdı. Məktəbin müəllimləri Fransanın ən
məşhur alimləri idilər. Onlar uşaqları fiziki
cihazlarla, kimyəvi reaktivlərlə tanış edirdilər.
Uşaqlar universitetin laboratoriyalarında aparılan elmi
işlər mühitində yaşayırdılar. Təbiət elmləri ilə
yanaşı, onlara tarix, ədəbiyyat, xarici dillər,
rəsmxətt tədris edirdilər, idmana da böyük diqqət
ayrılırdı. Bu məktəbdə iki il oxuduqdan sonra Sevine
şəhərində kollecə daxil olan İren orta təhsil haqqında
diplom alıb. Uşaqlıqdan İreni alimlər əhatə etmişdi və
onlar elmi mübahisələr aparırdılar. İren 1913-cü ildə
Fransada turist səfərində olmuş dahi fizik Albert
Eynşteynlə də tanış idi. Birinci Dünya müharibəsi
illərində Mariya Skladovskaya Küri ölkənin
hospitallarında rentgen və radioloji xidmət təşkil
etmişdi. Anasından nümunə götürən İren də hospitalda
rentgenoloq işləyirdi. Müharibədən sonra 21 yaşlı İren
universitetdə məşğələlərə başladı. Yeva Küri anasına
həsr etdiyi biblioqrafik kitabında İren haqqında
yazırdı: "...sakit təbiətli, təmkinli İren heç vaxt öz
qabiliyyətinə şübhə etmirdi. O, fizik olmaq niyyətində
idi və bu da dəqiq idi ki, o, radiumu öyrənmək
istəyirdi". Universiteti bitirdikdən sonra (1920) İren
anasının laboratoriyasında müəllim işləyir. O, polonium
elementinin buraxdığı alfa zərrəciklərini öyrənirdi.
1925-ci ildə İren doktorluq dissertasiyası müdafiə edib.
Bir neçə il elementlərin radioaktivliyini öyrənən İren
elmi qənaətlərini "Radioaktiv elementlərin təbiəti" adlı
kitabında ümumiləşdirib. 1926-cı ildə İren Frederik
Jolio ilə evlənib. Frederik Jolio 1900-cü ildə Paris
Kommunasının keçmiş əsgəri Anri Jolionun ailəsində
anadan olmuşdu. O, ailənin 6-cı - ən kiçik övladı idi.
1910-cu ildən Frederik Lakanal liseyində oxuyub. 1917-ci
ildə atasının vəfatından sonra Lavuazye adına pulsuz
bələdiyyə orta məktəbində təhsilini davam etdirib. Ali
sənaye fizikası və kimya universitetinə Frederik
1920-ci ildə daxil ola bilib. Bu məktəb əsasən sənaye
üçün mühəndis kadrları hazırlayırdı. Təhsil illərində
Frederik kimya, fizika və mexanikaya böyük maraq
göstərib. 1922-ci ildə o, P.Lanjevanın (sonralar Nobel
mükafatı laureatı) təsiri ilə fizika ixtisasını
seçmişdi. Jolio özü haqqında sonralar yazırdı: "Mən
təbiət etibarı ilə zehni əmək üçün yaranmadığımı
düşünürdüm. Alim olacağıma inanmırdım. Lakin mən buna
öyrəşməli oldum. Ziyalı olmağım məni hər zaman
təəccübləndirirdi". Onu daha çox balıq ovu, idman cəlb
edirdi. 17 yaşı tamam olanda onu futbol komandasına
daxil etdilər. O, az qala peşəkar futbolçu olacaqdı.
Onun taleyində məktəb müəllimi, görkəmli fizik Pol
Lanjevan həlledici rol oynamışdı. "Bir gün Lanjevan dedi
ki, mən xanım Küri ilə danışacam, siz onun yanında
laborant işləyəcəksiniz...", - deyə Jolio sonralar
xatırlayırdı.
Kəsişən yollar
Mariya
Skladovskaya Kürinin laboratoriyası Frederik və İrenin
birgə iş yeri oldu. Onların elm yolları məhz burada
kəsişdi. Artıq o illərdə kifayət qədər elmi nüfuza malik
olan Mariya Kürinin laboratoriyasında işə başlayan İren
və Frederik bir sıra diqqətəlayiq elmi tədqiqatların
əsasını qoydular. 1925-ci ildən Frederik Mariya Kürinin
laboratoriyasında laborant kimi işləməyə başlayır. Onun
"Radioaktiv elementlərin elektrolitik çöküntülərinin
öyrənilməsi haqda yeni metodika" adlı ilk kitabı 1927-ci
ildə işıq üzü görüb. Gənc Frederikin parlaq mühəndis
bacarığına Mariya Küri ilk gündən heyran olmuşdu.
Frederik nəinki nazik metallik lövhələr və hətta öz əli
ilə müasir laboratoriya qurğuları hazırlamışdı.
Frederikin ilk məqalələri elm aləmində hadisəyə
çevrilmişdi. Məşhur ingilis fiziki Tomson Frederikin
nazik qızıl lövhələrin hazırlanması metodundan
yararlanmışdı. Məşhur alim bu qurğuya görə Mariya Küriyə
minnətdarlıq məktubu göndərmişdi. Radium İnstitutunda
Frederik öz atasına çox oxşayan, hündürboylu, düz
qamətli, radioaktivlik sahəsində ilk Nobelçi ailənin
qızı İren ilə tanış oldu. Nobel laureatları ailəsində
böyümüş İren radioaktivlik haqqında hər şeyi bilirdi. O
tez-tez Frederikə dəyərli məsləhətlər verirdi. Bundan
əlavə, İren Frederiki incəsənət sahəsində bilikləri ilə
heyran qoymuşdu. O, şeirlər yazırdı, hətta Kiplinqin
əsərlərini fransız dilinə tərcümə edirdi. İren musiqidən
də yaxşı baş çıxarırdı. 1926-cı il oktyabrın 4-də
Parisin 4-cü dairəsində İren Küri və Frederik Jolionun
nikahı bağlanıb. Bir-birini dərindən sevən və anlayan
gənclər sanki sələfləri Pyer və Mariya Kürinin böyük
məhəbbətini yenidən yaşadırdılar. Nikahdan sonra İren
və Frederik ömürlərinin axırlarına kimi birlikdə
işləməyə, bir-birini dəstəkləməyə əhd etmişdilər.
Onların hər biri ayrılıqda şəxsiyyət, dünya miqyaslı
alim, böyük elmi kollektivlərin rəhbərləri oldular.
Bütün elmi karyerası ərzində Frederik 120 elmi iş dərc
etdirib. Onların yarıdan çoxu İrenlə birgə əməyin
məhsulu idi. Əvvəllər onlar "İren Küri və Frederik
Jolio" kimi imza atırdılar. Daha sonra onlar elmi
işlərini sadəlik üçün "İren və Frederik Jolio-Kürilər"
kimi imzaladılar. Onların soyadları da belə birləşdi.
1928-ci ildə Frederik İrenin yaxından iştirakı ilə nüvə
fizikası sahəsində tədqiqatlar aparmağa başlayıb.
1930-cu ildə poloniumun radiokimyası sahəsində uzunillik
tədqiqatların nəticəsi olaraq doktorluq dissertasiyası
müdafiə edib. 30-cu illərin əvvəllərində Frederik və
İren Kürilər 3 istiqamətdə - elektron cütlərin
yaranması, pozitronun annihilizasiyası və nüvə
çevrilmələri istiqamətlərində tədqiqatlar aparırdılar.
Berillium atomunun alfa zərrəciklərlə bombalanması
nəticəsində alimlər müəyyən etmişdilər ki, şüalanma
böyük keçiricilik qabiliyyətinə malikdir. Tezliklə
C.Çedvik müəyyən etdi ki, şüalanma neytral
hissəciklərdən - elektronlardan ibarətdir. Beləliklə
də Frederik-İren cütlüyü neytronun kəşfinə
yaxınlaşdılar. Onlar 1934-cü ildə sübut etmişdilər ki,
neytronun kütləsi protonun kütləsindən artıqdır, bununla
da onlar neytronun radioaktivliyini əvvəlcədən xəbər
verdilər. Bu ehtimal 1951-ci ildə eksperimentlər
gedişində təsdiq olundu. 1933-cü ildə Frederik
tərəfindən P.Dirakın müəllifi olduğu annihilizasiya
hadisəsi eksperiment gedişində sübuta yetirildi.
Elmin zirvəsində
Nəhayət,
1934-cü ildə Frederik və İren tərəfindən süni
radoaktivlik hadisəsi kəşf olundu. Nüvə reaksiyalarının
məhsullarını öyrənən alimlər müəyyən etmişdilər ki,
yaranan fosfor radioaktivdir. Bəzi yeni radioaktiv
izotoplar müsbət zərrəciklər - pozitronlar buraxırdı.
İren və Frederik nəinki dünyada ilk dəfə olaraq süni və
radioaktiv maddələr aldılar, eyni zamanda yeni
radioaktivlik növü - pozitron radioaktivliyi kəşf
etdilər. Bu kəşf onlara Nobel mükafatının təsis
olunması ilə nəticələndi. Süni radioaktivliyin kəşfi
dərhal bütün dünyada əsrin ən böyük kəşflərindən biri
hesab olundu. O vaxta qədər bəzi elementlərə xas olan
radioaktivlik insan tərəfindən dəyişdirilə, məhv oluna
və ya ayırd edilə bilmirdi. Frederik və İren ilk dəfə
olaraq süni radioaktivliyi yarada bildilər. Yeni
radioaktiv izotoplar alan alimlər fizika elmində
inqilabi dəyişikliyə imza atdılar. Dünya elm
ictimaiyyəti bu kəşfin böyük nəzəri əhəmiyyətini qeyd
edərək biologiya və tibb sahəsində radioaktivliyin
praktiki aktuallıq kəsb etdiyini vurğuladılar. Nobel
mükafatını alarkən Frederik demişdi: "Bizim planeti
təşkil edən bir neçə yüz atomun hamısının eyni vaxtda
yarandığını və onların əbədi olaraq mövcud olacağını
düşünmək düzgün deyil".
Artıq onların adları elmi dairələrdə ən nüfuzlu
alimlərlə yanaşı çəkilirdi. Elmin zirvəsində olan
Frederikə Fransa Kollecində nüvə kimyası kafedrasına
rəhbərlik təklif olundu. 1934-cü ildə İren Küri Radium
İnstitutunda Mariya Skladovskaya laboratoriyasının
direktoru və Sorbonn Universitetinin təbiət elmləri
fakültəsinin professoru oldu. 1937-ci ildən İren və
Frederik müxtəlif elmi müəssisələrdə çalışırlar: İren
Sorbonnda, Frederik isə Fransa Kollecində. Alimlər bir
neçə laboratoriyaya rəhbərlik edirdilər. İndi elmi
işlərin mövzuları da müxtəlif idi. Frederik nüvə
fizikası sahəsində tədqiqatlarını davam etdirir, İren
isə radiokimya ilə məşğul idi. Artıq yeni mərkəzdə
Frederik çoxdankı arzusunu - atom nüvəsinin tədqiqində
fizika və kimyanı birləşdirmək arzusunu həyata keçirə
bilərdi. Frederikin rəhbərliyi ilə Avropada ilk
siklotronun tikintisi aparılırdı. Uranın neytronlarla
bombalanması nəticəsində İren nüvə reaksiyaları
məhsullarında radioaktiv maddələrin varlığını müəyyən
etmişdi, onlar kimyəvi xassələrinə görə lantanı
xatırladırdı. Bu təcrübələrdə yeni transuran elementləri
əldə olundu. Onlar uranın parçalanma məhsulları idi.
İrenin tədqiqatları atom nüvəsinin parçalanması
reaksiyalarının kəşfində və onların öyrənilməsində böyük
rol oynadı. 1935-ci ildə Frederik Jolio-Küri deyirdi:
"Elementləri öz istədikləri kimi parçalamağı və əldə
etməyi öyrənmiş tədqiqatçılar nəticədə zəncirvari
kimyəvi reaksiyalara bənzər partlayış tipli maddə
çevrilmələrini həyata keçirə bilərlər". Alimin
uzaqgörənliyi bir qədər sonra öz təsdiqini tapdı.
Fransanın işğalı zamanı Frederik müqavimət hərəkatının
iştirakçısı oldu. Frederik Fransa Milli Elmi
Araşdırmalar Mərkəzinin nüvə laboratoriyasının və
ölkənin bir sıra digər elmi-tədqiqat mərkəzlərinin
təşkilatçısı idi.
Xalq maarifi naziri
Süni
radioaktivliyin kəşfindən sonra İren praktiki olaraq
eksperimental fizika ilə məşğul olmağı dayandırır, o,
uzun illər ərzində kifayət qədər yüksək şüa dozası
almışdı. Buna baxmayaraq, o, Sorbonn Universitetində
aktiv müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olurdu, eləcə də
Radium İnstitutuna rəhbərlik edirdi. İrenin sonuncu
əhəmiyyətli tədqiqat işləri uranla bağlı olub. 1936-cı
ildə İren Küri Fransanın xalq maarifi naziri təyin
olunub. O bu vəzifədə ölkədə aparılan bütün elmi
tədqiqat işlərinə rəhbərlik edirdi. Tezliklə İkinci
Dünya müharibəsi başlayıb. Fransanın almanlar
tərəfindən işğalı zamanı İren Frederiklə birlikdə
Parisdə qalır. 1944-cü ildə alman kəşfiyyatı müqavimət
hərəkatının fəal üzvlərindən olan Frederikin izinə
düşür. O, gizli şəraitdə yaşamalı olur. İren isə
uşaqları ilə birlikdə İsveçrəyə qaçır. Müharibədən
sonrakı dövrdə İren Paris Universitetinin ümumi fizika
və radioaktivlik kafedrasına rəhbərlik edir, eyni
zamanda Radium İnstitutunun direktoru vəzifəsini də
davam etdirir. O, əri Frederiklə birlikdə sülh uğrunda
fəal mübarizə aparır, sülh tərəfdarlarının çoxsaylı
konfrans və konqreslərində iştirak edir.
Elm naminə fədakarlıq
1938-ci ildə alman fiziki Otto Qann uran atomunun
parçalanmasını kəşf etdi. Frederik Jolio ilk olaraq
bəyan etdi ki, bu proses neytronların ayrılması ilə
müşayiət olunur və deməli, zəncirvari nüvə reaksiyasının
baş verməsi mümkündür. 1939-cu ildə alim öz
qənaətlərini Paris Elmlər Akademiyasının iclasında
səsləndirib. Məruzə "Uran və torium nüvələrinin
neytronların təsiri ilə partlayışlı parçalanmasının
eksperimental sübutu" adlanırdı. Uran qazanının
konstruksiya işlərinə başlayan Frederik Norveçdən böyük
miqdarda ağır su alır. Lakin Fransanın almanlar
tərəfindən işğalı Frederikin planlarını alt-üst etdi.
Frederik öz həyatını böyük risk altına qoyaraq ağır su
ehtiyatını və nüvə reaktorunun tikintisi üzrə sənədləri
gizli yolla İngiltərəyə göndərə bilib. İngiltərədə nüvə
sahəsində çalışan fiziklər bu qiymətli tədqiqat işindən
öz eksperimentlərində yararlandılar. 1939-cu il
sentyabrın 30-da Frederik Jolio olduqca xüsusi məxfilik
şəraitində partlayıcı zəncirvari reaksiyanın
mənzərəsinin təsvir olunduğu konverti Fransa Elmlər
Akademiyasına təhvil verir. Konvert 10 ildən sonra
açılmalı idi. Frederik Parisdə müharibənin bütün
ağırlıqlarını yaşamalı olur. Çətinliklərə baxmayaraq,
onun rəhbərliyi ilə Fransa Kolleci və Radium İnstitutu
öz fəaliyyətini davam etdirirdi. Müqavimət hərəkatına
qoşulan Frederik öz laboratoriyasını "hərbi rels"
üzərinə keçirmişdi. Artıq bu laboratoriyada
partlayıcılar hazırlanır, radioqəbuledicilər təmir
olunurdu. Parisin almanlardan azad olunmasından sonra
Milli Elmi Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru postunu
qəbul edən Frederik yenidən elmi tədqiqat və axtarışlara
başlayır. 1948-ci ildə bilavasitə onun rəhbərliyi ilə
Fransada ilk atom reaktoru işə salınıb. Bununla yanaşı,
alim fəal ictimai iş aparır. Nüvə silahının bəşəriyyət
üçün qorxulu olduğunu yaxşı anlayan Frederik Jolio atom
enerjisindən hərbi məqsədlər üçün istifadə olunmasına
qarşı çıxır. Bu, "soyuq müharibə"nin ən qızğın dönəminə
təsadüf edirdi. 1946-cı ildə Frederik Jolio-Kürinin
təklifi ilə Fransada atom enerjisi üzrə komissarlıq
yaradıldı. Fransa hökuməti Frederiki komissarlığın
rəhbəri təyin etdi. Frederik Jolio qeyd edirdi ki,
"...əldə olunmuş elmi nailiyyətlərə nəzər saldıqda
görürük ki, tədqiqatçılar elementləri yaratmaqla və
parçalamaqla partlayış tipli reaksiya doğura və
elementlərin bir-birinə çevrilməsini təmin edə bilərlər.
Əgər bu çevrilmələr baş verərsə, onda külli miqdarda
azad olunmuş enerji əldə oluna bilər ki, ondan da
istifadə oluna bilər". 10 il sonra isə Xirosima
sakinləri bu azad olunmuş enerjidən qırılırdı. Frederik
Jolio tez-tez "elm insanları aldadıb" kimi sərt
ittihamlara cavab verməli olurdu. Onun sözlərinə görə,
insanların aviasiya və atom bombaları ilə məhv edilməsi
qorxulu simptomlardır və bu bizi narahat etməlidir.
Elmin ikili xarakterindən - dağıdıcı və mərhəmətli
xarakterindən danışan alim nüvə enerjisindən hərbi
məqsədlər üçün istifadə olunmasını "elmi nailiyyətlərdən
fırıldaqcasına istifadə" kimi qiymətləndirirdi. Jolio
heç vaxt elmi həyatdan ayırmırdı. O əmin idi ki, azad
olunmuş atom enerjisi bəşəriyyəti xoşbəxt edə,
ehtiyaclara qalib gələ, insan əməyini yüngülləşdirə,
epidemiyalara son qoya bilər. Lakin həyat ona dəhşətli
sınaq hazırlamışdı: onun kəşfindən kütləvi qırğın
silahlarının hazırlanmasında istifadə olunmuşdu. Alim
bunu özü üçün ən böyük faciə hesab edirdi. İngilis
fiziki və yazıçısı Con Bernal dostu haqqında yazırdı:
"Jolionun faciəsi mərhəmətin faciəsi idi".
Elmə həsr olunmuş ömür
50-ci illərdə İrenin səhhəti çox pisləşir.
Radioaktivliyin yaratdığı şüalanma nəticəsində İren
1956-cı il martın 17-də kəskin leykemiya xəstəliyindən
vəfat edib. Radioaktivliyin fəsadları onun orqanizmində
dərin iz buraxmışdı. Frederik İrenin ölümündən
sarsılmışdı, uzun illər birgə yaşayıb, birgə işlədiyi
arvadının yoxluğundan əzab çəkirdi. Bir neçə il əvvəl
onun haqqında kitab yazmış Mişel Ruzeyə Jolio belə
demişdi: "Bizim İrenlə xarakterlərimiz müxtəlifdir,
lakin onlar bir-birini tamamlayır, lakin bu müxtəliflik
həm həyat, həm də iş üçün oxşarlıqlardan daha yaxşıdır".
İki il sonra Frederik hepatit virusuna yoluxur. O, uzun
müddət bu xəstəlikdən əzab çəkdi. Onun qaraciyəri xəstə
idi. Radioaktivliyin fəsadları onun orqanizmində də
dərin iz buraxmışdı. Hər bir şeyi müşahidə etmək və
yoxlamaq vərdişləri ilə o, həkimləri də
təəccübləndirirdi. Jolio öz xəstəliyini də öyrənirdi. O,
xəstəxanada kiçik otaqda yatırdı. Onun pəncərəsi bağa
açılırdı, alim son günlərində də özünə məşğuliyyət
tapmışdı. O, rəssamlığa aludə olmuşdu, natürmort
çəkirdi. Peyzajları da var idi. Həkimlər ona hərəkət
etməyi qadağan etmişdilər. Lakin o, boş dayana bilmirdi.
Buna görə də şəkil çəkirdi.
Yazıçı-publisist, alimin dəfnində iştirak etmiş İlya
İrenburq "Frederik Jolio Küri" adlı kitabında yazır ki,
o, az yaşayacağını bilirdi, bəzən bu haqda danışırdı da.
"Mən öləndə yerimə başqaları gələcək... Sonda mən elmə
və insanlara inamımı təsdiqləmək istəyirəm".
1958-ci il avqustun 11-də gecəyarısı ağır daxili
qanaxmadan sonra Frederik Parisdəki Sent-Antuan
hospitalına yerləşdirilib. Uğurlu cərrahi müdaxilədən
sonra hər şey yaxşılığa doğru idi. Lakin ümumi sepsis
öz işini görürdü. Buna görə də alimi xilas etmək mümkün
olmayıb. Onun qanı radioaktiv şüalanma ilə
zəhərlənmişdi. Avqustun 14-də alim vəfat edib. Onu Paris
yaxınlığında kiçik bir qəbiristanlıqda İren Jolio-Küri,
Pyer və Mariya Kürilərin qəbirləri ilə yanaşı dəfn
ediblər.
Frederik Jolionun vəfatı bütün dünyada ümumxalq kədəri
ilə müşayiət olundu. Fəlakətli İkinci Dünya
müharibəsindən sonra sülh uğrunda mübarizənin başında
dayanan Frederik Jolio bəziləri üçün görkəmli
alim-fizik, nüvə fizikasının yaradıcılarından biri,
bəziləri üçün azadlıq və xoşbəxtlik uğrunda mübarizə
aparmış böyük dost, böyük insan idi.
İren və Frederikin uşaqları Elen (1927) və Pyer (1932)
onların işlərini davam etdiriblər. Elen bir vaxtlar
atasının məzunu olduğu fizika və praktiki kimya
məktəbini "əla" qiymətlərlə başa vuraraq özünü nüvə
fizikasına həsr edib. Pyer isə biologiyanı seçib. Onu
xüsusən də fotosintez probleminin kimyası daha çox
maraqlandırıb.
Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV |