(Başlanğıcı ötən saylarımızda) 

3. XARKOV

Ukraynanın keçmiş paytaxtı 

Kiyevdən 405 kilometr aralıda yerləşən Xarkov Ukraynanın gündoğan hissəsində ən böyük şəhərdir. O, Xarkov vilayətinin inzibati mərkəzi, əhalisinin sayına (1,5 mln.) görə Ukraynanın ikinci şəhəridir. Moskva və Leninqraddan sonra Xarkov SSRİ-nin üçüncü ən böyük sənaye, elm və nəqliyyat mərkəzi, XX yüzilin ikinci yarısında Güney-Gündoğan Avropanın başlıca nəqliyyat qovşağı olub.

Bu şəhərin yerində V yüzildə Xarka hunn şəhəri, XI yüzildə Şarukan poloves (qıpçaq) şəhəri olub. Ancaq özəlliklə rus tarixçiləri çağdaş Xarkovun 1654-də əski rus Xarkov şəhərciyinin yerində salındığını iddia edirlər.

Xarkov 1918-ci ilin fevral-martında Donetsk-Kriviroj Cümhuriyyətinin, həmin ilin mart-aprelində Ukrayna Sovet Respublikasının, 1919-cu ilin mart-iyununda və 1919-cu ilin dekabrından 1934-cü ilin iyununadək Ukrayna SSR-in paytaxtı olub. İkinci dünya savaşında, ikinci dəfə azad edildiyi zaman Xarkov 1943-cü ilin fevral-martında Ukraynaya müvəqqəti paytaxtlıq edib.

İndi bu şəhərdə 142 elmi-tədqiqat institutu, 230 min tələbənin oxuduğu 45 ali məktəb (o sıradan 1805-ci ildə açılmış və Rusiya imperatorluğunda 6-cı olmuş Xarkov Universiteti və 1885-ci ildə açılmış, Rusiya imperatorluğunda 2-ci politexnik ali məktəb olmuş Xarkov Politexnik İnstitutu) var.

 Mamadu 

Xarkova 5 avqustda gələrək burada 10 gün qaldım. Şəhərin mərkəzindəki 18 qatlı "Xarkov" otelinin 13-cü qatında yerləşdim. Çalışacağım arxivəcən buradan ayaqla 10 dəqiqəlik yoldu.

Otağımdan Xarkovun olduqca gözəl mənzərəsi açılırdı - sanki bütün şəhər yaşıllıq dənizində üzür, üfüq də ucsuz-bucaqsız meşəlikdə əriyib gedirdi.

Otel çox səliqəli, işçiləri hədsiz nəzakətli və qayğıkeşdir. İstənilən xahişi anındaca yerinə yetirməyə çalışırlar. Ancaq "Xarkov" mənim yadımda daha çox Mamadu’ya görə qaldı. Seneqallı Mamadu Xarkovda tələbədir. Əlavə qazanc üçün oteldə xidmətçilik edir - yeni gələn və artıq oteldən gedən qonaqlara yüklərini daşımaqda yardım göstərir. Zəncidir, ancaq müsəlmandır. "Mamadu" onların dilində "Məhəmməd" deməkdir. Mən də müsəlman olduğumu, Bakıdakı bir meydanın Seneqalın paytaxtı Dakarın adını daşıdığını deyəndən sonra mənə isinişdi. Bu yad şəhərdə yeganə doğma adamım o oldu. 

Xarkov Vilayəti Dövlət Arxivində 

İnternetdən öyrənmişdim ki, Xarkov arxivində dəhşətli oğurluq baş verib - arxivin bir qadın işçisi buradakı qiymətli tarixi sənədləri xəlvət çıxararaq dəyər-dəyməzinə satıb, alıcılar da həmin sənədləri İnternetdə satışa qoyublar. Onların dövlət arxivindən götürülmüş bəlgələr olduğu ortaya çıxan kimi tufan qopub. Mətbuat hay-küy qaldırıb. Arxiv xeyli müddət araşdırıcıların üzünə qapadılıb və bütün fondlarda ciddi yoxlamalar aparılıb. Mən oraya gedəndə oxu zalı yenicə açılmışdı.

Direktor Lyudmila Mixaylovna Momot tarix elmləri namizədidir. Çox mədəni, kübar bir xanımdır. Ancaq gözümə daim qayğılı dəydi - görünür, yoxlamaların nəticəsindən nigarandı. Yarasının qartmağını qoparmamaqçün özümü oğurluqdan xəbərsiz kimi apardım.

Sənədlərimi təqdim etdikdən sonra Bakını yaxşı tanıdığını, orada yaxın çağlaradək qohumlarının yaşadığını, azərbaycanlılara dərin sayğısı olduğunu bildirdi. Beş gün işləməyim və hər gün 15 sənəd almağım haqqında xahişimə o saat əməl etdi, ancaq bəd bir xəbər də verdi: "Xarkov Universitetinin sənədləri müharibə zamanı, demək olar ki, bütünlüklə məhv olub, ona görə də gözlədiyiniz qədər sənəd tapacağınıza inanmıram".

Açığı, Xarkov Universiteti arxivinin taleyi haqqında İnternetdən bilgi alsam da bunun gerçəkliyinə inanmamışdım, ancaq həqiqəti direktorun öz ağzından eşitdikdə sarsıldım, çünki Xarkovdakı azərbaycanlı tələbələrin çoxu bu universitetdə oxuyub. Buradan əliboş qayıdacağımı düşündüyüm anda Lyudmila Mixaylovna əlavə etdi ki, sənədləri bizdə ən yaxşı qalan ali məktəb Xarkov Texnologiya İnstitutudur, oradasa bir neçə soydaşınız təhsil alıb. Bu xəbərə xeyli sevindim, çünki açığı, Xarkov tələbələri içərisində hamıdan çox, haqqında kitab yazdığım Ağa Aşurov’un sənədləriylə maraqlanırdım, o isə elə həmin Texnologiya İnstitutunu bitirmişdi.

Başqa arxivlərdə olduğu kimi, Xarkov Vilayəti Dövlət Arxivində də ilk günüm siyahılarla tanışlığa, sifariş verəcəyim sənədləri müəyyənləşdirməyə getdi. Sonrakı günlərdə burada da nahar fasiləsinə çıxmadan səhərdən axşamadək gərgin çalışdım, ancaq hətta Odessada olduğundan da az tələbəmizi müəyyənləşdirə bildim - Xarkov Universitetinin sənədlərinin yoxluğu özünü əməlli-başlı göstərdi. Oxu zalının müdiri, qayğıkeş Yuliya Pavlovna Qulko nə qədər yol göstərsə, yardım etsə də "tələbələrim"in sayı heç 30-a çatmadı. Ancaq burası var ki, direktor Lyudmila Mixaylovna heç bunu da gözləmirmiş - o ən çox 4-5 tələbə olacağını güman edirmiş!  

Ən çox maraqlandığım məsələlərdən biri sənədlərin üzünün çıxarılması şərtləri və qiymətləriydi. Aydınlaşdı ki, burada da surətçıxarma pulu Odessada olduğu kimi, SƏHİFƏyə görə deyil, SƏNƏDə görə ödənilir, ancaq bircə fərq var ki, Xarkovda üzçıxarma Odessadakından da ikiqat bahadır - hər sənədə görə təxminən 95 qrivna verməlisən! Sənədlərin üzünü öz fotoaparatımla çəkmək istədiyimi deyərək qiymətdən şikayətləndikdə direktor gülümsünüb dedi ki, qiymətdən qorxmayın, çünki bizdə sifarişçi öz fotoaparatıyla çəkdikdə pul ödəmir. Beləliklə, Xarkov arxivində sənədlərin üzünü çıxarmaqdan ötrü bir qəpik də ödəmədim, halbuki Odessada buna görə məndən 14 min qrivna almışdılar. Ukraynanın arxivləri bir-birindən nə qədər fərqlənirmiş!

Arxivlər, adətən, sifarişçiyə şəxsi işləri bütünlüklə üzlətməyə icazə vermir, ancaq direktor mənə lütfkarlıqla belə bir şərait yaratdı, təkcə üç tələbənin (Məhəmməd Mollayev, Məhəmmədəli Əliyev və Məhəmmədəli Əlizadə’nin) şəxsi işlərinə baxmağıma icazə verilmədi, çünki onlar ələ götürülməli gündə deyilmiş və hökmən bərpa edilməliymiş. Buna baxmayaraq, Xarkovda da üzünü çıxardığım sənədlərin sayı xeyli çox oldu - 686 səhifə!

Nəysə, bir həftəlik gərgin çalışma sonucunda yalnız Xarkov Texnologiya İnstitutunda oxumuş aşağıdakı tələbələrin (saydığım üç nəfəri çıxmaqla) şəxsi işləriylə tanış olaraq sənədlərinin üzünü çıxardım. 

1.Aşurov Ağa Kərbəlayı Aslan oğlu (Bakı)

2.Zülpükarov Əbdülməcid Zülpükar oğlu (Dağıstan)

3.Qasımbəyov Xəlil bəy Firidun bəy oğlu (İrəvan)

4.Mollayev Məhəmməd İbrahim oğlu (Nalçik)

5.Əliyev Məhəmmədəli Hacı Məhəmməd oğlu (Bakı)

6.Əlizadə Məhəmmədəli Hacı Məhəmmədhüseyn oğlu (Gəncə)

7.Əliyev Murtuzəli Nurbaqand oğlu (Dağıstan) 

8.Babayev Həbib Mirzəağa oğlu (Bakı)

9.Vəkilov Qleb (Qalib) İbrahim ağa oğlu (Qazax)

10.Hacıyev Məhəmmədrza Əliəsgər oğlu (Bakı)

11.Həmzəyev Şəmşad İsmayıl oğlu (Gəncə)

12.Yenbayev Məhəmmədarif Məhəmmədcanoviç (tatar)

13.Qarayev Əliheydər Ağakərim oğlu (Şamaxı)

14.Məhəmmədyarov Əbdüssəməd bəy Əbdülbağı bəy oğlu (Quba)

15.Seyidov Miryaqub Seyid Bağır oğlu (Gəncə)

16.Tahirov Yusif bəy Paşa bəy oğlu (Quba)

17.Şıxəlibəyov Asəf bəy Nurəli bəy oğlu (Şamaxı)

18.Əkbərov Əli(sultan) Qəni oğlu (Şamaxı)

19.Əliyev Hacıbaba Məşədi Əliəkbər oğlu (Şamaxı)

20.Babayev Əliheydər Məşədi Ağadadaş oğlu (Bakı)

21.Məhəmmədov (Məhəmməd oğlu) Ağababa Kərbəlayı Əliəsgər oğlu (Şamaxı)

22.Yüzbaşınski İsmayıl Qafur oğlu (Şamaxı)

23.Hacıyev Abbas Məşədi Yusif oğlu (Şuşa)

24.Səlimov Hüseynqulu Kərbəlayı Yusif oğlu (Bakı)

25.Seyidzadə Mirismayıl Hacı Seyid Əhməd oğlu (Gəncə)

26.Şahbazov Abdulla Abbas oğlu (Bakı) 

Burada adı keçən tatar balası Məhəmmədarif Yenbayev Texnologiya İnstitutundakı müsəlman tələbələrin həmyerlilər cəmiyyətinin sədri olub və özünü heç yerdə azərbaycanlı tələbələrdən ayırmayıb, buna görə onun işini də üzə çıxarmağı faydalı saydım. 

Repressiya olunmuş ukraynalılar - 27 cildlik kitabda! 

Arxivin direktoru L.M.Momot Ukraynada tanınmış tarixçilərdəndir. O, "Xarkivskiy arxivist" toplusunun baş redaktoru, arxivin nəşr etdirdiyi çoxsaylı kitabların redaktoru, yaxud redaksiya heyətinin üzvüdür. Görünür, müsbət insani keyfiyyətləriylə yanaşı, həm də gözəl mütəxəssis olduğuna görə arxivdəki oğurluqdan sonra da onu işdə saxlayıblar.

Oxu zalındakı şkaflarda arxivin nəşrləri düzülüb (direktora bağışladığım, Sankt-Peterburq tələbələrimiz haqqında yazım olan "Azərbaycan müəllimi" qəzeti də buraya qoyulub). Vaxt tapdıqca onlarla tanış olurdum. Ən çox xoşuma gələnlərdən biri "Reabilitovani istoriyeyu" ("Tarixin bəraət verdikləri") adlı 27 cildlik kitab oldu. Ukrayna Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 6.4.1992-ci il və Ukrayna Nazirlər Kabinetinin 11.9.1992-ci il qərarlarına əsasən Ukraynanın bir sıra dövlət orqanlarının (o sıradan Ukrayna Təhlükəsizlik Xidmətinin) Ukrayna MEA Tarix İnstitutuyla birgə hazırladığı bu möhtəşəm nəşrdə Ukraynanın bütün vilayətləri üzrə repressiya edilənlərin şərhli siyahısı və tarixi bəlgələr öz əksini tapıb. Xarkov vilayəti üzrə cildlərin redaksiya heyətinə L.M.Momot da daxildir.   

Ana dili uğrunda çarpışanlar 

Arxivə gedəndə Xarkov Şəhər Soveti binasının qarşısından keçməli olurdum. Bu binanın qarşısındakı meydan genişliyinə görə Avropada 6-cıdır. Şəhər Sovetinin düz qarşısında, binadan təxminən 40-50 metr aralıda toplaşmış adamları və Ukraynanın dövlət bayraqlarını görərək marağımı saxlaya bilməyib yaxınlaşdım. Gördüm ki, gənc və yaşlı adamlar yığışıb, ətraf da çoxlu plakatlar və bayraqlarla doludur. Niyə yığışdıqlarını, nə istədiklərini soruşdum. Bir gənc yaxınlaşıb izahat verməyə başladı. Dedi ki, Ukraynada, o sıradan Xarkovda rus dilinin ikinci dövlət dili olmasını hətta Parlament kürsüsündən tələb edənlər çoxalıb və onların istəyinin gerçəkləşməsi qorxusu yaranıb. Belarus bu addımı atdı və indi peşmandır - indi orada dövlət idarələrində Belarus dili yenə sovet dönəmindəki kimi küncə sıxışdırılıb. Bizim dilin də başına bu oyunun açılacağından qorxduğumuza görə aydan artıqdır gecəli-gündüzlü burada yatmaqla rus dilinin Ukraynada ikinci dövlət dili olmasına etirazımızı bildiririk.

Burada Ukrayna rəhbərliyinin karikaturaları və bəzi siyasi çağırışlar yazılmış plakatlar gözə dəysə də etirazçılara heç bir polis müdaxiləsi yoxdu.

Avqustun 9-da dil mücahidlərini meydanda görmədim. Həmin gün Şevçenkonun heykəli yanında gəzdiyimdə onların məhkəmənin qərarıyla buraya köçürüldüyünün şahidi oldum.

Ukrayna millətçilərinin təşvişi boşuna deyilmiş - lap bu yaxınlarda prezident Biktor Yanukoviç rəsmən bəyan etdi ki, Ukrayna dövlət dili siyasətində Avropa xartiyası prinsiplərinə əməl edəcək, Ukrayna dili dövlət dili olaraq daha da gücləndiriləcək və onun inkişafına 2013-cü ilin dövlət büdcəsində vəsait ayrılacaq.  

Kommunistlərin mitinqi 

Millətçilər öz dillərinin taleyindən qorxmaqda haqlıymış! Ayın 9-da Şəhər Soveti binasının qarşısındakı meydan (Leninin böyük heykəlinin indi də durduğu keçmiş Lenin meydanı) Ukrayna kommunist partiyasının ixtiyarına verilmişdi. Əllərində qırmızı bayraq tutmuş 150-200 mitinqçinin təhlükəsizliyi məqsədiylə o boyda meydana avtomobillər buraxılmırdı, qıraqda təcili yardım və polis maşınları dayanmışdı. Oktyabrın 28-də keçiriləcək Parlament seçkiləri çərçivəsində öz təbliğatını aparan bu partiyanın bütün rəhbərliyi buradaydı. Öncə bütün musiqiçiləri oraq-çəkicli qırmızı paltar geymiş orkestr (30 nəfər olardı) marş çaldı. Sonra xüsusi təşviqat avtomobilində (belə maşını ilk dəfə görürdüm) quraşdırılmış üstüörtülü hündür səhnəyə qalxan kommunist liderlər bir-bir danışmağa başladılar - hamısı da rusca! Onlar bir vaxtlar milyonlarca soydaşlarını məhv etdikləri ukraynalılara Sov.İKP proqramının son cümləsi olan "Partiya təntənəli surətdə vəd edir: sovet adamlarının indiki nəsli kommunizmdə yaşayacaq!" tipli vədlər verirdilər. 70 il dinlədiyimiz yalanları bir daha eşitmək istəməyərək oradan uzaqlaşdım. 

Taras Şevçenkonun abidəsi 

Xarkovda gördüyüm və ən çox sevdiyim heykəl Taras Şevçenko abidəsi oldu. Onun adını daşıyan geniş şəhər bağında 1935-ci ildə ucaldılmış bu olduqca əzəmətli abidəyə baxmaqdan doymurdum. Taras Şevçenkonun şərəfinə bütün dünyada ucaldılmış 250 heykəlin ən gözəli olan  bu 17 metr ucalığındakı abidə (tunc heykəlin özü 6 metrdir) Şevçenko yaradıcılığının ruhunu əks etdirən 16 müxtəlif insan fiquruyla çevrələnib. Yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış kompozisiya sanki dil açaraq Ukraynanın ən sevimli şairinin şəxsiyyəti, düşüncələri haqqında danışır. Hər gün istər-istəməz bu abidənin yanından keçir, hər dəfə də müxtəlif bucaqlardan onun şəkillərini çəkirdim.  

Yazardan son söz 

Avqustun 15-də Xarkovdan Kiyevə, oradan da Bakıya uçdum. Beləliklə, Ukrayna torpağındakı bir aylıq "səyahət"im başa çatdı. Bu bir ayda nə etdim, nə gördüm, nə anladım?

Etdiyim o oldu ki, 1920-ci ilədək Azərbaycandan gedərək Ukraynanın ali məktəblərində oxumuş 147 tələbənin şəxsi işlərini Kiyev, Odessa və Xarkov şəhərlərindəki arxivlərdən taparaq araşdırdım. Həmin tələbələrdən 81-inin adı Azərbaycan elminə indiyədək bəlli deyildi. Bütün tələbələrin sənədlərindən 2.372 səhifəlik surət çıxararaq Bakıya gətirdim.

Anladığım ən mühüm şeysə "Ukrayna" adlı bir Azərbaycan dostunun mövcudluğu oldu. Öz şəxsimdə hər yerdə ukraynalıların mənim xalqıma dərin rəğbət və hörmət bəslədiyini gördüm. Vaxtilə azərbaycanlı ziyalıların yetişməsində böyük rolu olmuş Ukraynaya minnətdarlıq bildirməklə yanaşı, bu dövlətlə ən səmimi münasibətlərin qurulmasının xalqlarımız üçün qarşılıqlı faydalı olacağı şəksizdir.   

25 sentyabr - 24 oktyabr 2012. 

Ədalət TAHİRZADƏ,
Bakı Avrasiya Universitetinin professoru
[email protected]
Tel.: +994-50-612-68-13