|
 Müasir
informasiya cəmiyyətinin xüsusiyyətlərindən biri
informasiyanın bütün sahələrdə aparıcı rol
oynamasıdır. Bizi əhatə edən informasiya "xaosundan"
səmərəli bəhrələnmək üçün ən gözəl və düzgün vasitə
mikroelektron qurğularından, kompüter texnologiyasından,
İnternetdən düzgün istifadə etməkdir. Elmi-texniki
inqilabın yüksək pilləsi sayılan kompüter
texnologiyası insan beyninin məhsulu olduğuna görə
bizimlə paralel inkişaf edir və bizdən asılı olmayaraq
bütün sahələrdə də öz təsirini göstərir. Mikroelektron
texnologiyanın inkişafı o dərəcəyə çatmışdır ki, elm
adamları artıq virtual aləmlə əlaqədar təcrübələr aparır
və bu sahədə çox böyük uğurlar əldə edirlər.
Müxtəlif sahələrdə İKT-nin yeniliklərindən istifadə,
"Elektron hökumət"in dövlət səviyyəsində qəbul edilməsi
və tətbiq olunması Azərbaycanda informasiya -
kommunikasiya texnologiyalarının inkişafının ən son
nailiyyətlərinin tətbiq olunmasına əyani misaldır.
Təsadüfi deyildir ki, 2013-cü il Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə
ölkəmizdə "İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları
ili" elan olunmuşdur.
"İnformatika" elminin dərindən öyrənilməsini və
tətbiqini müasir təhsilin inkişaf tendensiyası tələb
edir.
Müasir qarışıq informasiya bolluğuna, xaosuna düşən,
bəzən vaxtdan, vəziyyətdən düzgün istifadə edə
bilməyən bir çox gənclər və yeniyetmələr
xarakterlərindən, düşdükləri və ya yetişdikləri mühitdən
asılı olaraq, gündəlik həyatlarında müəyyən
problemlərlə rastlaşır, onların həlli yollarını tapmaqda
çətinlik çəkirlər.
Vaxtdan düzgün, sərbəst və səmərəli istifadə edə bilməyi
öyrənmək şagirdin və ya tələbənin gələcəkdə savadlı kadr
olmasına zəmin yaradır. Müasir həyat ritminin
rəngarəngliyindən düzgün istifadə edə bilməmək, plansız,
rejimsiz həyat tərzi, qəbul edilən və ya alınan
müəyyən neqativ məlumatlar, ətrafdan olan mənfi
təsirlər, tənbəllik, həvəssizlik və s. gənclər
tərəfindən düzgün olmayan yaşayış tərzinin seçilməsinə
səbəb ola bilər. Onlar bəzən şəxsi həyatlarında
yaranan problemlərini həll etməkdə və ya dərdlərini
kiminləsə bölməkdə çətinlik çəkirlər, bəzən
rastlaşdıqları bu kimi problemləri həll etməyə gücləri
çatmır, ona görə də virtual aləmə daha çox bağlanırlar.
Bu isə ətraf mühitlə rabitənin "soyuqluluğuna" səbəb
ola bilir.
Təhsil sistemində kompüter, mikroelektron
texnologiyasının digər fənlərlə birgə tətbiq
olunması öyrənilən sahənin daha da dərindən
mənimsədilməsinə imkan yaradır. Bunun üçün isə
məqsədyönlü şəkildə kompüterdən sərbəst istifadəni
mənimsətmək və "öyrənməyi - öyrətmək" prinsipini daha
dərindən tətbiq etmək lazımdır.
Mövzunun mənimsədilməsi prosesində tətbiq edilən
metodlar zamanı öyrəncilərin marağı, fərdi
xüsusiyyətləri, savadı, tələbatları, qabiliyyətləri
müəllim tərəfindən nəzərə alınmalıdır.
Müasir təlim-tədris prosesində tələbələrdə yaradıcı
təfəkkürü inkişaf etdirməyə çalışmaq lazımdır. Bunun
üçün dərs prosesində tədris olunan fənnə müvafiq
olaraq, tələbələrin mövzulara müstəqil yiyələnməsi,
digər sahələrlə əlaqənin yaradılması, onların sərbəst
işləməyi bacarması, şəxsi qabiliyyət və yaradıcı
təfəkkürünün inkişaf etdirilməsi, keçilən mövzulara
marağın yaradılması s. istiqamətində planlı işlər
aparılmalıdır.
Müəllimin köməkliyi ilə fərdi və ya kollektiv şəkildə iş
tələbələrdə yaradıcı təfəkkürün, yeni ideyanın və
mənimsəmənin inkişafına daha çox yol açır, sərbəst işə
düzgün qərar qəbuluna, qarşılıqlı fikir mübadiləsinə
marağı artırır. Bu isə tələbələri yeni biliklərin daha
da dərindən və lazımi səviyyədə öyrənilməsinə
yönəltməkdir. Təlimin və mənimsətmənin bu cür təşkili
prosesində fəal öyrəncilərlə birlikdə nisbətən zəif
tələbələr də aktiv fəaliyyətə və sərbəst öyrənməyə
başlayırlar.
İşlənəcək praktik mövzular müəllimin nəzarəti altında
tələbələr tərəfindən seçilə bilər. Mövzuların
seçilməsində məqsəd açıqlanmalıdır. Belə ki, tələbələrin
"niyə məhz bu mövzunu seçdin?" barədə
məlumatlandırılması üçün onlara suallar verilməli və
hər tələbədən fərdi olaraq cavablar alınmasına
çalışılmalıdır. Mövzuların işlənməsində hər bir qrup
bir fərd kimi iştirak etməlidir. Burada fərdi şəkildə,
iki nəfər və ya daha çox qrup birləşməsi iştirak edə
bilər. İşin hazırlanması üçün müəyyən müddət (hər
semestrə və ya rübə uyğun) və ya müzakirə üçün vaxt
əvvəlcədən müəyyənləşdirilərək öyrəncilərə
bildirilməlidir. Hazır işin işlənmə ardıcıllığı, əsas
məqsədi, tətbiq sahəsi, üstünlükləri və s. barədə
məlumat yazılı şəkildə hazırlanmalı və işlənmiş referat
mövzu xarici yaddaşa yazılaraq (CD-R, CD-RW, mini-disk,
flash kart və s.) fənn müəlliminə təhvil verilməlidir.
Praktik mövzular əvvəlcədən müəyyən edilmiş vaxt
reqlamentinə uyğun işlənməli və qiymətləndirilmə bütün
qrupla müzakirə olunaraq aparılmalı və ya verilməlidir.
Bu cur öyrədilmə sistemində fənn mümkün olduğu qədər
digər fənlərlə və müasir həyatla əlaqələndirilməlidir.
Çünki dərs zamanı mövzuların mütəmadi olaraq həyatla
əlaqələndirilməsi tələbələrdə çalışmaq üçün daha çox
maraq yaradır.
Sivilizasiyanın inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq,
müasir kompüter və elektron texnologiyalarının,
İnternetin, mobil telefonların həyatımıza daxil
olması hazırda insanların bu qurğularla paralel
yaşamasına səbəb olur. Lakin təəssüf hissi ilə qeyd
edək ki, bu qurğulardan istifadə zamanı bəzən sağlamlıq
və gigiyena qaydalarına düzgün riayət olunmur, bu isə
gələcəkdə insan orqanizminin sağlamlığı üçün müəyyən
problemlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Bu baxımdan
müəyyən problemlərin qarşısının alınması üçün
elektromaqnit dalğalarının insan orqanizminə təsiri
haqqında informasiya verilməli, istifadəçilər
əvvəlcədən məlumatlandırılmalıdırlar. Çalışmaq lazımdır
ki, bütün sahələr üçün müraciət edə biləcəyimiz
İnternetdən məqsədyönlü şəkildə, sağlamlıga və fikir
aydınlığına zərər gətirmədən və eyni zamanda müəyyən
vaxt məhdudiyyəti ilə istifadə olunsun. Ümumiyyətlə,
kompüterlərlə təhlükəsiz və rahat işləmək üçün müəyyən
vərdişlərə yiyələnmək mühüm amildir. Kompüter, mobil
telefon, digər mikroelektron qurğuların yataq otağında
olması məsləhət deyil.
Portativ kompüterdə işləyərkən insan orqanizminə mənfi
təsiri olan vasitələrdən biri monitordan başqa, sistem
blokudur. Müasir monitorlar maye-kristal olduğuna görə,
nisbətən daha çox mənfi təsirli sistem blokunun "arxa"
tərəfidir. Sistem bloku düzgün yerləşdirilməli və
ventilyasiya deşikləri açıq saxlanılmalıdır.
Noutbuklardan istifadə edərkən də müəyyən
qanunauyğunluqlara riayət olunmalıdır. Onlardan bəzən
uzanmış vəziyyətdə, bəzən qucağa qoyularaq istifadə
edilir. Belə istifadə məsləhət deyil. Noutbukların
altına qoyulmaq üçün xüsusi lövhələr satılır və ya adi
taxta parçasından istifadə etmək olar.
Harvard Universitetinin Araşdırmalar Mərkəzində aparılan
eksperiment zamanı məlum olub ki, elektron maqnit
dalğaları sahəsində fəaliyyət göstərən insanlarda bir
müddət sonra nevroz, psixi narahatlıq və digər əsəb
xəstəlikləri əmələ gələ bilir. Onu da qeyd edək ki,
immun sisteminin güclü olması üçün insanın düzgün həyat
tərzi və gün rejimi ilə yaşaması mühüm amillərdən
biridir. Bu baxımdan mobil telefonlarla işləyərkən də
diqqətli olmaq lazımdır, mümkünsə telefonu özündən
müəyyən məsafədə aralı gəzdirmək, danışarkən
qulaqcıqdan istifadə etmək lazımdır, çünki telefonun
bədənin harasında olmasından asılı olmayaraq
elektromaqnit sahəsi insan orqanizminə, immun sisteminə
müəyyən mənfi təsir göstərə bilir. Telefon xüsusilə
zəng çalan zaman zərərlidir. Çünki stansiyaya hələ
qoşulmayan telefon güclu elektromaqnit dalğalarının
vasitəsi ilə ətrafı şüalandırır. Belə təsirə çox məruz
qalan insanda immun sistemindən asılı olaraq müəyyən
dəyişikliklər əmələ gələ bilir, bu proses uzunmüddətli
və fasiləsiz olarsa, bəzi həkimlərin fikrinə görə, hətta
epilepsiyaya, yaddaşda zəifliyə gətirib çıxara bilir və
beyin qabığı sayılan kopteksə mənfi təsir edir. Ona görə
də bu qurğulardan istifadə vaxtı müəyyən yaş həddi və
vaxt məhdudiyyəti mütləq nəzərə alınmalıdır.
Kompüterdən istifadə zamanı insan orqanizminə mənfi
təsirin qarşısını almaq ücün müəyyən şərtlərə mütləq
əməl olunmalıdır. Məsələn, düz oturmaq və beli bükməmək
(stulu düzgün seçmək lazımdır), çiyinlər gərilməməli və
qollar 90 dərəcəlik bucaq qədər qatlanmalıdır,
monitorla məsafə gözlənilməlidir. Bu məsafənin mümkünsə,
70 sm-dən az olmaması məsləhətdir. Monitoru otağa düşən
işığa müvafiq yerləşdirmək lazımdır. Belə ki, işıq əgər
pəncərədən monitorun üzərinə düşərsə, bu, monitorun
görüntüsünü zəiflədə bilər. Əgər işıq bizim gözümüzə
düşərsə, göz əlavə təsirdən narahat olar. Mümkün qədər
hər 30-60 dəqiqədən bir gözləri monitordan çəkib
uzaqlara, yaşıllığa, ətrafa, künclərə baxıb göz (göz
əzələsi) idmanı etmək məsləhətdir. Kompüter üçün nəzərdə
tutulan eynəklərdən istifadə olunmalıdır.
Elektromaqnit dalğaların yaratdığı sahənin mənfi
təsirini aradan qaldırmaq üçün istifadəçilərin elektron
qurgularla təmasında və kompüterdən istifadə zamanı
müəyyən vaxt məhdudiyyəti qoyulmalıdır. Vaxt
məhdudiyyətini tətbiq edərkən yaş həddi mütləq
gözlənməlidir. Yaşlı adamlara nisbətən azyaşlı uşaqların
immun sisteminin daha zəif olması nəzərə alınmalı,
əks-təsirin aradan qaldırılması üçün onlardan müəyyən
edilmiş vaxt məhdudiyyəti ərzində istifadə olunmalı və
vaxtaşırı olaraq istifadəyə fasilə verilməlidir. Onu da
qeyd edək ki, kompüterdən istifadə zamanı vaxt
məhdudiyyəti ilə əlaqədar həkimlər yekdil fikrə
gəlməyiblər, bu sahə üçün hələ ki, standart etalon qəbul
edilməyib.
Kompüterdə oynanılan oyun növlərinə və oyunlar zamanı
istifadə olunan vaxta mütləq nəzarət olunmalıdır.
Nəzarət olunmadıqda hər hansı bir oyunun addım
mərhələlərini sona çatdırmaq üçün bəzən uşaqlar
saatlarla kompüterin qarşısında otururlar, bu isə
virtual dünyaya qapılmağa səbəb ola bilər.
Hazırkı informasiya cəmiyyətinin əsasını İnternet təşkil
edir.
Lakin İnternetdən plansız şəkildə istifadə etmək
cəmiyyətdə müəyyən problemlər yarada bilər. Məsələn,
hazırda dünyada "İnternet xəstəliyi"nin yaranması və
artması buna misal ola bilər (2012-ci ildə təqribən 130
milyona yaxın insanın bu xəstəliyə tutulması haqqında
qeyri-rəsmi məlumatlar var). İnkişaf etmiş ölkələrdə bu
xəstəliyə qarşı mübarizələr aparılır, ixtisaslı həkimlər
hazırlanır, müalicə üçün xüsusi xəstəxanalar yaradılması
planlaşdırılır və s.
İnternet xəstəliyi (onun əlamətləri özünəqapanma, özünə
və ətrafdakılara qarşı diqqətsizlik, dəridə səpkinin
yaranması, iştahsızlıq, ünsiyyətdə çəkingənlik,
fikirdağınıqlığı, kobudluq, yuxu rejiminin pozulması,
əsəbilik və s. başqa xəstəliklərlə qarışdırmamaq və
düzgün diaqnoz üçün mütləq həkimə müraciət etmək
lazımdır) və müalicəsi haqqında (mikroelektron
qurğulardan istifadə zamanı vaxt məhdudiyyəti, düzgün
istifadə, lazımi vitaminli qida qəbulu, təbii meyvə və
bitki şirələrinin qəbulu, təmiz hava, piyada gəzinti,
normal yuxu, göz və bədən idmanı, təbiətlə, ətraf
mühitlə, insanlarla birbaşa təmas, ailənin qayğıkeş və
diqqətli olması və s.) ətraflı məlumatları mənimsəmək və
eyni zamanda planlı şəkildə onları tətbiq etməyi və
etdirməyi bacarmaq lazımdır.
Kompüterdən istifadə edərkən vaxtaşırı otağın havasını
dəyişdirmək lazımdır, çünki sistem bloku işləyərkən
havanı quruda bilir. Bəzi mütəxəssislər üstü tikanlı
bitkilərdən istifadə etməyi, bəziləri bir stəkan suyu,
yaxud sulu meyvələri iki bölüb işlək kompüterin
qarşısına və ya yanına qoymağı, iş başa çatdıqdan sonra
isə atmağı məsləhət görürlər. Bəzi yapon alimləri isə
bu baxımdan limondan istifadəyə üstünlük verirlər. Qeyd
edək ki, Azərbaycanın təbii nemətlərindən olan nar və
alma şirəsi (çuğundur və yerkökü şirəsini də əlavə
etmək olar) ən məsləhətli vasitələrdən biridir.
Hazırda sosial şəbəkələrdən, İnternetdən fərdi şəkildə
istifadə edildiyinə görə əsasən azyaşlılara, gənclərə
düzgün yol göstərilməli, zərərli vərdişlərdən, insan
psixikasına mənfi təsir edən saytlara daxil olmağın
zərərindən ətraflı şəkildə söhbət açılmalıdır. Onu da
qeyd edək ki, İnternetə sızan lazımsız məlumatların
qarşısını alan proqramlar hələ ki, özünü tam şəkildə
doğrultmur.
Bütün bunları nəzərə alaraq müəllimlər ayrıca bir dərs
saatını mikroelektron qurğulardan istifadə zamanı
sağlamlıq, gigiyena qaydaları ilə tanışlığa sərf
etməli, tələbələrə zərərli vərdişlər barədə ətraflı
məlumat verməlidirlər.
Niyar UMAROVA,
Azərbaycan Əmək və Sosial Münasibətlər Akademiyasının
ümumi riyaziyyat və təbiət elmləri fənləri kafedrasının
müəllimi |
