|
 Ervin
Rudolf Yozef Aleksandr Şredinger - avstriyalı dahi
fizik-nəzəriyyəci, 1933-cü il fizika üzrə Nobel mükafatı
laureatı, Vyana, Ştutqart, Breslau, Berlin, Oksford,
Qrats, Gent universitetlərinin professoru, Dublin Ali
Tədqiqatlar İnstitutunun təsisçisi və direktoru, kvant
mexanikası və materiyanın dalğa nəzəriyyəsinin
müəllifidir. E.Şredinger Nobel mükafatından əlavə,
İtaliya Milli Elmlər Akademiyasının Matteuççi qızıl
medalı, Alman Fiziki Cəmiyyətinin Maks Plank medalı, AFR
hökumətinin "Xidmətlərinə görə" medalı ilə təltif
olunub. O, Qenta, Dublin, Edinburq universitetlərinin
fəxri üzvü, Papa Elmlər Akademiyasının, London Kral
Cəmiyyətinin, Berlin Elmlər Akademiyasının, SSRİ Elmlər
Akademiyasınn, Dublin Elmlər Akademiyasının, Madrid
Elmlər Akademiyasının üzvü olub.
İbtidai təhsilini evdə almış dahi
Ervin Şredinger 1887-ci il avqustun 12-də Vyanada
Rudolf Şredinger və Georgina Emili Brendin ailəsində
anadan olub. Atası Rudolf Şredingerin Vyanada kiçik
müşənbə fabriki var idi. O, rəssamlıqla məşğul olurdu,
botanika elminə də böyük marağı var idi. Anası həssas,
qayğıkeş və həyatsevər qadın olub. Ervinin xoşbəxt
uşaqlıq illəri xeyirxahlıq, elm və incəsənətin hökm
sürdüyü bir ailədə keçib. Ervin ailənin yeganə övladı
idi. Təbiət elmlərinə meyilli olan atası hərtərəfli
inkişaf etmiş insan idi. Müstəsna qabiliyyətlərini çox
erkən büruzə verən oğluna qarşı xüsusi diqqət
ayırmışdı. 11 yaşa qədər Ervin evdə oxuyub. Onun ilk
müəllimi atası olmuşdu. Sonralar Ervin xatirələrində
atasını "dost, müəllim və həmsöhbətinin yorğunluğundan
xəbərdar olmayan" insan kimi xarakterizə etmişdi.
Fizika və riyaziyyata çox erkən maraq göstərməsinə
baxmayaraq, o, bütün fənlər üzrə eyni dərəcədə
müvəffəqiyyət qazana bilmişdi, qədim dilləri, klassik
alman və xarici poeziyanı sevirdi və ingilis dilini çox
gözəl öyrənmişdi. Onun ana tərəfdən nənəsi ingilis idi,
ona görə də hələ uşaqlıqdan Ervin bu dildə sərbəst
danışırdı.
 1898-ci
ildə sınaq imtahanlarını uğurla verərək Akademik
Gimnaziyaya daxil olub və buranı 1906-cı ildə başa
vurub. Bu gimnaziya nüfuzlu təhsil ocağı hesab olunurdu
və əsasən humanitar təmayüllü idi. Buraxılış
imtahanlarını "əla" qiymətlərlə verən Ervin seçim
qarşısında riyaziyyat və fizikanı seçib. O, sinifdə
yunan, latın, klassik ədəbiyat, riyaziyyat, fizika
fənlərindən birinci şagird olub. Gimnaziya illərində
Ervin teatra da maraq göstərib. Ervin keçilmiş materialı
elə dərsdəcə mənimsəyirdi. Hər bir dərsdən sonra müəllim
onu lövhəyə dəvət edər və mühazirə materialının şagirdi
tərəfindən dolğun və aydın şərhindən heyrətlənərdi.
Universitet illəri
Ervin Şredinger 1906-cı ildə Vyana Universitetinə daxil
olub, bir il sonra isə Fridrix Qazenerlin fizika üzrə
mühazirələrinə qatılıb. Bu mühazirələr Ervində dərin
təəssürat buraxıb. 1906-1910-cu illərdə artıq I.Losmidt,
I.Stefan və L.Bolsman kimi alimlərin sayəsində nəzəri və
eksperimental fizika üzrə kifayət qədər tanınan Vyana
Universitetində tam formalaşıb. Məhz burada
L.Bolsmanın tələbələri F.Qazenerl və Frans Eksner kimi
böyük alimlərin təsiri altında Şredingerin elmi
dünyagörüsü formalasıb.
1910-cu ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə edən
Ervin Vyana Universitetininin II Fizika İnstitutunda
fizik-eksperimentator Frans Eksnerin assistenti olur. O,
bu vəzifədə İkinci Dünya müharibəsinə qədər çalışıb.
1913-cü ildə Ervin Şredinger radium elementinin
eksperimental tədqiqatlarına görə Xaytinqer İmperator
Akademiyasının mükafatına layiq görülüb. Müharibə zamanı
Ervin Şredinger ön cəbhədən uzaqda, dağlarda yerləşən
hərbi qarnizonda zabit-artilleriyaçı kimi xidmət edib.
Azad vaxtlarından səmərəli istifadə etməyə çalışan Ervin
Albert Eynşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsi ilə
maraqlanırdı. Müharibədən sonra Vyanadakı II Fizika
İnstitutuna qayıdan Ervin ümumi nisbilik nəzəriyyəsi,
statistik mexanika və rentgen şüalarının difraksiyası
kimi problemlərlə məşğul olmağa başlayır. Məhz bu dövrdə
Ervin Şredinger rəng və rəngin qavrayışı nəzəriyyəsi
üzrə nəzəri və eksperimental araşdırmalar aparıb.
1920-ci ildə Şredinger Almaniyaya yola düşür, o, Yen
Universitetində Maks Vinin assistenti olur. 4 ay sonra
isə o, Ştutqart Universitetinin adyunkt-professoru
təyin olunur. Tezliklə Ervin Ştutqartı tərk edir və
Breslau (Polşanın indiki Vroslav şəhəri) Universitetində
professor yerini tutur. Daha sonra Ervin İsveçrəyə
gedərək professor vəzifəsinə təyin olunur. Sürix
Universitetində Albert Eynşteyn və Maks fon Lauenin
varisi olur, ondan əvvəl bu kafedraya A.Eynsteyn,
P.Debay və M. fon Laue başçılıq ediblər.
 1921-1927-ci
illər ərzində Sürixə qayıdan Ervin Şredinger
termodinamika və statistik mexanikanın əsasları və
onların qazlar və bərk cismlərin təbiətinin
öyrənilməsinə tətbiqi məsələləri ilə məşğul olur.
Fiziki problemlərin geniş dairəsi ilə maraqlanan
Şredinger kvant nəzəriyyəsinin uğurlarını izləyir və
1925-ci ilə qədər (Eynşteyn Lui de Broylun dalğa
materiyası nəzəriyyəsinə müsbət qiymət verənə qədər)
əsas diqqətini bu sahəyə yönəldir.
İlk addımlar
Onun ilk müəllimləri nəzəriyyəçi fiziklər Fridrix
Qazenerl və eksperimentator Frans Eksner olub. Sonralar
Nobel çıxışında Şredinger Birinci Dünya müharibəsi
illərində həlak olmuş Qazenerlin mühazirələrinin onda
çox güclü təəssürat buraxdığını yazmışdı. Prussiya
Elmlər Akademiyasına üzv seçilməsi mərasimindəki
çıxışında Şredinger çox böyük ehtiramla xatırlayırdı ki,
Eksnerin rəhbərliyi ilə aparılan məşğələlərdən sonra o,
"ölçmək nə olduğunu" anlayıb. Şredingerin çoxşaxəli
istedadı hələ universitet illərində özünü göstərib.
1910-cu ildə Şredinger universiteti fəlsəfə doktoru elmi
dərəcəsi ilə bitirib. Elə həmin ildə onun "Nəm havada
izolyator səthində elektrik keçiriciliyinə dair" ilk
məqaləsi işıq üzü görüb.
Ervin alman elmi ierarxiyasının bütün pillələrini çox
sürətlə keçib. Tez bir vaxtda Yen Universitetinin privat
dosenti, Ştutqart Universitetində ekstraordinar
professor, Breslau Universitetində ordinar professor
seçilib. Bu illərdə Ervin Şredingerin elmi maraqları
hələlik tam müəyyənləşməyib. Bu dövrdə onun ən maraqlı
elmi işlərindən 3 hissədən ibarət "Gündüz işığında
metrik rənglər nəzəriyyəsinin əsas prinsiplərinə dair"
böyük həcmli məqaləsi işıq üzü görüb. Görmə rənginin
özünəməxsus riyaziləşdirilməsi problemi Şredinger üçün
uzun illər ərzində müəyyən mənada bir xobbiyə çevrilib.
O, rənglər haqqında təlimdə, onun öz sözləri ilə desək,
o dövrkü atom fizikası ilə tanışlıq zamanı keçirdiyi
qeyri-məmnunluqdan özünəməxsus sığınacaq tapmışdı. Onun
həyatında həlledici an 1921-ci ildə Sürix
Universitetinin kafedra müdiri təyin olunması ilə
yetişdi. Elə o vaxtdan da Şredinger çox ciddi surətdə
Albert Eynşteyn və Nils Borun elmi məqalələrində öz
inkişafını tapmış istilik şüalanması və atom fizikası
problemləri ilə ciddi surətdə məşğul olmağa başlayıb.
Şredingerin bu yeni elmi sahədə ilk işləri termodinamika
və izotopiya hadisələrinin öyrənilməsinə həsr olunub.
"İzotopiya və Gibbs paradoksu" (1921) və "Doppler
prinsipi və Bor tezlik şərtləri" (1922) məqalələri dərc
olunub. Sürixdə keçən 6 il alim üçün çox məhsuldar
olub. Məhz burada Şredinger özünün atomun epoxal dalğa
mexanikasını yaradıb.
 1900-cü
ildə kvant nəzəriyyəsinin əsası qoyulub, Maks Plank
cismlərin temperaturları və maddələrin istilik buraxması
arasında nisbətə dair nəzəriyyəsini təklif edib. Bu
nəticə uzun müddət digər alimlərin diqqətindən yayınıb.
Lakin sonradan Eynşteyn, Bor və Rezervord bu nəzəriyyəyə
əl qoyublar.
Şredinger tənliyi
Kvant nəzəriyyəsinin mahiyyətcə yeni özəlliyi 1924-cü
ildə görkəmli fizik Lui de Broyl materiyanın dalğa
xarakterinə dair radikal fərziyyə irəli sürdükdən sonra
üzə çıxıb. Bu fərziyyəyə görə, elektromaqnit dalğaları,
məsələn, işıq özünü bəzən hissəcik kimi aparır. Lakin
elektron müəyyən şəraitlərdə özünü dalğa kimi də apara
bilər. Mikrohissəciklərin dalğa nəzəriyyəsinin işlənib
hazırlanması kimi çox çətin və məsuliyyətli bir
vəzifənin həllinə ilk olaraq Ervin Şredinger girişdi. Öz
nəzəriyyəsinin ilkin müddəaları barədə danışan gənc alim
mənbə kimi, ilk növbədə, Lu de Broylun bu mövzuda
yazmış olduğu dissertasiya işindəki dərin ideyalardan
yararlandığını qeyd edirdi. Şredinger elektronların
dalğa təsvirini ilk dəfə atomun qeyri-adekvat Bor
modeli ilə əlaqəsi olmayan davamlı kvant nəzəriyyəsinin
qurulmasına tətbiq etməyə cəhd edib. O, sözün klassik
mənasında, kvant nəzəriyyəsini klassik fizika ilə
yaxınlaşdırmağa cəhd edib. Klassik fizikada dalğaların
riyazi təsvirinə dair çoxlu miqdarda nümunələr
toplanmışdı. Şredingerin 1925-ci ildə ilk cəhdi uğursuz
alındı. Onun nəzəriyyəsində elektronların sürəti işıq
sürətinə yaxın idi, bu isə Eynşteynin xüsusi nisbilik
nəzəriyyəsinin tətbiqini, eləcə də böyük sürətlərdə
elektonların kütləsinin böyüməsi kimi faktın nəzərə
alınmasını tələb edirdi. Şredingerin üzləşdiyi
uğursuzluğun səbəblərindən biri onda idi ki, o,
elektronların hazırda spin adlandırılan xüsusi
xassəsini nəzərə almamışdı. Spin anlayışı o vaxtlar hələ
heç kimə tanış deyildi. Alim növbəti cəhdini 1926-cı
ildə edib. Bu dəfə elektronların sürəti o qədər az
götürülmüşdü ki, nisbilik nəzəriyyəsinin nəzərə
alınmasına ehtiyac qalmamışdı. Alimin ikinci cəhdi dalğa
funksiyası terminlərində materiyanın riyazi təsvirinə
imkan verən dalğa tənliyinin (Şredinger tənliyi) kəşfi
ilə nəticələndi. Şredinger öz nəzəriyyəsini dalğa
mexanikası adlandırdı. Dalğa tənliyinin həlli
eksperimental müşahidələr ilə tam üst-üstə düşdü və
kvant mexanikasının sonrakı inkişafına çox böyük təsir
göstərdi. Şredinger öz elmi nəticələrini 1926-cı ilin
yazında "Annalen der Physik" jurnalında dərc etdirmişdi.
"Sizin tədqiqat işiniz əsl dahilikdən xəbər verir"
Ervin Şredingerin dalğa nəzəriyyəsi o dövrün ən məşhur
alimləri tərəfindən həyəcan və heyranlıqla
qarşılanmışdı. Nəzəriyyəçi alim tezliklə öz pərəstişkarı
dahi Albert Eynşteyndən məktub almışdı. Məktubda
deyilirdi: "Sizin tədqiqat işiniz əsl dahilikdən xəbər
verir". Şredinger dalğa mexanikası və matrik mexanikanın
riyazi ekvivalent olduğunu sübut edib. Hazırda ümumi
kvant mexanikası adı ilə tanınan iki nəzəriyyə kvant
hadisələrinin çoxdan gözlənilən izahını verib.
Fiziklərin çoxu dalğa mexanikasına üstünlük verirdi,
çünki onun əsasında duran riyazi məzmun onlara daha çox
tanış idi. Onun anlayışları daha çox fiziki mahiyyət
daşıyırdı, matrik nəzəriyyə isə daha mürəkkəb və çətin
anlaşılan idi.
1927-ci ildə Şredinger Maks Plankın dəvəti ilə Berlin
Universitetinin nəzəri fizika kafedrasında onun varisi
olur. O burada aralarında böyük yaş fərqi olmasına
baxmayaraq, Eynşteyn və Plankla daha sıx münasibətdə
olur. O, işdən sonra boş vaxtlarda dahi fiziklərlə
saatlarla vaxt keçirirdi. 1929-cu ildə Şredinger
Prussiya Elmlər Akademiyasının üzvü seçilib. Heyzenberq
və Şredinger tərəfindən kvant mexanikasının işlənib
hazırlanmasından sonra Pol Dirak daha ümumi nəzəriyyə
işləyib hazırladı ki, bu nəzəriyyədə xüsusi nisbilik
nəzəriyyəsinin elementləri əksini tapmışdı. 1933-cü
ildə nasistlərin hakimiyyət başına gəlməsindən sonra
düşüncə azadlığının boğulmasına, məsələn, küçədə mənşəcə
yəhudi olan assistentlərindən birinə qarşı hücuma etiraz
olaraq Şredinger Berlin Universitetinin nəzəri fizika
kafedrasını tərk edib. Alim Almaniyadan dəvət olunmuş
professor qismində Oksforda yola düşüb. Oksforda çatanda
Şredingerə Nobel mükafatına layiq görülməsi xəbərini
veriblər. Şredinger atom nəzəriyyəsinin yeni produktiv
formalarının kəşfinə görə ali elm mükafatına layiq
görülüb. Təqdim olunma mərasimində çıxış edən İsveç Kral
Akademiyasının üzvü Hans Pleyel qeyd edib ki,
Şredingerin nəzəriyyəsi atom və molekulların daxilində
hərəkətin təsvirini verən yeni mexanika sistemidir.
Dalğa mexanikası nəinki atom fizikasında bir sıra
problemlərin həllinə kömək edir, həm də atom və
molekulların xassələrinin öyrənilməsi üçün sadə və uyğun
metoddur və fizikanın inkişafına çox güclü stimul verib.
Kvant mexanikasının yaradılması kimyanın möhkəm nəzəri
əsaslarını hazırlamağa imkan verib, onun köməyi olmadan
kimyəvi rabitənin təbiətinin müasir izahı mümkün
olmazdı. Kimyanın inkişafı, öz növbəsində, molekulyar
biologiyanın formalaşmasına ciddi təsir edib. Məşhur
alim, iki dəfə Nobel mükafatı laureatı Laynus Polinq
yazırdı: "Mənim düşüncəmə görə, ədalətli söyləmək
lazımdır ki, dalğa tənliyini irəli sürməklə Şredinger
müasir biologiyanın inkişafına görə əsas məsuliyyəti öz
çiyinlərinə çəkib".
1936-cı ilin payızında Şredinger Avstriyaya qayıdaraq
Qrats Universitetinin professoru olur. Lakin nasistlər
onu burada da haqlayır. Avstriyanın faşistlər tərəfindən
işğalından sonra o, arzuolunmaz şəxs kimi bütün
vəzifələrdən uzaqlaşdırılıb. Barəsində daha ağır cəza
növü seçilməsini gözləməyən Şredinger İtaliya, sonra isə
İsveçrədən keçməklə İngiltərəyə qaçır. Oksfordda
qısamüddətli səfər zamanı Şredinger İrlandiyanın
ixtisasca riyaziyyatçı olan o vaxtkı baş nazirinin
dəvətini qəbul edərək yeni yaradılmış Dublin Ali
Tədqiqatlar İnstitutunda nəzəri fizika kafedrasına
rəhbərlik etməyə razılıq verir. 17 il burada çalışan
Şredinger dalğa mexanikası, statistika, statistik
termodinamika, sahə nəzəriyyəsi və ümumi nisbilik
nəzəriyyəsi üzrə tədqiqatlarını davam etdirir.
"Cənablar,
sizin kimi mən də istərdim ki, mənə dəqiq desinlər: atom
nədir?"
Ötən əsrin 20-ci illərinin əvvəllərində Gettingendə
(Almaniya) fiziklərdən Maks Born, Ceyms Frank,
riyaziyyatçı David Gilbert "materiya üzrə seminar"
təşkil edirdilər. Seminarlarda o dövrün məşhur fizikləri
ilə yanaşı, sonralar məşhurlaşmış gənc fiziklər də
iştirak edirdilər. Hər bir seminarı Gilbert bu
sözlərlə açardı: "Beləliklə, cənablar, sizin kimi mən də
istərdim ki, mənə dəqiq desinlər: atom nədir?". Bu
suallara cavab vermək xeyli çətin idi. Ciddi fiziki
anlayışlar tələb olunurdu. "Elektron nədir - dalğa və ya
hissəcik" sualı dönə-dönə səslənirdi. 1926-cı ildə atom
fizikasında maraqlı vəziyyət yaranmışdı: bir-birindən
xəbərsiz və bir-birindən asılı olmayaraq iki kvant
mexanikası meydana gəldi. Nils Bordan sonra Verner
Heyzenberq yəqin etmişdi ki, elektron hissəcikdir. O
özünün matrisa tənliyini bu inam əsasında yaratmışdı.
1920-ci ildə 30 yaşlı Luyi de Broyl atomun dayanıqlığı
problemi üzərində işləyərkən özünün məşhur düsturunu
çıxardı. Broylun bu kəşfi barədə Eynşteynin yazdığı
tərifli məqalə Şredingerə geniş imkanlar açdı. Dahi
alimin məqaləsi və Broylun materiya dalğası barədə
fərziyyəsi onda dərin inam yaratdı. Şredinger iddia
edirdi ki, hissəciklərin hər hansı hərəkəti həmişə
dalğaların yayılmasına çox oxşardır.
Dalğa mexanikası üzrə mübahisələr saatlarla və günlərlə
davam edirdi. Şredinger Albert Eynşteyn, Maks Plank, fon
Lauye, Luyi de Broyl kimi kvant nəzəriyyəsinin
Kopenhagen interpretasiyasını qəbul etmirdi və bu
inamına sona qədər sadiq qaldı. 1926-cı ilin
sentyabrında Şredinger Kopenhagenə məşhur Nils Borun
yanına gələndə qızğın mübahisələr son həddə çatmışdı.
Şredinger diskussiyalardan o qədər yorulmuşdu ki,
Kopenhagenə gələn kimi xəstələndi və Borun evində bir
neçə gün yatmalı oldu. Qonağın xəstə yatdığı günlərdə
Bor onun yatağı yanından uzaqlaşmırdı. Bu barədə Nobel
mükafatı laureatı Verner Heyzenberq öz xatirələrində
yazırdı: "Hərdənbir Nils Bor tanış bir hərəkətlə
barmağını qaldıraraq təkrar-təkrar Şredingerə üz
tuturdu: - "Amma Şredinger, siz hər halda razı
olmalısınız". Bir dəfə Şredinger demək olar ki,
ümidini itirmiş adamlar kimi ucadan dedi: - "Əgər bu
lənətə gəlmiş kvant sıçrayışlarını saxlamaq istəyiriksə,
onda mən ümumiyyətlə təəssüf edirəm ki, atom nəzəriyyəsi
ilə məşğul olmuşam!"
Nils Bor isə tövrünü pozmadan ona "Onda başqaları sənə
son dərəcə minnətdardır" demişdi". Tezliklə matrisa və
dalğa mexanikası tərəfdarlarının baxışları yaxınlaşdı.
Şredinger onların riyazi ekvivalentliyini sübut etdi.
Elektronların difraksiyasına aid təcrübələrdən sonra de
Broyl və Şredinger nəzəriyyələrinə inam artdı və
fiziklər başa düşdülər ki, dalğa-hissəcik dualizmi
eksperimental faktdır və bunu müzakirəsiz qəbul etmək
lazımdır.
Bütün uğurlarına görə müəllimlərinə minnətdarlıq edirdi
O, həyatda nail olduğu bütün nailiyyətlərə görə
müəllimlərinə, xüsusən də Fris Qazenerlə minnətdarlıq
edirdi. 1929-cu ildə Nobel çıxışında Şredinger demişdi:
"Əgər Birinci Dünya müharibəsində Qazenerl həlak
olmasaydı, o, bu gün mənim əvəzimə burada dayanacaqdı".
Məhz Qazenerl Vyana Universitetinin ikinci kurs
tələbəsinə onun həyat yolunun nəzəri fizikadan
keçdiyini başa düşməsində kömək edib.
Ervin Şredinger 1920-ci ildə Annamariya Bertel ilə ailə
qurub. Onların uşaqları olmayıb. Əməkdaşları arasında
Şredinger qapalı, bir qədər qəribə xarakterli insan kimi
tanınırdı, onun həmfikirləri az idi. Nobel mükafatı
laureatı Pol Dirak Şredingerin Brüsseldə keçirilən
nüfuzlu Solveyev konqresinə gəlişini belə xatırlayırdı:
"Onun bütün əşyaları belindəki səfər çantasında
yerləşmişdi. O, sanki avara kimi görünürdü, mehmanxana
işçisini uzun müddət dilə tutmaq lazım gəldi ki, o,
Şredingerin əşyalarını mehmanxana nömrəsinə aparsın".
Nasizmə nifrətinə baxmayaraq o, heç vaxt açıq şəkildə öz
hisslərini büruzə vermir, siyasətə qarışmaq istəmədiyini
deyirdi. Almaniyanı tərk etməsinin səbəbini isə o, belə
izah edirdi: "Məni siyasətlə təngə gətirmələrinə dözə
bilmirəm. Mən müstəqil olmaq istəyirəm, böyük mənada
ikiüzlü ola bilmərəm".
Ervin Şredinger bir çox keyfiyyətləri ilə müasirləri
olmuş dahilərdən seçilirdi.
"Həm elmi işlərimdə, həm də şəxsi həyatımda mən heç vaxt
hansısa baş xəttə üstünlük verməmişəm, uzun müddət üçün
nəzərdə tutulmuş rəhbər proqram əsasında hərəkət
etməmişəm. Baxmayaraq ki, mən kollektivlə, çox
təəssüflər olsun ki, eləcə də şagirdlərlə işləməyi pis
bacarıram, mənim işlərim heç vaxt tam müstəqil olmayıb,
çünki mənim hər hansı məsələyə qarşı marağım həmişə
başqalarının adıçəkilən məsələyə göstərdikləri maraqdan
asılı olub. Mən nadir hallarda sözü birinci deyirəm,
lakin ikinci sözü həmişə deyirəm".
Fizik,
riyaziyyatçı, filosof, şair, heykəltəraş, səyyah...
E.Şredingerin çoxşaxəli istedadı hələ universitet
illərində özünü göstərib. O, tələbəlik illərində
səyahətə və alpinizmə həvəs göstərib, teatr həvəskarı
idi. Musiqiyə isə kifayət qədər soyuq münasibəti ilə
seçilirdi. Şredinger elmi işlərdən kənar vaxtlarda
piyada gəzintilərə, şəhərətrafına çıxmağa, alpinist
yürüşlərinə həvəs göstərirdi. Hətta heykəltəraşlığa da
aludə olmuşdu. Bütün bunlar isə onun dərin istedad və
zövqlərindən xəbər verirdi. Onun poeziyaya sevgisi daimi
idi. 1945-ci ildə o, hətta AFR-də öz şeirlərindən ibarət
kitabça dərc etdirmişdi. Bu kitabda alimin ingilis
dilindən tərcümələri də yer almışdı. Ümumiyyətlə, onun
maraq dairəsi olduqca geniş idi. Şredinger təkcə elmlə
deyil, həm də fizikanın fəlsəfi aspektləri ilə
maraqlanıb. Fizikanın biologiya ilə əlaqəsinə dair
düşüncələrə dalan alim "Həyat nədir? Canlı
orqanizmlərin fiziki aspektləri" ("What is Life? The
Physical Aspects of a Living Cell", 1944) kitabında
genlərin öyrənilməsində molekulyar yanaşma ideyasını
irəli sürüb. Bu kitab Frensis Krik və Moris Uilkins
(Nobel mükafatı laureatları) kimi bioloq alimlərə güclü
təsir edib.
O bu kitabında canlı materiya və fizika arasındakı
problemlərin nisbətini müzakirə edirdi. Onun yardıcılıq
həvəsinin digər məhsulu - "Təbiət və qədim yunanlar"
kitabı idi. Şredinger fizikanın metodoloji problemlərinə
dair bir çox məqalələr yazıb. O, mütəmadi olaraq elmin
populyarlaşmasına xidmət edən yazılarla çıxış edirdi.
"Elmi nəzəriyyə və insan", "İndeterminizm və azad
iradə", "Kainatın və materiyanın quruluşu", "Elementar
hissəcik nə deməkdir?" kimi kitablar yazmışdır. Bu
kitablar bu günə qədər maraqla oxunur.
İkinci Dünya müharibəsindən sonra Avstriya hökuməti
Şredingeri vətənə dönməyə razılıq verməyə cəhd edib.
Lakin o, hər dəfə təklifdən imtina edib. 1956-cı ildə
Şredinger xüsusi olaraq onun üçün Vyana Universitetində
yaradılmış nəzəri fizika kafedrasına rəhbərliyi qəbul
edib. Bu onun həyatında qəbul etdiyi sonuncu vəzifə
olub. Bu illərdə onun səhhəti pisləşib. 1958-ci ildə 71
yaşında istefaya çıxıb. 1961-ci il yanvarın 4-də dalğa
mexanikasının banisi uzunsürən xəstəlikdən sonra vəfat
edib. Vəsiyyətinə uyğun olaraq alim Vyana yaxınlığında
çox sevdiyi kiçik Aplaçe kəndində dəfn olunub.
Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV |
