Onun adı Maks Plank, Albert Eynşteyn, Nils Bor, Verner
Qeyzenberq kimi dünya şöhrətli alimlərlə yanaşı çəkilir.
Alman nəzəri-fiziki Maks Born çox haqlı olaraq kvant
mexanikasının banilərindən biri hesab olunur. Kristal
qəfəsin dinamik nəzəriyyəsi, atom fizikası,
təbiətşünaslığın fəlsəfəsinə dair tədqiqatları ilə
tanınıb. Kvant mexanikasının statistik
interpretasiyasını verib. 1954-cü ildə Nobel mükafatına
layiq görülüb. Kristalların termodinamikası, mayelərin
kinetik nəzəriyyəsi, atomun quruluş strukturu, kvant
mexanikası və nisbilik nəzəriyyəsi sahəsində çoxsaylı
elmi tədqiqat işləri Maks Borna məxsusdur. Nəzəri
fizika məktəbinin banisi, bir sıra xarici ölkələrin
elmlər akademiyalarının və elmi cəmiyyətlərinin üzvü,
sülh uğrunda fəal mübariz olub. O, XX əsrin ən
görkəmli nəzəri fizikləri arasında layiqli yer qazanıb.
Uşaqlıq illəri
Alman
alimi Maks Born 1882-ci il dekabrın 11-də Polşanın
Breslav şəhərində (indiki Vroslav) anadan olub. Atası
Qustav Born tanınmış embrionoloq, Breslav
Universitetində anatomiya professoru, kafedra müdiri
idi. Sileziyanın tanınmış sənayeçiləri ailəsindən
çıxmış anası Marqaret Born isə istedadlı pianoçu olub.
Maksın 4 yaşı tamam olanda anası vəfat edib. 4 il sonra
atası Berta Lipşteynlə ailə qurub və onların bir
övladları dünyaya gəlib. Berta Lipşteynin ailəsi
Breslavın nüfuzlu aristokrat və ziyalı dairələrini
təmsil etdiyindən Maks onun inkişafı üçün çox əlverişli
olan bir mühitdə böyüyüb. Born ilk təhsilini kayzer
Vilhelmin hakimiyyəti dönəmində Breslavda yerli
gimnaziyada alıb. Bir dəfə dostları ilə birlikdə
simsiz radioəlaqənin yaradılmasına dair təcrübə qoyub,
yaşlı insanların onların marağına laqeyd münasibəti isə
onda heyrət yaradıb. Baxmayaraq ki, Maks Born mühəndis
olmağa can atırdı, atası ona Breslav Universitetində
müxtəlif kurslara qatılmağı tövsiyə etmişdi. "Mən adi
alman gimnaziyasında oxuyurdum, burada əsas tədris
fənləri latın və yunan dilləri, riyaziyyat idi. Lakin
onlardan hər hansı birinə maraq göstərmirdim. Homeri
oxuyarkən böyük zövq aldığımı yaxşı xatırlayıram,
"Odisseya"nın ilk sətirlərini isə indi də əzbərdən deyə
bilərəm. Yuxarı sinifdə riyaziyyatı tədris edən
müəllimim təkcə gözəl pedaqoq deyil, həm də
eksperiment həvəskarı və çox səmimi insan idi. O, mənə
fizika və kimyanı öyrədirdi. Onun yüksək ruh
yüksəkliyi, fənnin tədrisindən aldığı zövq mənə də
sirayət etmişdi. Ölümünə bir qədər qalmış atam mənə
ixtisas seçimi etməkdə tələsməməyi məsləhət görmüşdü. O
mənə müxtəlif fənlər üzrə universitet mühazirələrinə
qatılmağı və yalnız bir ildən sonra qərar qəbul etməyi
məsləhət görmüşdü. Buna görə də mən nəinki riyaziyyatı
və digər dəqiq elmləri öyrənir, həm də fəlsəfə,
incəsənət tarixi və digər fənlərə maraq
göstərirdim",-deyə Maks Born sonralar tərcümeyi-halında
yazırdı.
Atasının
vəfatından sonra 1901-ci ildə Breslav Universitetinə
daxil olan Maks təhsil illərində bir çox fənləri
öyrənib, lakin fizika və riyaziyyata daha çox həvəs
göstərib. O, iki yay tətilini Sürix və Qeydelberq
universitetlərində keçirib. 1904-cü ildə Born Qettingen
Universitetinə daxil olub. O, burada tanınmış
riyaziyyatçılar - David Qilbert və Feliks Kleyn, eləcə
də German Minkovskinin rəhbərliyi altında işləyib.
Bornun intellektual qabiliyyətini qiymətləndirən
Qilbert onu özünə assistent götürüb. Qettingen
Universitetində Born astronomiyanı da öyrənirdi. 1907-ci
ildə elastik cismlərin davamlığı nəzəriyyəsi üzrə
doktorluq dərəcəsi aldıqdan sonra onun bütün diqqəti
elektrodinamika və nisbilik nəzəriyyəsi sahələrinə
yönəlib. Universiteti başa vurduqdan sonra Born
Berlində kaveleriya polkuna hərbi xidmətə çağırılır.
Lakin tezliklə, bir neçə aydan sonra astma xəstəliyindən
əziyyət çəkdiyinə görə ordudan tərxis olunub.
Qısamüddətli hərbi xidmət təcrübəsi onda müharibə və
silahlara qarşı nifrət hissini möhkəmləndirib və bu
duyğunu o, bütün həyatı boyu qoruyub saxlayıb.
Dahilərdən dərs alan tələbə
Sonrakı 6 il ərzində Maks Born Kembric Universitetində
elmi araşdırmalarla məşğul olub. O, burada görkəmli
fizik Cozef Tomsonun mühazirələrinə qatılıb. Breslava
qayıdan Born eksperimental təcrübələrə başlayıb, daha
sonra isə dahi Albert Eynşteynin 1905-ci ildən inkişaf
etdirdiyi nisbilik nəzəriyyəsi üzrə nəzəri tədqiqatlar
aparıb. Eynşteynin ideyalarını dövrün tanınmış alimi
Minkovskinin riyazi yanaşmaları ilə birləşdirən Born
elektron kütləsinin hesablanmasının yeni sadə metodunu
kəşf edib. Bu işi qiymətləndirən Minkovski Borna yenidən
Qettingenə qayıtmağı və onun assistenti olmağı təklif
edib. Lakin Borna Minkoski ilə yalnız bir neçə həftə
işləmək müyəssər olur, 1909-cu ilin
əvvəllərində
Minkovski keçirdiyi korbağırsaq əməliyyatından sonra)
qəfil vəfat edib. Elə həmin il nisbilik teoreminin
nəzəri öyrənilməsini başa çatdıran Born Qettingen
Universitetinə lektor təyin olunub. O, burada atomların
yerləşməsindən asılı olaraq kristalların xassələrini
öyrənib. Teodor fon Karman ilə birlikdə Maks Born
istilik tutumunun temperaturdan asılılığının dəqiq
nəzəriyyəsini işləyib hazırlayıb. Bu nəzəriyyə son
vaxtlara qədər kristalların öyrənilməsinin əsasının
təşkil edir. XX əsrin ortalarına qədər kristal
strukturların öyrənilməsi Bornun əsas tədqiqat sahəsi
olub. 1915-ci ildə Maks Born Berlin Universitetində
dahi alim Maks Plankın yanında assistent-professor
vəzifəsinə təyin olunub. Müharibələrə nifrət etməsinə
baxmayaraq, Birinci Dünya müharibəsi illərində Maks
Born səsölçmə sahəsində hərbi araşdırmalara rəhbərlik
edib və artilleriya sahəsində yeni ixtiralara qiymət
verib. Öz nüfuzundan istifadə edən Born tələbələrini və
həmkarlarını müharibə meydanlarından geriyə çəkə bilib.
Məhz müharibə illərində Maks Bornun Albert Eynşteynlə
dostluğu başlayıb. Fizikadan əlavə, bu iki insanı
musiqiyə olan sevgi birləşdirirdi, onlar çox
məmnuniyyətlə birlikdə - Eynşteyn skripkada, Born isə
fortepianoda sonatalar ifa edərdilər. Müharibədən sonra
Born kristallar nəzəriyyəsi üzrə tədqiqatlarını davam
etdirib, Fris Qabenlə birlikdə kristalların fiziki
xassələri ilə onları təşkil edən komponentlərin kimyəvi
enerjiləri arasında asılılığın müəyyən olunması üzərində
çalışıb. İki alimin səyləri nəticəsində elmdə
Born-Qaber sikli adlandırılan analitik texnika
yaradılıb.
Elm təşkilatçısı
Maks Born 1919-cu ildə Frankfurt Universitetində Nəzəri
Fizika İnstitutunun direktoru və professoru vəzifəsini
tutub. Ona qədər bu vəzifədə məşhur fizik Maks fon Laue
işləyib. Laue tezliklə Maks Plankla işləmək istədiyindən
onun yerini Born tutub. 2 il sonra Qettingenə qayıdan
Born universitetin fizika institutuna rəhbərlik etməyə
başlayıb. İşə dəvət olunarkən o, belə bir şərt qoymuşdu
ki, keçmiş tanışı və həmkarı Ceyms Frank adıçəkilən
institutda eksperimental tədqiqatlara rəhbərlik etsin.
Bornun rəhbərliyi ilə fizika institutu nəzəri fizika və
riyaziyyatın aparıcı elmi mərkəzinə çevrilib.
Əvvəlcə Born Qettingen Universitetində kristallar
nəzəriyyəsinə dair işlərini davam etdirib. Lakin
tezliklə kvant nəzəriyyəsinin riyazi əsaslarını
hazırlamağa başlayıb. Bornun kristallar sahəsində
tədiqiqatları olduqca vacib idi. Məhz bu işlər müasir
bərk cismlər fizikasının əsasını təşkil edir. Kristallar
sahəsinə kvant nəzəriyyəsinin tətbiq olunması Bornun
xidməti idi və bu işlərinə görə o, 1954-cü ildə Nobel
mükafatına layiq görülmüşdü. Maks Plankın 1900-cü ildə
irəli sürdüyü fərziyyəyə görə, kvant nəzəriyyəsi diskret
əhəmiyyət daşıyır. Eynşteyn bu ideyanı inkişaf etdirərək
işığı hissəciklər axını kimi təsvir edib və onlara kvant
adı verib. Daha sonra isə danimarkalı fizik Nils Bor
atomun quruluşuna işıq salmaq və bir sıra elementlərin
spektrlərini izah etmək üçün kvant nəzəriyyəsindən
istifadə edib. XX əsrin 20-ci illərində fiziklərin
əksəriyyəti hesab edirdi ki, hər bir enerji kvantlaşır,
lakin ilk vaxtlarda kvant nəzəriyyəsi həllolunmamış bir
sıra problemləri olduğu kimi saxlamışdı. Born isə elə
bir ümumi nəzəriyyə işləyib hazırlamaq istəyirdi ki, o,
bütün kvant effektlərini əhatə etsin. 1925-ci ildə
Bornun assistenti Verner Qeyzenberq bu vəzifənin həlli
üçün olduqca əhəmiyyətli addım atdı. O belə bir fikir
irəli sürmüşdü ki, bütün atom vəziyyətlərinin əsasında
riyazi prinsiplər durur. Baxmayaraq ki, Qeyzenberq özü
də təklif etdiyi nəzəriyyənin riyazi əsaslandırmasını
həll edə bilməmişdi. Born başa düşürdü ki, Qeyzenberq
matrik əməliyyatlardan istifadə edib. Tələbələrindən
Paskual İordanla birlikdə Born Qeyzenberqin məsələyə
yanaşmasını rəsmiləşdirərək araşdırmaların nəticələrini
"Kvant mexanikası barədə" ("Zur Quantenmechanik")
məqaləsində çap etdirib. "Kvant mexanikası" termini ilk
dəfə olaraq məhz bu məqalə ilə həyata vəsiqə qazanıb.
Bornun təklif etdiyi kvant mexanikası termini yeni
yüksək riyaziləşdirilmiş kvant nəzəriyyəsi demək idi.
Onun bu tədqiqat işi Avropanın elmi dairələrində maraqla
qarşılanmışdı. O, apardığı tədqiqat işlərində ona
yaxından kömək etmiş tələbələri Volfqanq Pauli və
Verner Qeyzenberq (hər ikisi Nobel mükafatı laureatı)
ilə fəxr edirdi. Tezliklə onu Massaçusets Texnologiya
İnstitutuna mühazirəçi dəvət edirlər. 1926-cı ildə Ervin
Şredinger dalğa mexanikasını inkişaf etdirmişdi. Bu,
kvant mexanikasının alternativi idi. Şredingerə görə,
dalğa mexanikası matrik mexanikanın formullarına
ekvivalent idi. Born belə bir nəticəyə gəlmişdi ki,
məkanın müəyyən nöqtələrində hesablanmış dalğa
funksiyasının kvadratı belə bir ehtimalı təsdiq edir ki,
müvafiq zərrəcik öyrənilən sahədə yerləşir.
Hissəciklərin səpələnməsinin Born tərəfindən izahı (Born
yaxınlaşması) fizikada yüksək enerjilərin hesablanması
üçün çox əhəmiyyət kəsb edirdi. Born yaxınlaşmasının
dərc olunmasından sonra Qeyzenberq özünün məşhur
qeyri-müəyyənlik prinsipini açıqlayıb. Bu prinsipə
görə, hissəciklərin impulsunu və dəqiq vəziyyətini eyni
vaxtda müəyyən etmək olmaz. Burada bir daha yalnız
statistik proqnozlar vermək mümkündür.
Dahilərin mübahisəsi
Kvant mexanikasının statistik interpretasiyası Maks
Born, Veyner Qeyzenberq, Nils Bor tərəfindən inkişaf
etdirilirdi. Nils Bor Kopenhagendə yaşadığından bu
interpretasiya Kopenhagen interpretasiyası adlanırdı.
Kvant nəzəriyyəsinin baniləri olan Albert Eynşteyn, Maks
Plank Maks Born və digər alimlərin irəli sürdüyü yeni
ideyanı qəbul etmirdilər. Bir sıra fiziklər isə
Kopenhagen interpretasiyasını daha səmərəli hesab
edirdilər. Məlumdur ki, Maks Born və Albert Eynşteyn
arasında bu mövzuda uzunsürən mübahisələr olub. Buna
baxmayaraq, aralarındakı fundamental elmi ziddiyyətlər
onların dostluğuna kölgə salmamışdı. Albert Eynşteyn
kvant mexanikasının reallığını qəbul etmək istəmirdi.
Baxmayaraq ki, o, özü də kvant mexanikasının inkişafında
mühüm rol oynamışdı. Alim ömrünün son illərində səylə
"birləşmiş nəzəriyyə"lər axtarışında idi. Lakin bunun
üçün hələ vaxt yetişməmişdi. XX əsrin əvvəllərində elmə
hələlik qravitasiya nəzəriyyəsi və elektromaqnit
qarşılıqlı təsiri məlum idi. Nüvə qüvvələri barədə çox
az məlumat vardı. 1928-ci ildə Qettingen
Universitetinə gəlmiş bir qrup alim qarşısındakı
çıxışında Born belə demişdi : "Bizim tanıdığımız
fizikanın 6 aydan sonra sonu çatacaq". Doğrudan da,
Bornun tələbələrinin və həmkarlarının da səyləri
nəticəsində tezliklə proton və neytronun kəşf olunması
fizika elmində əsaslı dönüş yaratdı.
Born kvant mexanikasında islahatçı kimi elmi dairələrdə
hamıya yaxşı tanış idi. Onun islahatçılıq missiyası
atomun yeni quruluş nəzəriyyəsinin, fizika və kimyanın
sonrakı inkişafının əsasını təşkil edirdi. Bu yenilik
Avropanın hər yerindən istedadlı fiziklərin Qettingenə -
onun yanına axışmasına səbəb olmuşdu.
1928-ci ildə Leninqradda fiziklərin konfransında
iştirak edən Bornun səhhəti pisləşib. Ağır elmi yük,
uzunsürən mübahisələr, kvant mexanikasının həyatilik
qazanması üçün apardığı elmi mücadilə onun sağlamlığına
təsir etmişdi. O, bir müddət sanatoriyada qalmalı olub.
Alim burada da vaxtını boş keçirməyərək optikaya dair
dərslik yazıb. Bu kitab Almaniyada nasistlər tərəfindən
qadağan olunsa da, ingilisdilli ölkələrdə böyük maraqla
qaşılanıb. Bu, Bornun fizikanın müxtəlif mövzularına
dair yazdığı bir neçə dərslik və populyar elmi işlərdən
hesab olunur. O, 1932-ci ildə Gettingen Universitetinin
fizika fakültəsinin dekanı seçilib. Hitlerin hakimiyyətə
gəlməsindən sonra isə elə ilk gündən universitet
fəaliyyətini dayandırıb. Universitetin aparıcı
professorları, o cümlədən Born vəzifəsindən
uzaqlaşdırılıb. Universitetə rəhbərlik artıq faşistlərin
əlinə keçmişdi. Bir çox alimlər müxtəlif həbs
düşərgələrinə salınmışdı. Həyatı və elmi karyerası
daima təhlükədə olan məşhur alimi dünyanın bir çox
ölkələri işə dəvət edirdi. Almaniyanı tərk edərək Böyük
Britaniyaya köçən Born 3 il ərzində Kembric
Universitetində lektor olub. O dövrdə Ernest Rezervordun
tələbəsi Pyotr Kapitsa (Nobel mükafatı laureatı) da
Bornu Moskvaya dəvət edirdi. Hindistan Fizika
İnstitutunda 6 ay hind alimi Venkata Raman ilə işləyən
Born 1936-cı ildə Edinburq Universitetində fəlsəfə
professoru yerini tutub. 1953-cü ildə fəxri professor
kimi universitetdən istefa verənə qədər alim burada öz
tədqiqatlarını davam etdirib.
Nobelçi tələbələrinin kölgəsində
Baxmayaraq ki, Maks Bornun bəzi tələbələri və bilavasitə
onun ideyaları üzərində çalışan həmkarları artıq kvant
nəzəriyyəsi sahəsində işlərə görə ali Nobel mükafatına
layiq görülmüşdülər, Bornun öz elmi xidməti 1954-cü ilə
qədər layiqli qiymətini almayıb. Yalnız 1954-cü ildə
Maks Born kvant mexanikası sahəsində fundmental
işlərinə, xüsusən də onun dalğa funksiyasının statistik
interpretasiyasına görə Nobel mükafatına layiq görülüb.
Alim ona Nobel mükafatının təqdim olunmasının bu qədər
gecikməsi səbəbini mikroaləmin öyrənilməsində
Kopenhagen interpretasiyasının ciddi uğurlarına
baxmayaraq, bəzi alimlərin fəlsəfi düşüncələri əsas
gətirərək yeni yanaşmanı tanımaq istəməmələrində
görürdü. Bundan başqa, dalğa funksiyası sahəsində işlər
təkcə Maks Bornun adı ilə kifayətlənmirdi. Digər
tərəfdən, matrik mexanikanın işlənib hazırlanması
sahəsində Nobel mükafatını bu mövzuda ilk məqalə
yazmış Qeyzenberq almışdı. Bu, həm də ola bilsin ki,
onun tələbələrindən olan Paskual İordanın 1933-cü ildə
faşist partiyasına üzv seçilməsi ilə bağlı idi.
Tələbələri özlərini böyük bir ailənin üzvü kimi hiss
edirdilər
Baxmayaraq ki, Born daha çox kvant fizikası sahəsində
apardığı işlərə görə yad olunur, onun tədqiqatları və
elmi işləri digər elm sahələrinin inkişafı üçün də
mühüm rol oynayıb. Çox vaxt mühazirələrdə Borndan
soruşardılar ki, o ixtisasca kimdir? Fizik və ya
kimyaçı? Kimyaçılara Born deyərdi ki, mən daha çox
fizikəm. Fiziklərə isə deyirdi ki, mən daha çox
kimyaçıyam.
"Dar ixtisas sahibi olmaq mənim heç vaxt xoşuma
gəlməyib. Mən müasir manerada böyük mütəxəssislər qrupu
ilə elmi araşdırmalar aparmağa o qədər yaraya bilməzdim.
Elmin fəlsəfi əsasları məni həmişə daha çox
maraqlandırıb, nəinki konkret nəticələr",-deyə alim
sonralar xatirələrində yazırdı. Onu bir elm kimi
fizikanın fəlsəfi əsasları maraqlandırırdı: "Fizikanın
adi danışıqda ifadə oluna bilən ümumiləşdirici fəlsəfəyə
böyük ehtiyacı var".
Alimin tələbələri çox olub. Onun yanında sonralar
nüfuzlu nəzəriyyəçilər kimi yetişmiş fiziklər
işləyiblər. Aşağıdakı alimlərin adlarını sadalamaq
kifayətdir: Qeyzenberq, Dirak, Pauli, Fermi, Blekket,
Viner, Qeytler, Veskopf, Oppengeymer, Teller. Bir
müəllim kimi Bornda tənqidi istedad çox güclü inkişaf
etmişdi. Lakin bu keyfiyyət xeyirxahlıq hissi ilə o
qədər sıx bağlı idi ki, onun bütün tələbələri özlərini
böyük bir ailənin üzvü kimi hiss edirdilər. Bu ailənin
başlıca məqsədi bilik əldə etmək idi. O, elə bir dost
mühiti yarada bilmişdi ki, ailənin hər bir üzvü məşğul
oduğu bütün problemlərin həllində öz yolunu özü seçə
bilərdi. Bəlkə də Bornun şəxsi keyfiyyətləri sayəsində
məhz onun məktəbində ən kəskin dünyagörüşlü insanlar
birləşmişdi. Yalnız onu demək kifayətdir ki, Bornun
birlikdə çox əhəmiyyətli fiziki nəticələr əldə etdiyi
tələbəsi Paskual İordan fəlsəfi baxışlarına görə
subyektiv idealist, Maks Born isə materialist, onun
daha bir tələbəsi Dirak bütün dinləri rədd edən ateist
idi. Dünyagörüşlərinin müxtəlifliyi onların elmi
əməkdaşlığına mane olmurdu. Born həddən artıq
valehedici insan olub. Bununla yanaşı, o, həddən artıq
qətiyyətli və ədalətsizliyə yol verildiyi hallarda
kəskin barışmazlığı, prinsipiallığı ilə də seçilib.
"...Mənim üçün müəllimlik ən xoş iş idi, xüsusən də
universitetdə müəllimlik etmək"
Maks Born elmin populyarlaşdırılması üçün də çox işlər
görüb.
"Mən hesab edirəm ki, elmə iki tərəfdən - şəxsi
maraqlar, eləcə də cəmiyyətin maraqları nöqteyi-nəzərdən
baxmaq lazımdır. Mən çox erkən vaxtlardan elmi
araşdırmalara maraq göstərməyə başladım. Onlar mənə
indi də zövq verir. Bu hiss mənə bir qədər hər dəfə
krossvordun cavabını tapanların keçirdikləri hissləri
xatırladır. Lakin elmdə tədqiqatçını əhatə edən hiss
daha güclü, istənilən yaradıcı işdən, incəsənət istisna
olmaqla, ala biləcəyiniz hissdən daha güclüdür. Bu
yaradıcılıq sevinci ondan ibarətdir ki, siz bu sevinci
təbiətin ən gizlin sirləri qarşınızda açıldıqca
yaşayırsınız. Bu hissi fəlsəfi hiss adlandırmaq olar.
Elm mənim daxilimdə davamlı proqres hissini yaradır. Mən
əminəm ki, məhz nəzəri fizikin əsl fəlsəfəsi var.
Nəzəri fizik bizə yeni düşünmə metodları öyrədib". Born
qeyd edirdi ki, elmin işi yeniliyi öyrənmək, texnikanın
işi yenisini yaratmaqdır. İntellekt mümkün olan və
mümkün olmayanlar arasında, zəka isə ağıllı və ağılsız
arasında fərq qoyur.
"Mən gənc olarkən sənayenin alimlərə ehtiyacı az idi.
Buna görə də onların həyatda yaşamaq üçün yeganə
vasitəsi müəllimlik idi. Mənim üçün müəllimlik ən xoş iş
idi, xüsusən də universitetdə müəllimlik etmək. Mənim
fikrimcə, elmi həqiqətlərin tələbələrə çatdırılması
vəzifəsi elə olmalıdır ki, onları yaradıcılığa cəlb
etmək və yaradıcı düşünməyə sövq etmək mümkün olsun.
Lakin bu vəzifə həm də onlar üçün dərsliklərin
yazılmasını tələb edir. Müstəqil tədqiqat işi aparan
tələbə və aspirantların təhsili mənə daha çox zövq
verir. Mənə bu cür tələbələr arasında əsl dahiləri
tapmaq xoşbəxtliyi nəsib olub. Tələbədə istedadı aşkar
etmək və bu istedadı məhsuldar işə sövq etmək necə də
gözəldir. Beləliklə, elm mənə tam həcmdə hər bir
insanın öz peşəkar fəaliyyətindən ala biləcəyi sevinc və
məmnunluğu verib".
Sülhə xidmət edən alim andı
"Mənim həyatım və baxışlarım" kitabında Maks Born
yazırdı: "Mənim lap əvvəldən valideynlərim, həyat
yoldaşım və uşaqlarım, müəllim və tələbələrim,
həmkarlarım, əməkdaşlarım sarıdan bəxtim gətirib".
Maks Born 1913-cü ildə gettingenli hüquq professorunun
qızı ilə evlənib. Onun sonralar Kembric Universitetinin
farmakoloji fakültəsinə rəhbərlik etmiş bir oğlu, 2 qızı
dünyaya gəlib. İstefadan sonra o, öz xanımı ilə
Gettingen yaxınlığındakı Bad-Pirmont şəhərciyinə köçüb.
Burada onların təqaüd və müsadirə olunmuş əmlakları
müharibədən sonrakı hökumət tərəfindən onlara
qaytarılıb. Alim burada da elmi işlərini davam etdirir,
məqalələr yazır, yeni kitablarını nəşrə hazırlayır,
alimlərin sosial məsuliyyətinə dair mühazirələrlə çıxış
edir, nüvə silahının yaradılmasına qarşı çıxırdı.
1955-ci ildə 16 Nobel mükafatı laureatlarından biri kimi
nüvə silahının yayılmasına qarşı alimlərin etiraz
yürüşündə iştirak edib. Yürüşdə qəbul olunmuş
bəyənnaməni 51 Nobel mükafatı laureatı imzalayıb. 2 il
sonra Born Qərbi Almaniyanın ən görkəmli 18
fiziklərindən biri kimi nüvə silahının yaradılmasında
iştirak etməyəcəyinə dair and içib.
O, 1970-ci il yanvarın 5-də Qettingen Universitetində
vəfat edib. Kibernetikanın yaradıcısı N.Vinnerin
sözlərinə görə, "kvant mexanikasının yaradılması və onun
inkişaf etdirilməsində başlıca rol Maks Born və Verner
Qeyzenberqə məxsusdur. Maks Born mənim tanıdığım ən
sadə alim idi".
Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV |