Respublikamızda təhsil islahatı uğurla davam etdirilir.
Əsas məqsəd dünya təhsil sisteminə inteqrasiya
olunmaqdır. İslahat başqa sahələrdə olduğu kimi, təlimin
məzmununda da dəqiqləşməni tələb edir. Hazırda bütün
fənlər, o cümlədən ədəbiyyatdan kurikulum da işlənib
hazırlanmış və təsdiq olunmuşdur. Həmin sənəddə ədəbi
şəxsiyyət, bədii əsər (mətn) adı çəkilmir. Milli
məsləhətçilərlə fikir mübadiləsi aparmışıq. Aydın olur
ki, kurikulum standarta əsaslanır, proqram olmur,
materialı seçmək dərslik müəlifinin işidir.
Sual meydana çıxır: dərslik müəllifi təlim materialını
nəyə əsasən seçməlidir? Ədəbiyyat üzrə təlim materialı
müəyyənləşdirməyin nə qədər çətin və məsuliyyətli iş
olduğu bizə məlumdur (uzun müddət ədəbiyyat
proqramlarının tərtibçisi biz olmuşuq). Fikrimizcə,
təcrübəli mütəxəssis tərəfindən proqram hazırlanmalı,
layihə şəklində müzakirə edilərək təsdiq olunduqdan
sonra dərslik yazacaq mütəxəssis onun əsasında dərslik
işləməlidir. Bunların hər birinə verilən tələblər var
ki, onlar nəzərə alınmalıdır.
Proqrama salınan ədəbi-bədii material formasından,
həcmindən (böyük-kiçikliyindən) asılı olmayaraq, təlimi
xarakter daşıyır, bilik verir və tərbiyəvi təsir
göstərir. Cəsarətlə demək olar ki, Azərbaycan ədəbiyyatı
heç bir xalqın ədəbiyyatı ilə müqayisəolunmaz dərəcədə
qədim və zəngindir. Bu zənginlik özlüyündə qiymətli olsa
da təlim materialı olaraq pedaqoji, psixoloji,
ideya-estetik tələblər baxımından ciddi şəkildə nəzərdən
keçirilməli, seçim aparılmalıdır. Fikrimizcə,
ədəbi-bədii materiallar arasında ümumtəhsil məktəbləri
üçün təlim məqsədilə material seçərkən aşağıdakılar
prinsip kimi nəzərə alınmalıdır:
1. Ədəbiyyatdan ümumtəhsil məktəbləri üçün proqram və
dərsliklərə yaradıcılığı tamamlanmış, şəxsiyyəti, sənəti
ümumxalq və dövlət tərəfindən təqdir olunan ədəbi
simaların əsərləri (yaxud, onlardan parçalar)
salınmalıdır. Söz sənətkarının əsərdə təbliğ etdiyi
ideya oxucunun, xüsusilə məktəblinin mənəvi dünyasına bu
və ya digər cəhətdən tərbiyəvi təsir göstərdiyi kimi,
şəxsiyyəti də nümunədir.
Ədəbi şəxsiyyət və onun yaratdığı bədii əsər xalqa,
vətənə münasibət baxımından oxucu üçün iftixar mənbəyi
olmalıdır. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin hamının
dillər əzbəri olan "Mən həmişə fəxr etmişəm, bu gün də
fəxr edirəm ki, mən Azərbaycanlıyam" sözləri yada düşür.
Məktəbliyə elə ədəbiyyat, sənət nümunəsi tədqim
edilməli, haqqında məlumat verilməlidir ki, şagirdlərdə
iftixar hissi yaratsın. Bəzi Azərbaycan söz sənətkarları
haqqında deyilmiş fikirlərə nəzər salmaq olar:
Nizami Gəncəvinin özü qədər müqtədir olan söz
sənətkarları Nizamini özləri üçün müəllim hesab etmiş və
əsərlərini yüksək qiymətləndirmişlər. Məsələn, çox
görkəmli özbək şairi Əlişir Nəvai Nizamini xatırlarkən
yazır:
...Bu meydanda sanma asandır durmaq,
Nizamiylə pəncə-pəncəyə vurmaq...
Yaxud, ingilis şərqşünası Gibb M.Füzuli yaradıcılığını
ümumiləşdirərək yazır ki, Füzuli sələflərinin getmədiyi,
xələflərinin gedə bilmədiyi bir yolla gedərək zirvədə
könül şairi kimi tək qalmışdır.
Yaxud da görkəmli rus yazıçısı A.Fadeyev Səməd Vurğun
haqqında deyir: "Nə yaxşı ki, dünyada Səməd Vurğun var".
Başqa söz sənətkarlarımız haqqında da belə deyimlər
çoxdur.
Fikrimizcə, milli iftixar hissini yaradan əsas
amillərdən biri və başlıcası belə məlumatların, yeri
gəldikcə, şagirdlərə çatdırılmasıdır. Bizcə, konkret
obyekt, ədəbi şəxsiyyət adı çəkilmədən belə ədəbi
faktların yada düşməsi ağlabatmazdır. M.Ə.Rəsulzadənin
bir ümumiləşdirməsini oxuyanda, yaxud eşidəndə sevincdən
riqqətə gəlməmək olmur: "Yunanlar dünyaya Homeri,
farslar Firdovsini, italyanlar Vergilini vermişlərsə,
biz də Nizamini vermişik".
Ədəbi şəxsiyyətin keçdiyi həyat yolu haqqında yeri
gəldikcə belə deyimlərin səslənməsi şagirdləri həmin
mənbəni tapıb oxumağa - mütaliəyə maraq oyadır, nəticə
etibarilə həm bilik qazanır, həm də tərbiyə olunur.
2. Ədəbiyyatdan təlim materialı seçilərkən (istər
proqram, istərsə də dərslik müəllifi tərəfindən) elmilik
əsas prinsip kimi diqqət mərkəzində saxlanmalıdır.
Ədəbiyyatda elmiliyi bir neçə istiqamətdə anlamaq və
şagirdlərə anlatmaq lazımdır:
a) Hər şeydən əvvəl, nəzəri cəhətdən ədəbiyyatı elmsiz
təsəvvür etmək yolverilməzdir. Belə ki, ədəbiyyat da
başqa elm sahələri kimi həyat hadisələrini əks etdirir,
onların daxili mahiyyətini açır;
b) Bədii əsər söz sənəti olmaqla yanaşı, ayrı-ayrı
elmlərə aid maraqlı məlumat verir. Bəzi faktları
xatırlamaq lazım gəlir: Nizamidə "Maqnit olmasaydı eşqin
əsiri, çəkməzdi özünə dəmir zənciri"; "Əvvəl vardı ancaq
tək bir hərəkət, onu iki yerə ayırdı sürət..."
(fizika);"Almazı qalay sındırar" (kimya); Füzulidə
"Füzuli, dəhrdən kam almaq olmaz, olmadan giryan, Sədəf
su almayınca əbri-nisandan gövhər verməz" (biologiya);
A.Şaiqdə: "Qızılquş yuvasını çox vaxt su kənarında, uca
ağacların başında tikər. Balaları yumurtadan çıxan kimi
ovladığı quşları öldürüb qanını içər, sonra da o qanı
qusub balalarına yedirər. Balaları bir qədər böyüdükdən
sonra ovladığı quşu su kənarına aparar, tüklərini yolar,
cəmdəyini suda təmiz yuduqdan sonra parçalayıb
balalarının qabağına atar" (biologiya).
Bədii əsərlərdən gətirilən kiçik faktlardan aydın olur
ki, söz sənətini elmdən təcrid olunmuş şəkildə anlamaq
olmaz. Nümunələrdən verilmiş faktlar kiçik də olsa
inteqrasiya yolu ilə elmi izah tələb edir.
Ümumtəhsil məktəblərinin ədəbiyyat tədrisində elmilik
anlayışının ikinci istiqaməti ədəbiyyatşünaslıq
anlayışlarının izahı ilə əlaqədardır. Nəzəri anlayışlar
ayrı-ayrı siniflərdə bədii mətnlərlə əlaqədar pərakəndə
şəkildə öyrədilsə də, çox mühüm idraki əhəmiyyətə
malikdir. Şagirdlər həmin anlayışları bilmədən bədii
əsəri sənət nümunəsi kimi dərk edə bilməzlər. Həm də
nəzəri anlayışlar arasındakı məntiqi əlaqə diqqət
mərkəzində saxlanmalıdır. Belə ki, ayrı-ayrı siniflərdə
öyrədilən anlayışlar arasında məntiqi əlaqəni gözlədikdə
bütöv, tam bir kurs yaranır (ayrı-ayrı anlayışlar
arasında məntiqi əlaqə tədqiqata əsasən
müəyyənləşdirilərək siniflər üzrə göstərilmişdir, mövcud
proqramlarda bu nəzərə alınır).
3. Ədəbiyyatdan təlim materialı seçilərkən, ədəbi nümunə
verilərkən onun tərbiyəvi təsiri ön plana çəkilməlidir.
Bütövlükdə ədəbiyyatın tərbiyəvi təsirə malik olduğu
hamıya aydındır. Tərbiyə anlayışı da çoxşaxəlidir.
Əlbəttə, məktəblilərin şəxsiyyət kimi formalaşmaları
istiqamətində yeri gəldikcə tərbiyənin bütün növləri
barədə söhbət aparılmalı və şagirdlərin mənəvi aləminin
keyfiyyətinə çevrilməlidir, xüsusilə vətənpərvərlik,
milli zəmin, adət-ənənəyə, dini dəyərə əməl etmək,
böyüyə hörmət və s. kimi mənəvi keyfiyyətləri təbliğ
edən mətnlərə önəm vermək lazım gəlir.
Təlim materialı, şagirdlərə, hər şeydən əvvəl, vətənə
məhəbbət tərbiyəsi aşılamalıdır. Azərbaycan ədəbiyyatı
vətənpərvərlik hissinin bədii ifadəsi baxımından çox
zəngindir. Fikir aydınlığı üçün bəzi ədəbi faktları
xatırlamaq lazım gəlir: Nizami Gəncəvinin "Xosrov və
Şirin" əsəri bütövlükdə məhəbbət dastanıdır. Şirin
Xosrovu dərin məhəbbətlə sevməsinə baxmayaraq, Xosrov
vətənini düşməndən azad etməyincə onunla razılaşmır.
Yaxud, "Yeddi gözəl" əsərinin qəhrəmanı Bəhram Gur
vətəninə sahib çıxmaq üçün mübarizə aparır, iki şirin
arasından tacı götürüb başına qoyur və ölkəsinə sahib
çıxır.
Məhəmməd Füzuli Kərbəlada doğulduğu üçün "...sadə
torpaqdırsa, Kərbəla torpağıdır" - deyə iftixar hissi
keçirir. Abbas Səhhət vətənin müqəddəsliyini oxucuya
anlatmaq üçün deyir:
Vətəni
sevməyən insan olmaz,
Olsa da ol şəxsdə vicdan olmaz.
Tanınmış gürcü şairi G.Leonidzenin dediyi kimi,
Azərbaycan poeziyasının duzu, yağı-balı hesab edilən
Səməd Vurğunun "Azərbaycan" şeiri bütövlükdə vətənin -
Azərbaycanın tərənnümünə həsr olunub. Belə ədəbi
faktların sayını istənilən qədər artırmaq olar, lakin
buna ehtiyac duyulmur. Ədəbiyyatımız belə vətənpərvərlik
motivlərinin, milli dəyərlərinin bədii ifadəsi ilə
zəngindir. Biz məktəbdə gənclərə belə ədəbi faktları
çatdırmalı və onları bu ruhda tərbiyə etməliyik. Cəlil
Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Mir Cəlal,
Mehdi Hüseyn, İlyas Əfəndiyev, Ənvər Məmmədxanlı,
Bəxtiyar Vahabzadə, İsmayıl Şıxlı kimi sənətkarların
yaradıcılıq nümunələrinin təlimdə maraq doğurduğunu
məktəb təcrübəsi sübut edir.
4. Yaradıcılıq nümunəsi ümumtəhsil məktəblərində
öyrədilən yazarların şəxsiyyəti, xalqa, dövlətə,
dövlətçiliyə sədaqəti, əqidəsi, mənəvi keyfiyyətləri
baxımından gəncliyə örnək olmalıdır.
5. Onilliklərin təcrübəsindən aydın olur ki, ümumtəhsil
məktəbinin pillələrində tədris proqramları prinsip
baxımından fərqlənir. Ümumtəhsil pilləsində tematik
prinsip, tam orta təhsil pilləsində tarixilik prinsipi
əsas götürülmüşdür. Fikrimizcə, bu, yenə də əsas
olmalıdır. Belə ki, ədəbiyyatın tarixi xalqın tarixidir,
mədəniyyətin tarixidir. Orta məktəbi bitirən gənclərin
xalqın tarixini, mədəniyyətini bilməsi zəruridir. Bir
cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, ədəbiyyat tarixini
eyni ilə orta məktəbə köçürmək qətiyyən olmaz. Bu, ciddi
pedaqoji-psixoloji ustalıq tələb edən bir cəhətdir.
Ədəbi simalar, bədii materiallar elə seçilməlidir ki,
ədəbi proses, ədəbi təsir kimi problemlər aydın olsun.
Yəni, ədəbi simalar, bədii əsərlər arasında elə seçmə
aparmaq lazımdır ki, nə şagirdlərin yüklənməsinə, nə də
ədəbi prosesin, ədəbi təsirin itməsinə səbəb olmasın.
Nümunə kimi bir fakta nəzər salmaq kifayətdir.
Füzulini Nizamidən ayıran təxminən 400 ildir. Bu 400
il arasında Nizami Füzuliyə dərs deyə bilməzdi, lakin
Füzuli Nizamini özü üçün müəllim hesab edir.
Füzuli Nizamini özünün ustadı kimi hörmətlə xatırlayır
və "Leyli və Məcnun" mövzusunda əsər yazmağın
çətinliyini etiraf edir. Bu, Nizami ədəbi məktəbinin
təsir gücünü göstərən faktdır. Belə çətin, mürəkkəb və
pedaqoji-psixoloji baxımdan olduqca gərəkli problemi
təkcə dərslik müəlliflərinin üzərinə qoymaq, fikrimizcə,
düz olmaz.
Biz bir daha qeyd edirik ki, ümumtəhsil məktəbləri üçün
ədəbi materiallar müəyyən prinsiplərə əsasən seçilib
proqramlaşdırılmalı və onun əsasında dərslik
yazılmalıdır.
Şəmistan MİKAYILOV,
pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
|