|
 TQDK-nın
dərsliklərin monitorinqi üzrə ekspert şurası artıq 1, 2,
4-cü sinif dərsliklərinin son müzakirəsini keçirmiş və
bir sıra dərsliklərin qüsurlu olduğu haqda yekun rəy
vermişdir. "Azərbaycan dili" dərslikləri də adları
açıqlanmayan ekspertlər tərəfindən qüsurlu sayılmışdır.
Qüsursuz dərslik, yoxsa bixəbər ekspert
Müasir dərsliklər haqqında fikir yürüdülərkən iki əsas
məqama diqqət yetirilir: dərslik nəyi öyrədir və necə
öyrədir? Əgər söhbət Azərbaycan dilindən gedirsə, bunu
belə ifadə etmək olar: 1) dərslik kurikulumda təsbit
olunmuş dinləmə, danışma, oxu, yazı və dil qaydaları
üzrə standartların reallaşdırılması üçün kifayət qədər
material verirmi? 2) tətbiq olunan təlim texnologiyaları
bu standartların reallaşdırılması üçün nə dərəcədə
effektlidir?
TQDK-nın "Azərbaycan dili" dərslikləri üzrə təqdim
etdiyi rəylərdə bu iki məqam haqqında son dərəcə
anlaşılmaz, ümumi, subyektiv və yanlış cümlələrdən başqa
heç nə yoxdur:
Rəylərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ya
dərsliklər məzmun standartları və təlim texnologiyaları
baxımından tamamilə qüsursuzdur, ya da ekspertlər hər
bir dərsliyin konsepsiyasını təşkil edən bu iki
parametrdən xəbərsizdirlər. Nəzərə alsaq ki, qüsursuz
dərslik yoxdur, mən ikinci fikrə üstünlük verərdim.
Metodik vəsaitlərdəki materialların rəylərdə öz əksini
tapmaması da bunu sübut edir.
Ekspertlərin
"qalın meşə" fobiyası
Rəylərdə müəllim üçün metodik vəsait (MMV) haqqında ya
"Dil-üslub", ya da "Bədii tərtibat" hissəsində
danışılır. Halbuki, MMV hər bir dərsliyin
konsepsiyasının güzgüsüdür. Dərslikdə verilmiş hər hansı
material üzərində məzmun standartlarının
reallaşdırılması və bu zaman istifadə olunan təlim
texnologiyaları məhz MMV-də açıqlanır. Onu təhlil
etmədən dərslik haqqında fikir yürütmək olmaz.
Rəyçilər isə MMV-ni "qalın meşə"yə bənzədərək (Yekun
rəy, 3-cü sinif) burada azacaqlarından ehtiyat edirlər.
Təbiidir, yalnız naşı və yolunu dəqiq bilməyən adamlar
"meşə"yə girməkdən çəkinirlər.
Beləliklə, rəyçilər dərsliklərin qiymətləndirilməsində
iki əsas məqamı kənara qoyub gücü verdilər dil-üslub,
mətnlərin məzmunu və bədii tərtibat məsələlərinə. Mətn
və bədii tərtibatla bağlı iradlara şərhlərimi növbəti
məqalələrə saxlayıb burada dil-üslubla bağlı bəzi
məqamlara toxunmaq istərdim. Lakin anlaşılmazlıq olmasın
deyə, bir məsələni diqqətə çatdırım ki, "mətnin məzmunu"
və "məzmun standartları" tamamilə fərqli anlayışlardır.
Vergül - Azərbaycan dilində Qordi düyünü
TQDK-da "Azərbaycan dili" dərsliklərinin müzakirəsinə
həsr olunmuş seminarları aparıcı adətən bu sözlərlə
açırdı: "Bu dərslikdə külli miqdarda dil-üslub xətaları
var". Sonra o, "xəta" bildiyi bir məqamı qeyd edirdi və
seminar iştirakçıları arasında bunun səhv olub-olmaması
haqda mübahisə qızışırdı. Beləcə, 5-ci sinif dərsliyinin
müzakirəsi zamanı "artıq" sözündən əvvəl işlənmiş "o"
əvəzliyindən sonra vergülün qoyulub-qoyulmaması ilə
bağlı mübahisələr 20 dəqiqədən çox çəkdi (hər şey
"artıq" sözünün zərf, yoxsa ədat kimi qəbul edilməsindən
asılı idi). Nəhayət, qocaman alim, professor Qəzənfər
Kazımov dözməyib ayağa qalxdı:
- "O", "bu" əvəzliklərindən sonra vergülün işlənməsi ilə
bağlı qaydanı vaxtilə Əziz Əfəndizadə ilə mən təklif
etmişdik. Məgər bu məsələ dərsliyin
qiymətləndirilməsində beləmi vacibdir? Dərsliyin məzmunu
qalıb bir tərəfdə, görün siz vaxtınızı nəyə sərf
edirsiniz...
Deyilənə görə, qədim Yunanıstanda Qordi adlı bir şəxs
zoğal budağından elə bir düyün salmışdı ki, onu heç kim
aça bilmirdi. Falçılar demişdilər ki, bu düyünü açan
şəxs dünyanı fəth edəcək. Fatehlik arzusunda olan
Makedoniyalı İsgəndər də öz bəxtini sınamaq istəmiş,
amma o da düyünü aça bilməmişdi. Onda İsgəndər qılıncını
çıxarıb Qordi düyününü, sadəcə olaraq, dibindən
kəsmişdi.
Vergül məsələsi bu gün Azərbaycan dilində Qordi düyününə
çevrilib. Bu durğu işarəsindən düzgün istifadə etmək
üçün ədatı modal sözdən, "ki" bağlayıcısını "ki"
ədatından fərqləndirmək, qrammatikanın bir çox
mübahisəli məsələlərinə baş vurmaq lazım gəlir. Bir
Makedoniyalı İsgəndər lazımdır ki, bu düyünü birdəfəlik
kəsib atsın bir kənara, qaydaları elə sadələşdirsin ki,
dilçi olmayan hər bir savadlı adam vergüldən
yerli-yerində istifadə edə bilsin.
Bəli, məsələnin qəlizliyini görüb TQDK-nın anonim
ekspertləri Azərbaycan dili dərsliyini Qordi düyününə
salmaq istədilər. Ancaq özləri bu düyündə ilişib
qaldılar.
Vasitəsiz nitqdə nöqtə-vergül məsələləri
Rəylərdə verilmiş 20-yə yaxın iradda vasitəsiz nitqdə
durğu işarələrinin (nöqtə və vergülün) düzgün
işlənməməsi iddia olunur. Rəyçilər bildirirlər ki,
vasitəsiz nitq daxilində verilmiş müəllif sözlərindən
sonra nöqtə qoyula bilməz. Burada mütləq vergül, sonra
tire işarəsi qoyulmalı, bundan sonra gələn vasitəsiz
nitq kiçik hərflə başlanmalıdır.
Çox güman ki, rəyçilər öz iradlarını TQDK-nın
"Azərbaycan dili" vəsaitində verilən qaydadan çıxış
edərək irəli sürmüşlər (2012, səh. 435). Lakin bu
vəsaitdə vasitəsiz nitqlə bağlı qaydalar yarımçıq
verilmişdir. Ədəbi dilin normaları ilə bağlı qaydaları
işləyib-hazırlayarkən ilk növbədə zəngin klassik
ədəbiyyatımızdakı nitq materialına əsaslanmaq lazımdır.
Əgər adıçəkilən vəsaitdə verilmiş qaydanı qəbul etsək,
yüzlərlə cilddən ibarət klassik ədəbiyyatımızı yenidən
korrektə etməli olacağıq. Diqqət yetirin:
- Yaxşı qızsan, Güləbətin! - deyirdi. - Qoy bir az başım
ayılsın, danişgahda imtahanlarımı verim, sənə
oxumaq-yazmaq öyrədəcəyəm.
(M.İbrahimov, "Seçilmiş əsərləri", 2005, səh. 255.)
- Dayım gəlir, ana, - dedim. - Dayım gəlir.
(Ə.Məmmədxanlı, "Seçilmiş əsərləri", 2005, səh. 61.)
Düşünürük ki, klassiklərimizi korrektə etməkdənsə,
TQDK-nın "Azərbaycan dili" vəsaitini bir qədər redaktə
etmək daha məqsədəuyğun olardı. Vasitəsiz nitq bir neçə
cümlədən ibarətdirsə və müəllif sözləri bu cümlələrin
arasında verilirsə, bu zaman müəllifin sözündən sonra
nöqtə, sonra tire qoyulmalı, sonrakı cümlə böyük hərflə
başlamalıdır. Yox, əgər müəllif sözləri bir cümlədən
ibarət vasitəsiz nitqi kəsib "araya girirsə", vəsaitdə
verilmiş qaydaya riayət edilməlidir. Süleyman Rəhimovun
əsərindən gətirilmiş parçada olduğu kimi:
- Əlac atamızın mülkündən qalan mərəyi dəyər-dəyməzinə
satmaqdır, - deyib barmağı ilə çovustanı göstərdi. -
Daha havalar da qızır!
- Hava qızsa da, - deyə kiçik qardaş əl-ayağa düşdü, -
bəs başımızı harada saxlayaq? Bizə bir daldanacaq
lazımdır, ya yox?
(Soltan Hüseynoğlu və b. "Ədəbiyyat", 5-ci sinif. Bakı,
2012, səh. 125)
Yenə də əlahəzrət VERGÜL
Rəyçilər feli bağlamalardan sonra da vergül qoymağı
tələb edirlər: "129-cu səhifədə göy şriftlə verilmiş
cümlədə "tullayıb" sözündən sonra vergül qoyulmalıdır".
(Yekun rəy. 4-cü sinif)
Yenə də TQDK tərəfindən nəşr olunmuş "Azərbaycan dili"
vəsaitinə müraciət edək:
"Cümlə daxilindəki feli bağlama tərkibləri həmcins
olduqda vergül qoyulur: O, evə çatanda, işıqları
yandıranda ətrafda bir kimsə yox idi." (səh. 601)
4-cü sinif dərsliyinin 129-cu səhifəsində göy şriftlə
verilmiş cümlə isə belədir: "O, köhnə ayını bir küncə
tullayıb təzəsi ilə oynamağa başladı".
Göründüyü kimi, bu cümlədə həmcins feli bağlama
tərkibləri yoxdur. Belə çıxır ki, TQDK-da bir qrup
ekspertin yazdığı qaydadan başqa qrupun xəbəri yoxdur.
4-cü sinif üçün "Azərbaycan dili" dərsliyinə TQDK-nın
rəyində deyilir: "15-ci səhifədəki mətnin son
cümləsində "o" əvəzliyindən sonra vergül qoyulmalıdır.
Bir neçə məqamda müəlliflər "o"-dan sonra vergül
işarəsini qoysalar da, xeyli yerdə vergül unudulur.
Məsələn, 22-ci səhifədə şəklin altındakı ilk cümlədə
eyni vəziyyətdə işlənmiş "o"dan sonra vergül
qoyulmuşdur".
Rəydə sözügedən cümlələri, olduğu kimi, oxucuların
nəzərinə çatdırırıq:
15-ci səh: "İstəsən də, istəməsən də, vaxtı çatanda o
özü gəlib səni tapacaq".
22-ci səh: "O, özünü yetirdi".
Rəyçilər nəzərə almırlar (ya da almaq istəmirlər) ki,
birinci cümlədə "o" əvəzliyi ikinci növ təyini söz
birləşməsinin birinci tərəfi kimi çıxış edir və
qeyri-müəyyən yiyəlik haldadır ("onun özü" də demək
olardı). Ona görə də bu cümlədə "o"dan sonra vergül
qoymaq düzgün olmazdı. Biz də qoymamışıq. İkinci
cümlədə isə "o" əvəzliyi mübtəda rolunda çıxış edir.
TQDK-nın nəşr etdiyi "Azərbaycan dili" vəsaitində
verilmiş qaydalara əsasən (səh.600-601), burada vergül
qoyulmalıdır. Biz də qoymuşuq. Əslinə qalsa, bir
dilçi kimi, mən ikinci cümlədə də "o"dan sonra vergül
qoyulmasının əleyhinəyəm. Ancaq nə etməli? Mən
Makedoniyalı İsgəndər deyiləm ki, Qordi düyününü
dibindən kəsim.
3-cü sinif üçün "Azərbaycan dili" dərsliyinə TQDK-nın
rəyində deyilir: "Dərslikdə "məsələn" tabesizlik
aydınlaşdırma bağlayıcısından sonra vergülün, yaxud qoşa
nöqtənin qoyulması ilə bağlı vahid qayda yoxdur. Bəzi
məqamlarda (səh. 32, 68, 72, 79, 93 və s.) bu
bağlayıcıdan sonra qoşa nöqtə, digər hallarda isə eyni
işlənmə vəziyyətində (səh. 63, 100, 116, 119 və s.)
yanlış olaraq vergül qoyulub".
Rəyçilərin dili elə dolaşıqdır ki, bilmirsən, onları
redaktə edəsən, yoxsa iradlarına cavab verəsən.
"Dərslikdə vahid qayda yoxdur" nə deməkdir? Rəyçilərin
qaldırdığı məsələ ilə bağlı dərslikdə, ümumiyyətlə,
qayda yoxdur. Bəlkə, rəyçilər "vahid prinsip
gözlənilməyib" demək istəyiblər. Onda hörmətli
ekspertlərin nəzərinə çatdırırıq ki, "məsələn" sözündən
sonra hansı durğu işarəsinin qoyulması bu sözün
işləndiyi kontekstdən asılıdır:
1. "Bəzi şəkilçilər sözə qoşulduqda məna dəyişir, yəni
fərqli söz yaranır. Məsələn: əla - əlaçı, kitab -
kitabxana". (3-cü sinif, səh. 93)
2. "Sözdüzəldici şəkilçilərin köməyi ilə bir sözdən bir
neçə söz yarana bilər. Məsələn, bağban və
bağça sözləri bağ sözündən yaranmışdır".
(3-cü sinif, səh. 100)
Ay mənim xalqım, niyə "tək" qoşmasını bənzətmə yox,
zaman mənasında işlədirsən?!
Monitorinqə yeni başlayanda TQDK əvvəlcə rəyi
müəlliflərə göndərir, müəlliflər öz şərhlərini verdikdən
sonra müəyyən düzəlişlər edərək onu Təhsil Nazirliyinə
təqdim edirdilər. Bəla burasındadır ki, 1-ci cavabdan
sonra da TQDK ekspertləri bir çox açıq-aşkar səhvlərini
qəbul etmək istəmir, iradlarında cüzi redaktə işləri ilə
kifayətlənirdilər. Onları başa düşmək olar: bu qədər
səhvi etiraf etmək özünün bu sahədə peşəkar olmadığını
etiraf etmək deməkdir. Bir də ki, axı səhvləri etiraf
etdikdən sonra rəydə boş-boş cümlələrdən başqa heç nə
qalmır.
1-ci sinif dərsliyinə verilmiş ilkin rəydə 78-ci
səhifədəki folklor nümunəsinə - tapmacaya "əl gəzdirmək"
fikrinə düşmüş rəyçilər yazırdılar: "2-ci misrada "Əl
vurantək əziləcək" ifadəsində "tək" qoşması yerinə
düşməyib. Burada ya zaman qoşması olan "kimi", ya da
hecalanmaya uyğun olaraq zərf düzəldən "da" şəkilçisi
olmalı idi".
Həmin rəyə cavabımızda rəyçilərin nəzərinə çatdırdıq ki,
"vurantək" sözündə "tək"i "da" ilə əvəz etdikdə
"vuranda" sözü alınır. "Vuranda" sözündə isə zərf
düzəldən "-da" şəkilçisi yoxdur, feli bağlama düzəldən
"-anda" şəkilçisi var.
Səhvlərini başa düşən rəyçilər 2-ci rəydə qeydlərini bir
qədər redaktə etməli oldular: "78-ci səhifədəki 2-ci
çalışmada şeir şəklində "tap-tapmaca" verilib. Əslində
burada şeirdən əsər-əlamət yoxdur. Digər tərəfdən, 2-ci
misrada "Əl vurantək əziləcək" ifadəsində "tək" qoşması
yerinə düşməyib. "Tək" bənzətmə mənasını bildirən
qoşmadır. Burada zaman mənasını yaratmaq üçün başqa
morfoloji vasitədən (? - R.İ) istifadə edilməli idi".
Hörmətli ekspertlər, bu, folklor nümunəsidir. Xahiş
edirik, ona bir qədər tolerant yanaşasınız. Axı
ata-babalarımız bu nümunəni yaradanda düşünmürdülər ki,
siz nə vaxtsa "tək" qoşmasına "bənzətmə bildirən qoşma"
damğası vuracaqsınız. Tapmacanın məziyyəti onun
şeiriyyətində deyil. "H" hərfini keçərkən verilmiş bu
tapmacanın cavabı "hörümçək"dir və tapmacanın mətnində
hörümçəyin əsas əlamətləri sadalanır. Bu isə şagirdin
oxuyub anlama və nəticə çıxarma bacarığını inkişaf
etdirir.
Nə olar, siz yel dəyirmanı olun, biz də Don Kixot
Rəylərdən çıxardığım onlarla belə iradı da şərh etmək
olardı. Amma oxucunu dilçiliyin spesifik məsələləri ilə
yormaq istəməzdim. Məncə, onsuz da hər şey aydındır.
Məqalənin əvvəlində qeyd etdim ki, ekspertlər öz
rəylərində məzmun standartlarının reallaşdırılması və
təlim texnologiyalarının tətbiqi haqqında tutarlı bir
şey deməyiblər. Mən başa düşürəm, kurikulum təhsildə
nisbətən yeni hadisədir. Ola bilər, TQDK-nın cəlb etdiyi
rəyçilər daha çox test yazmaq, repetitorluq etməklə
məşğul olublar və hələ kurikulumla qarşılaşmayıblar.
Necə deyərlər, evdə bişməyib, qonşudan gəlməyib. Bəs
dilçiliyə nə deyirsiniz? Məqalədən açıq-aşkar görünür
ki, onlar bu məsələdə də ekspert kimi çox zəifdirlər.
Bəlkə, buna görə onların adları açıqlanmır? Güman edirəm
ki, növbəti məqalələrdən sonra onlar özləri heç vaxt
adlarının açıqlanmasına razılıq verməyəcəklər.
TQDK-da dərslik ətrafındakı müzakirələri dərslik
müəllifinin şəxsiyyəti müstəvisinə gətirməyi çox
sevirlər. Yaxşı alınmır axı. Bizim kim olduğumuzu
ictimaiyyət bilir. Ancaq bizə qara yaxanlar TQDK-nın
qalın divarları arxasında gizlənirlər. Belə çıxır ki,
biz yel dəyirmanları ilə vuruşuruq. 400 səhifəlik
dərslik komplektində 5-6 orfoqrafik səhv tapıb (hər 80
səhifəyə bir orfoqrafiya səhvi düşür) milçəkdən dəvə
düzəldir, dərsliyin yararsız olduğu haqda qərar
çıxarırlar.
Bu məqalədə mən yalnız vergüllə bağlı rəyçilərin
iradlarına toxundum. Az-çox Azərbaycan dilindən başı
çıxan oxucu da görər ki, bu iradlar əsassızdır. Tutaq
ki, dərslik müəllifləri də elə TQDK ekspertlərinin
dedikləri ilə razılaşıb bu iradları nəzərə aldılar.
Təsəvvür edirsiniz, dərslikdə nə qədər vergül səhvi
olar? Təkcə vasitəsiz nitqdə və feli bağlamalardan sonra
onlar deyən kimi vergüllər qoyulsa, dərslikdə yüzlərlə
durğu işarəsi səhvi yaranar.
Dəfələrlə səslənib ki, monitorinq keçirən təşkilatın
dərsliklərin taleyi barədə qərar çıxarmağa hüquqi
baxımdan səlahiyyəti yoxdur. İndi siz deyin, hörmətli
oxucular, bu cür iradlarla çıxış edən ekspert şurasının
belə bir qərar çıxarmağa mənəvi haqqı necə, varmı?
Rafiq İSMAYILOV
(dərslik müəllifi) |
