1897-ci ildə Türkiyənin tanınmış pedaqoq və maarifçisi
Ayşə Sədiqə İstanbulda "Üsuli-təlim və tərbiyə dərsləri"
adlı bir kitab nəşr etdirir və kitab ölkənin pedaqoji
fikir tarixində əhəmiyyətli yer tutur. Cavid "Həsbi-hal"
məqaləsinin üçüncü hissəsində sözünə Ayşə xanımın
kitabından bir sitatla başlayır: "Çocuqlara hər kim olsa
dərs verir, fəqət tərbiyə və əxlaq dərsini hər kəsdən
eyi validə verir. Çocuğun birinci mürəbbəsi validədir...
Demək olur ki, bir qövmün səadəti və tərbiyəsində
qadınların böyük təsiri vardır. Bunun için hər şeydən
ziyadə qadınların tərbiyəsinə etina edilməlidir.
Tərbiyəli validələr yetişdirməyə qeyrət edilməlidir".
Cavid
də, Ayşə xanım da, Avropanın bir çox filosof və
pedaqoqları da uşağın tərbiyəsində ananın rolunu önə
çəkirlər ki, bu da təsadüfi deyildir. Zamanə dəyişsə də,
həmin fikir bu gün də öz qüvvəsini saxlayır və
aktualdır. Məhəmməd peyğəmbərin "Cənnət qadınların
ayaqları altındadır" fikrini nəzərə çatdıran şair,
diqqəti təlim və tərbiyədə islamın rolu məsələsinə
yönəldir. Müsəlman ölkələrində və cəmiyyətlərində oğlan
və xüsusilə qızların təhsilə cəlb edilməsilə bağlı geniş
yayılmış yanlış fikirləri saf-çürük edərək
"Rəsuli-əkrəmin [oğlan və qızların] təlim və tərbiyədə
heç bir fərq qoymadığını, təhsili-elmdə kişiyə, övrətə
müsavi bir surətdə fərz buyurduğunu" nəzər-diqqətə
çatdırır. Problemin həllinə mane olan dini ehkamlara,
mövhumata və xurafata qarşı çıxır. Qız uşaqlarının
məktəbdən yayındırılması və təhsildən
uzaqlaşdırılmasının islama zidd olduğunu söyləyir. Sualı
bu cür qoyur: "Əcəba, səkiz-doquz yaşında bir qız yalnız
ibtidai, yaxud rüşdili təhsil görürsə, şəriətə müxalifmi
zənn olunur?". Guya "qız tərbiyə görür-görməz itaətsiz
olacaq" söyləyənlərin fikirlərini qəti surətdə rədd
edir. Valideynləri qız uşaqlarını məktəbə qoymağa
çağırır. Düşünür ki, əgər biz qızların tərbiyəsinə bu
cür yanaşsaq, sabah başımıza, gözümüzə vuracaq və
kor-peşman olacağıq.
Müəllif məqalələrində uşaqların məktəbə hazırlanmasında
ev tərbiyəsinin roluna ayrıca yer verir. "Ev tərbiyəsi
necə olmalıdır" sualına ailələrdə mövcud olan xoşagəlməz
tərbiyə üsulları ilə cavab verir: "Uşaqlar
damdabacalarla qorxudulurlar. Başı açıq çölə çıxsan
göydən başına adamcıl qurt dərisi düşər. Qaranlıq bir
yerə getsən cinlər, divlər səni təhdid edər" və i.a.
Şair ailə tərbiyəsində yalançılığı, kindarlığı,
qorxaqlığı, itaətsizliyi, xurafat və mövhumatı tənqid
edir və valideynlərin xoşagəlməz müraciət üsullarına
qarşı çıxaraq yazır: "...Bir ana oğluna "Yavrum! Quzum!
Get qardaşını çağır da gəlsin, yeməyini yesin" deyəcəyi
yerdə, "Partdamış! Gəbərmiş! Get o qan qusmuş çönənbəri
çağır da gəlsin, zəhrimarını zoqqumlasın" - diyor".
O, uşaqlarla bu cür rəftar və davranışı pisləyir, bu
kimi uyğunsuz və cahilanə tərbiyədə bir fayda görmür.
Şair müxtəlif ailələrdə fərqli ailə tərbiyəsinə nəzər
salır və düzgün qurulmuş ailə tərbiyəsini təqdir edir.
Sağlam ailələrdə tərbiyə və əxlaq məsələlərinin uğurlu
və düzgün həllini yüksək qiymətləndirərək yazırdı ki,
ana bir yaşında uşağın yediyi qaletlərdən əlifba
düzəldir və ona öyrədir. Evin divarından hesab cədvəli
asır, üç-dörd yaşında uşaq bunları gülə-gülə, sevə-sevə
öyrənir. Beş-altı yaşına çatar-çatmaz məktəbə həvəs
göstərir. Məktəbə getdiyi zaman zəkası, əxlaqı yerində
olur, dərsini həvəslə öyrənir. 20 yaşında isə o
universiteti bitirmiş fazil bir əfəndi olur".
Şair Azərbaycan analarını, Azərbaycan ailələrini bu cür
görmək istəyir.
Azərbaycanda ibtidai təhsilin bir çox vacib və ciddi
problemlərinə münasibət bildirən müəllif düşünürdü ki,
bu gün olmasa da, bir neçə ildən sonra ibtidai təhsil
istər qız, istərsə də oğlanlar üçün məcburi olacaqdır.
Şair səbirsizliklə və böyük ümidlə həmin günü
gözləyirdi.
Ailə və ana tərbiyəsini, qızların təhsilə cəlb edilməsi
məsələsini önə çəkən vətənpərvər və maarifçi şairin
cümlələrini oxuyarkən onun nə qədər narahatlıq hissi
keçirdiyini aydın sezmək olur. Belə halı yalnız vətənini
və millətini sevən, onun gələcəyini düşünən insanda
görmək olar. O, övladının tərbiyəsini başlı-başına
buraxan, qayğısına qalmayan, onu tərbiyədən məhrum edən
valideynlərə üz tutaraq "Siz ey ata və analar! Yarınki
gün cigərguşələrinizin zillət, fəlakət odunda
yanıb-qavrulduqlarını ağlaya-ağlaya seyr edəcəksiniz"
deyərək yazırdı: "Çocuqlar məsumdurlar, onunçin
yapdıqları işlərin hiç birindən məsul deyildirlər,
onların hal və hərəkətlərindən məsul olacaq yalnız
ata-analardır... Xeyirsiz, xain, ədəbsiz evlad
yetişdirib onları tərbiyə və islahına çalışmayan
ata-analar, şübhəsiz ki, gələcəkdə namuslu, vicdanlı,
heysiyyətli insanlara müsəllət olmaq için bir sürü
əxlaqsız, bir yığın sərsəri yetişdirmiş olurlar...".
Bu sözlər sanki bugün yazılmış və bu gün üçün
deyilmişdir. Cavidin yaşadığı dövr başqa, bu günkü dövr
başqadır. Bununla belə, ailə, məktəb və əxlaq tərbiyəsi
ilə bağlı problemlər bu gün nəinki azalmış, əksinə,
çoxalmışdır... Şair övlad tərbiyəsinə məsuliyyətsiz
yanaşan ata və analara qarşı barışmaz mövqe tuturdu.
"Qeydsiz, tərbiyəsiz ata-ananın övladı için nə dərəcədə
məsul olacağı, nə müdhiş cinayət işlətdiyi hər kəsə
məlum, aydın həqiqətdir" sözlərini ürəkağrısı ilə
yazırdı.
Cavid təlim-tərbiyə məsələlərindən və məktəb
binalarından danışarkən məşhur bir məsəli diqqətə
çatdırır: "Günəş girməyən yerə təbiblər girər". Təlim və
tərbiyə prosesinin həyata keçirilməsində məktəb binasını
və sinif otaqlarını əsas təlim və tərbiyə ocağı hesab
edir. Düşünür ki, məktəblər və məktəb binaları gözəl və
görkəmli, havalı və uca yerlərdə tikilməlidir. "Pis,
murdar, üfunətli yerlərdən uzaq olmalıdır. Xəstəxana,
həbsxana, məzarıstan kibi yapı (bina)lara
yaqlaşmamalıdır. Məktəb binası mümkün dərəcədə günəşli
yerlərdə vaqe olmalı, rütubəti çoq olan yerlərdən həzər
edilməlidir...". Nə üçün? Çünki orada körpə uşaqlar
oxuyur və tərbiyə alırlar. Günəşsizlik və rütubət isə
bir çox xəstəliklərin mənbəyidir. Şair bu mövzudan bəhs
edərkən istər-istəməz özünün oxuduğu və tərbiyə aldığı
Sidqinin məktəbini xatırlayır.
O, məzunu olduğu və Naxçıvanın maarif tarixində xüsusi
yeri olan məktəb haqqında geniş və qiymətli məlumarlar
verir. Həmin məlumatlar Sidqi məktəbinin tarixini və
taleyini öyrənmək baxımından əhəmiyyətlidir. O yazır ki,
məktəb acınacaqlı bir şəraitdə fəaliyyət göstərirdi.
Sinif otaqları günəşsiz, darısqal və rütubətli idi.
Bazarçayın gurultusu tədris prosesinə mane olurdu. Bunu
görən yerli çar hökuməti məktəbin başqa bir yerə
köçürülməsini qərara alır. Hökumətin təşəbbüsünü
alqışlayan şair, onun baş tutmaması haqda yazırdı:
"Şəhər [Naxçıvan] qlavası Cəfərqulu Xan Naxçıvanski
cənabları ilə şəhər hakimi Slavaçinski bu xüsusda
[məktəbin başqa yerə köçürülməsində] pək fədakarlıqda
bulunmuşlar. [Ancaq nə yazıqlar olsun ki] "Cidilli bağ"
adlı geniş, havadar, gözəl bir yerdə məktəb təsisini
xalqa təklif etmişlər isə də kimsə razı olmamışdır".
Cavid hesab edirdi ki, təhsil, təlim və tərbiyə işi ilk
öncə məktəb binasından başlanır. Əgər məktəb binası
yararsız və uyğunsuz bir yerdədirsə, orada təlim və
tərbiyə prosesi səmərəli təşkil oluna bilməz. Cəfərqulu
Xanın və Slavaçinskinin cəhdlərinin boşa getməsinə
təəssüflənən müəllif, işin baş tutmamasında
mövhumatçıları və xurafatçıları suçlayır və bu barədə
yazırdı: "Qafqasda sakin bütün türklərin hər şəhərdə,
hər qəsəbədə (vəqf yeri)* köhnə məzarıstan kibi bir çoq
qiymətli, əhəmiyyətli yerləri [məktəb və s. üçün] əldən
çıqarıb mevhumat sapmaların ərzi-ixtar etməkdir. Bu
dürlü uyğunsuzluqlara [Naxçıvanda] deyil, Qafqasiyanın
hər şəhərində təsadüf etmək mümkündür".
Şair hesab edirdi ki, məktəb binası mümkün dərəcədə
günəşli bir yerdə olmalıdır. Sinif otaqlarına işıq bir
tərəfdən (soldan) düşməlidir. Əgər bir neçə tərəfdən
düşərsə, bu, şagirdlərin gözlərinə zərərdir. İşığın sol
tərəfdən düşməsi daha faydalıdır. "Çünki, [işıq] sağ
tərəfdən gələcək olsa, [şagird] yazı yazarkən sağ əl
dəftər üzərində öz kölgəsilə şagirdləri rahatsız edər.
Sınıfın (klasın) pəncərələri də olduqca çoq və aydınlıq
olmalıdır. Məktəbin dörd-beş arşın (rus arşını) günəş
bir dəhlizi (koridoru) və tənəffüsxanəsi olmalıdır".
Bundan başqa, hər məktəbin özünəməxsus gözəl bağçası
olmalıdır. Şagirdlər tənəffüs zamanı orada sərbəst gəzib
təmiz hava almalıdırlar. Ayaqyolu məktəb binasından
mümkün qədər uzaqda tikilməlidir. Məktəb xadimələri
şagirdlərə qarşı nəzakətli olmalıdırlar. Sinif
otaqlarında partalar şagirdlərin sayına görə
düzülməlidir. Müəllim şagirdləri partalarda boy
ölçülərinə görə oturtmalıdır. Əks-təqdirdə şagirdlərin
boyun, kürək və bel sümükləri əyilə bilər, bədənə zərər
toxunar. "Fikrin müstərih** və oynaq olması için bəhər
hal*** baş şaquli (dik) bir vəziyyət almalıdır. Öylə
olmasa qan dimağ (beyin)də sərbəst cəvəlan edəməz.
Beyin qanın cəryani-sərbəstanəsindən [sərbəst
dövranından] məhrum olunca fikirlər, duyğular da məhdud
və əqim**** qalmış olur. Çünki dimağ qan ilə, əfkar
[fikir] və ehtisasat [hissetmə, sezmə] da dimağ ilə
ərzi-fəaliyyət edir".
Cavid məqalələrində bu kimi tibbi, pedaqoji, fizioloji
məsələlərin şərhində təcrübəli bir müəllim və həkim
təsiri bağışlayır, İstanbul Universitetində və fərdi
mütaliə yolu ilə adıçəkilən elmlərə nə dərəcədə dərindən
yiyələndiyini büruzə verir. Amerika və Avropanın məktəb
təcrübəsinə istinad edərək, bir partada iki şagirddən
çox uşağın oturmamasını məsləhət görür. Dərs müddətinin,
həmin ölkələrin təcrübəsinə uyğun olaraq, 45-50
dəqiqədən çox olmamasını tövsiyə edir. Uşaqların
sağlamlığının qorunması məsələsinə xüsusi önəm və
əhəmiyyət verir. Bu məqsədlə tənəffüslərdə siniflərin
havasının mütləq dəyişdirilməsini bir pedaqoji tələb
kimi irəli sürür və bunu belə əsaslandırır: "Dərsdə
tələbənin tənəffüs etdiyi zaman havaya hamizi-qarbon
dağılır, tər və yağ ifrazatı təbəxxür***** edərək
sınıfın havasını olduqca zəhləyir".
Şair-pedaqoq məktəbdə və dərsdə gigiyenik qaydalara
ciddi əməl olunmasını məktəb rəhbərləri və
müəllimlərinin üzərinə düşən ciddi bir vəzifə hesab
edir. Xəstəliyə düçar olmuş uşaqların dərsə gəlməyə
məcbur edilməsinə qarşı çıxaraq yazır: "Bəzi çocuqların
xəstəliyinə diqqət etməyib də ata-anası başından atmaq
niyyətilə, müəllim də qeydsizlik və ehtinasızlıqla
sınıfa qəbul etməkdən çəkinməz isə, şübhəsiz ki, bir çoq
biçarə məsumların da [sinifdəki şagirdlərin] fəlakətinə
yol açmış olur".
Cavid məqalələrində uşaqların məktəbə qəbul edilməsi
məsələsinə də toxunmuşdur. Düşünmüşdür ki, məktəbə
alınan uşaqların yaşına xüsusi diqqət yetirilməlidir.
Şəhadətnaməsi və 7 yaşı olmayan uşaqlar məktəbə qəbul
edilməməlidirlər. "Çünki pək küçük çocuqlar, cır ağaclar
kibi cılız, zəif bir vücud ilə dərsə başlayınca sıqılır,
zəhmət çəkir, həm vücudca, həm də fikircə zəif olurlar".
Hesab edirdi ki, şagirdlərin sağlam böyüməsi və təhsil
alması üçün tənəffüslərdə məktəbdə gimnastik məşqlər və
müxtəlif uşaq oyunları təşkil edilməlidir. Oyunlarda
müəllim şagirdləri sərbəst buraxmalı, ancaq onlara
nəzarəti unutmamalıdır. Yeri gəlmişkən deyim ki, o,
İstanbula ali təhsil almağa gedərkən gəmi yolüstü
Samsunda dayanır. Fürsətdən istifadə edən şair qəsəbə
məktəblərindən birində şagirdlərin gimnastik məşqlərinə
tamaşa edir. Görünür, hələ 1905-1906-cı illərdə Türkiyə
məktəblərində şagirdlərin yorğunluğunu və sağlamlığını
nəzərə alaraq tənəffüs zamanı gimnastik məşqlərdən
istifadə edilmişdir.
Cavid "Həsbi-hal" məqaləsində ibtidai siniflərin dərslik
və proqramları haqda ayrıca söz açmışdır. Hesab etmişdir
ki, dərslik və proqramlar olduqca düşünülmüş, aydın və
mənfəətli olmalıdır. Onlarda mövhumat və xurafata aid nə
varsa islah edilməlidir. Başqa sözlə, dərsliklər və
proqramlar elmi-pedaqoji və metodiki prinsiplərə uyğun
hazırlanmalıdır. Çünki bu, zamanın tələbidir. "XX əsr
mədəniyyəti [proqramlardakı] belə uyğunsuzluqlara əsla
təhəmmül etməz. Zira təlim və tərbiyə saf dimağları
(beyinləri), ləkəsiz vicdanları ləkədir edəcək bir alət
deyildir. Əksinə, tərbiyə bəşəriyyəti qaplayan
çirkinlikləri silib atmalı və paslı beyinləri
təmizləməlidir".
Müəllif təlim və tərbiyə prosesində milli xüsusiyyətləri
nəzərə almağı pedaqoji bir tələb və vəzifə kimi irəli
sürürdü. Bu cəhətdən ingilis filosofu və maarifçisi
Herbert Spenserin ingilis məktəblərində təlim və tərbiyə
prosesinin təşkili haqda fikirlərini Azərbaycanın
pedaqoji ictimaiyyətinin nəzərinə çatdırmağı lazım
bilirdi. Düşünürdü ki, ingilis məktəblərində təlim və
tərbiyə prosesinin təşkili ilə müsəlman türk
məktəblərində təşkilini eyniləşdirmək olmaz. Çünki
ingilis mühiti, təfəkkürü, dünyagörüşü, təlim və tərbiyə
sistemii başqa, bizimki daha başqadır.
Cavid mütaliə ilə ilgəli müəllimin qarşısına ciddi
vəzifələr qoyurdu. Yazırdı ki, müəllim öyrənib və
şagirdlərə öyrətdiyi kitablarla kifayətlənməməlidir.
Müntəzəm olaraq pedaqogikaya, təbiyyata və əxlaqa aid
kitabları mütaliə etməlidir. Sadəcə mütaliə yox, oxuduğu
kitablardan faydalı nəticə çıxarmalı və bunu öz işində
tətbiq etməlidir. Müəllim öz mənəviyyatını
zənginləşdirməyə, vicdanını islah etməyə çalışmalıdır.
Söylədiyi sözlərlə, verdiyi nəsihətlərlə şagirdlərə
təsir etməyi bacarmalıdır. O, sinifdə müəllimin sözündən
qiymətli, təsirli silah görmürdü. Düşünürdü ki, sözün
təsirli və inandırıcı olması üçün müəllimin özü təmiz
bir qəlbə, parlaq bir vicdana, gözəl bir əxlaqa, həqiqi
bir məlumata malik olmalıdır. Bu, pedaqoji fəaliyyətdə
xüsusi əhəmiyyətə malikdir. "Bir müəllim öz-özünü bir
riyazəti-mənəviyyə ilə islah etdikdən sonra, şübhəsiz
ki, hər sözü, hər duruşu, hər halı bütün şagirdlər
nəzərində böyük bir əhəmiyyətə tələqqi olunur.
Kəmali-sürət və mətanətlə hər kəsin ruhuna nüfuz edə
bilir". O, bununla da diqqəti müəllim sözünün sehrinə,
siqlətinə, inandırıcı olmasına, estetik gözəlliyinə,
"Özü bir şeyə inanmayan kəs başqasını necə inandıra
bilər?" fikrinə cəlb edirdi. Müəllimin pedaqoji hazırlıq
və ustalığına, nüfuz və şəxsiyyətinə, bilik və
dünyagörüşünə münasibətini bildirərək deyirdi: "Şimdi
bizim yalnız məktəblərimiz deyil, bütün
həyati-ictimaiyyətimiz belə saf, parlaq bir tərbiyəyə
möhtacdır. Müəllimlərimiz azacıq muşikafanə, durbinanə
hərəkət edəcək olsalar, şübhəsiz ki, bütün mühitimizi
islah etmiş olurlar".
İbtidai sinif müəllimi yalnız dərs deməklə
kifayətlənməməlidir. O, şagirdlərin gigiyenik qaydalara
necə əməl etmələrinə, səliqəli və təmiz geyinmələrinə də
diqqət yetirməlidir. "Hər iki gündən bir çocuqların
əlbisəsinə, yüzünə, əllərinə baqıb kirli və təmiz
olduqlarını" yoxlamalıdır. Şagirddə qüsur görsə, bunu
ona "yumşaq, tatlı bir dil ilə anlatmalıdır" ki,
buraxdığı nöqsanı təkrar etməsin. Müəllim uşağın
anlayacağı tərzdə, ona bir ata kimi, tövsiyələr versə,
onu tənbeh etsə daha uğurlu nəticələr qazana bilər...
(Şair özünə qarşı ata qayğısını, ata münasibətini
Sidqinin məktəbində görmüşdü. Bunu müəllimlərə də
tövsiyə edirdi).
O, məqalələrində xalqın məktəbə və uşaqların tərbiyəsinə
münasibəti məsələsinə də toxunmuşdur. Qeyd etmişdir ki,
xalq artıq məktəbə, buradakı tərbiyəyə hüsni-rəğbət
bəsləməyə başlamışdır. Müəllimin tərbiyə işində rolu
haqda yazmışdır: "Müəllim əgər uslu, namuslu, həlim,
səlim bir əfəndi olursa, təbii, dörd-beş sənə zərfində
yalnız bir ibtidai məktəbi deyil, məktəblə əlaqədar olan
böyük bir köyü (kəndi), köy xalqını tamamilə islaha
müvəffəq olur".
Cavid ibtidai məktəblər üçün türk dilində aşağıdakı
dərsliklərin olmasını lazım və vacib bilirdi: Müxtəsər
qiraət, kitabət, elmi əşya, coğrafiya, hesab, türk
tarixi və islam tarixi. İkinci ildən etibarən isə həmin
fənlərə rus dilinin əlavə edilməsini məsləhət görürdü.
Hesab edirdi ki, sinifdə şagirdlərin oxuması, yazması və
öyrənməsi üçün işgüzar şərait yaradılmalıdır. Onların
fərdi yaradıcılıq qabiliyyətlərinə diqqət
yetirilməlidir. Müəllim sxolastik, kor-koranə təlim
üsulundan qaçmalı, şagirdləri şəxsi təşəbbüsdən məhrum
etməməli, onlara həqiqi bilik verməlidir.
* Savab iş üçün ayrılmış yer, mülk.
** Rahat, dinc.
*** Hər halda.
**** Nəticəsiz, səmərəsiz.
***** Buxarlanma, buğlanma.
İsgəndər ORUCƏLİYEV,
AMİ-nin dosenti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru |