Hər
bir elm öz tarixini yaratmaq, özünü təsdiq etmək üçün
müəyyən inkişaf yolu keçməlidir. Dünya dilçiliyindən,
türkolojidən heç də geri qalmayan Azərbaycan dilçiliyi
yüksələn xətt üzrə inkişaf etməkdədir. Orta
yüzilliklərdə təməli qoyulmuş Azərbaycan dilçiliyi çox
sürətlə inkişaf edərək öz nüfuzunu daha da artırdı.
Sonrakı dövrlərdə elmi qrammatikamız formalaşdı, güclü
potensialı olan Azərbaycan dilçi kadrları yetişdi,
dilçiliyimizin yeni sahələri meydana gəldi,
dilçiliyimizin nəzəri səviyyəsi yüksəldi, tətbiqi
genişləndi.
Dilçilik tariximiz görkəmli alimlərimiz-dilçilərimiz
tərəfindən də yüksək qiymətləndirilmişdir:
"Dilçiliyimizin cəmi 60 il müddətində keçdiyi inkişaf
yolu keçmişin bir neçə əsrindən qat-qat artıq olmuşdur"
(akademik A.A. Axundov); "Azərbaycan dilçiliyi oktyabr
meyvəsidir" (Ə.Dəmirçizadə).
Beləliklə, bu dövrlərdə Azərbaycan dilçiliyi bir elm
kimi tam formalaşa bildi. Dilçiliyimizin eninə və
dərininə inkişafı həmin dövrləri səciyyələndirən ən
başlıca amillərdəndir.
Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın
tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin
inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin sərəncamında deyildiyi kimi,
"1945-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası təşkil
olunduqdan sonra Azərbaycan dilçiliyi yeni mərhələyə
qədəm qoydu. 1969-cu ildə müstəqil Dilçilik İnstitutunun
fəaliyyətə başlaması ilə dilşünaslıq elmimizin sürətli
inkişaf yolu tutaraq ardıcıl şəkildə müvəffəqiyyətlər
qazanması üçün möhkəm zəmin yarandı".
Bununla belə, Azərbaycan dilçiliyinin həllini tapmamış
problemləri də mövcuddur. Bu problemlərdən biri də
Azərbaycan dilçiliyi tarixindən ayrılmaz olan dilçilik
müntəxəbatının hazırlanması və nəşri məsələsidir.
Müntəxəbatın indiyə kimi olmaması ancaq təəssüf doğura
bilərdi.
Artıq
üçcildlik "Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı" Azərbaycan
Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin 29 may
2012-ci il tarixli sərəncamına əsasən nəşr olunmuşdur.
Müntəxəbatlar Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Heydər Əliyevin anadan olmasının 90 illiyinə həsr
edilmişdir. Qeyd edək ki, müntəxəbatlar akademik
A.A.Axundovun və AMEA-nın müxbir üzvü K.M.Abdullayevin
rəhbərliyi altında, filologiya elmləri doktoru,
professor F.Y.Veysəllinin ümumi redaktəsi ilə nəşr
edilmişdir. I cildin tərtibçisi, izah və şərhlərin
müəllifi, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru
T.Quliyev, II cildin tərtibçisi, izah və şərhlərin
müəllifləri filologiya elmləri doktorları, professorlar
S.Mehdiyeva, S.Sadıqova və İ.Tahirovdur, III cildin
tərtibçisi, izah və şərhlərin müəllifi filologiya
elmləri doktoru, professor İ.Kazımovdur. Nəşrin
hazırlanmasında redaktə işlərini filologiya elmləri
doktoru professor M.Mahmudov, filologiya elmləri üzrə
fəlsəfə doktoru, dosent E.İnanç, professor S.Sadıqova və
İ.Tahirov yerinə yetirmişlər. Mətnlərin toplanmasında
filologiya elmləri doktoru, professor İ.Məmmədlinin də
əməyini qiymətləndirmək olar.
Hər üç cilddə "Ön söz" verilmiş, burada Azərbaycan
dilçiliyinin dünəni, bu günü izah olunmuş və sabahı
proqnozlaşdırılmışdır. Eyni zamanda Kamal Abdullayev və
Fəxrəddin Veysəllinin yazdıqları "ön söz"də dilimizə və
dilçiliyimizə dövlət qayğısı əsaslandırılmışdır. Burada
deyilir: "Hazırda dilimizin müxtəlif aspektləri,
Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri və tətbiqi əhəmiyyət
daşıyan məsələləri müasir tədqiqat metodlarının köməyilə
az və ya çox dərəcədə işlənib hazırlanıb, fonetika və
fonologiya, morfologiya və morfonologiya, leksikoqrafiya
və leksikologiya, sintaqmatika, praqmatika və semantika
sahələrində müəyyən tədqiqatlarımız və uğurlarımız
danılmazdır. Azərbaycanda son 20 il ərzində ümumdünya
dilçiliyinin tərkib hissələri olan semiotika,
transliterasiya, terminologiya, neyrolinqvistika,
etnolinqvistika, psixolinqvistika və uşaq dilçiliyi kimi
yeni elm sahələri formalaşmağa başlamışdır. İndi bizdə
rusistika, germanistika, romanistika, mətn dilçiliyi,
funksional dilçilik və koqnitiv dilçilik sahəsində yeni
istiqamətlər formalaşmaqdadır, bu aspektlər üzrə ciddi
elmi araşdırmalar aparılır" (s.6).
Qeyd edək ki, Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf
konsepsiyasına müvafiq olaraq aparılan tədqiqatlar təkcə
şəxsi karyera üçün aparılmamış, dövlətin, cəmiyyətin
maraq və ehtiyaclarına xidmət etmişdir (akademik
R.Mehdiyev).
Bu
gün yüksək səviyyədə hazırlanmış müntəxəbat da dünya elm
məkanına inteqrasiya kimi qiymətləndirilməlidir.
Müntəxəbatın I cildi Mahmud Kaşğarlıdan I Türkoloji
Qurultaya qədərki dövrü əhatə edir. Bu cild vaxtı ilə
Azərbaycan dili haqqında söylənmiş fikir və mülahizələri
özündə inikas etdirir. Həmin cilddə Mahmud Kaşğarlı,
Mirzə Kazımbəy, Bəkir Çobanzadə, Ə.Cəfəroğlu kimi
görkəmli türkoloqların elmi əsərlərindən müəyyən
hissələr və fraqmentlər verilmişdir. I cilddə eləcə də I
Türkoloji Qurultayın materiallarından-məruzələrdən
seçmələr və onlar barədə dilçilərimizin verdikləri
dəyərli fikirlər, qiymət əksini tapmışdır.
I Türkoloji Qurultayın tarixi əhəmiyyəti bəllidir.
1926-cı ildən sonra orada deyilmiş fikirlər, oxunmuş
məruzələr arxivlərin künc-bucağında qalmış,
məlumatsızlıq xeyli müddət davam etmişdir. Azərbaycan öz
müstəqilliyini qazanandan sonra F.Ağazadənin, Aşmarin
Nikolayın, B.Çobanzadənin, F.Köprülüzadənin, Şerba
Levin, Nikolay Yakovlevin, Hənəfi Zeynallının məruzələri
əldə edildi və bu müntəxəbatda da çap həllini tapdı.
Birinci Türkoloji Qurultayın məruzələrindən seçmələrdə
Türk dilində imla qaydaları (F.Ağazadə), türkologiyanın
keçmişi və onun hazırkı vəziyyəti haqqında (Aşmarin
Nikolay), türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu haqqında;
elmi terminologiya sistemi haqqında (B.Çobanzadə), türk
xalqlarında ədəbi dilin inkişafı (F.Köprülüzadə), doğma
dilin tədrisi metodikasında ən yeni cərəyanlar (Şerba
Lev), orfoqrafiyanın əsas prinsipləri və onların sosial
əhəmiyyəti (Şerba Lev), türk millətlərinin sosial və
mədəni şəraiti ilə əlaqədə əlifba sisteminin qurulması
proqramı (N.Yakovlev), türk dilləri üzrə elmi
terminologiya sistemi haqqında (H.Zeynallı) maraqlı
tarixi məlumatlara yiyələnmək mümkündür.
Müstəqillik illərində respublikamızda Birinci Türkoloji
Qurultayın 80 illiyi təntənəli şəkildə keçirildi.
Dünyanın əksər ölkəsindən dəvət olunmuş alimlər bu
qurultayda yaxından iştirak etdilər. Tarixi məruzələrə
müxtəlif baxışlar formalaşdı. Müntəxəbatın I cildində
qurultaydakı məruzələrə verilmiş dəyərləndirmələr də bu
baxımdan xüsusilə seçilir. A.Axundovun "Birinci
Türkoloji Qurultay və müasir türk dünyası", T.Hacıyevin
"Birinci Türkoloji Qurultayın ədəbi dil məsələləri",
S.Mehdiyevanın "Azərbaycan dili tarixi Türkoloji
Qurultay işığında", Əbülfəz Quliyevin "80 ildə qədim
türk etnonimlərinin öyrənilməsi məsələləri",
M.Musaoğlunun "Türkoloji dilçilik Birinci Türkoloji
Qurultaydan öncə və sonra", F.Veysəllinin "I Türkoloji
Qurultay - 80 il əvvəl, sonra və əlifbamızın həll
olunmamış problemləri". Bu qiymətləndirmə meyarları da
sözügedən müntəxəbatda görünür və bu vəsaitin dəyərini
bir daha artırır.
Müntəxəbatın II cildi I Türkoloji Qurultaydan XX əsrin
60-cı illərinə qədərki dövrü əhatə edir. Bu mərhələni
N.Ağazadə, Q.Bağırov, C.Cəfərov, S.Cəfərov,
M.Cahangirov, Ə.Dəmirçizadə, Ə.Əfəndizadə, F.Kazımov,
A.Qarayev, Ə.Mahmudov, H.Mirzəzadə, R.Məhərrəmova,
Ə.Orucov, M.Hüseynzadə, Ə.Şükürlü, M.Şirəliyev,
M.Tağıyev, Z.Tağızadə, A.Vəliyev, F.Zeynalov kimi
görkəmli dilçilər təmsil etmişlər. Həmin dilçilər
haqqında da müəyyən biblioqrafik məlumat verilir,
onların ən lazımlı əsərlərindən parçalar müntəxəbatın
sözügedən cildində verilmişdir. Həmin parçalardan məlum
olur ki, N.Ağazadə müasir Azərbaycan ədəbi dilində şəkil
kateqoriyasını ilk dəfə modallıq kateqoriyası ilə
müqayisədə öyrənmiş, Q.Bağırov dilimizdə fellərin
leksik-semantik inkişafını xalqımızın tarixi inkişafı
ilə bağlı araşdırmış, C.Cəfərov tədqiqatlarını üç
istiqamətdə- metodiki, tərcüməçilik və leksikoqrafik,
elmi-nəzəri yönlərdə qurmuş, S.Cəfərov dilimizin lüğət
tərkibini, söz yaradıcılığı prosesini hərtərəfli
araşdırmış, M.Cahangirov Azərbaycan milli ədəbi dilinin
təşəkkülü, təkamülü, aparıcı üslubları haqqında öz
sözünü demiş, Ə.Dəmirçizadə Azərbaycan ədəbi dilinin
tarixini dövrləşdirmiş, müasir dilimizin fonetikası,
üslubiyyatı, tarixi qrammatikası barədə tutarlı fikirlər
demiş, Ə.Əfəndizadə Azərbaycan dili orfoqrafiyasının
prinsipləri, qaydaları və tədrisinin elmi əsaslarını
müəyyənləşdirmiş, düzgün yazı təliminin əsas
problemlərini tədqiq etmiş, F.Kazımov dilimizdə fonemi
müəyyənləşdirmək üsullarını aydınlaşdırarkən dilimizin
sait fonemləri üçün güclü mövqe söz kökünü hesab etmiş,
məsələyə saitlərin fonematik mənası baxımından yanaşmış,
ingilis dili ilə müqayisələr aparmış, A.Qarayev müasir
Azərbaycan dilində Avropa mənşəli sözlərin
semantik-statistik təhlilini vermiş, həmin sözlərin
izahlı lüğətini yaratmış, Ə.Mahmudov Azərbaycan dilinin
fonetik sisteminin və onunla əlaqədar olan fonetik
hadisə və qanunların dəqiq və hərtərəfli təhlilini
aparmış, H.Mirzəzadə nəsr dili, tarixi fonetika, tarixi
morfologiya haqqında əsaslı təhlillər vermiş,
R.Məhərrəmova ədəbi dil tariximiz, funksional üslublar,
tarixi qrammatika, leksika məsələlərinə dair çoxsaylı
kitablar yazmış, Ə.Orucovun ən böyük xidməti Azərbaycan
dilinin izahlı lüğətinin nəzəri əsaslarının hazırlaması
və həmin lüğətin dörd cilddə nəşr etməsi olmuş,
M.Hüseynzadə Dövlət mükafatına layiq görülmüş
morfologiya yazmış, Ə.Şükürlü qədim türk yazılı
abidələrinin dilini tədqiq etmiş, dilimizə məxsus
köməkçi nitq hissələrinin fonomorfoloji inkişaf tarixini
nəzərdən keçirmiş, M.Şirəliyev Azərbaycan
dialektologiyasının, Bakı dialektinin əsaslarını
hazırlamış, M.Tağıyev rusca-azərbaycanca frazeoloji
lüğətlərin nəzəri və praktik məsələləri ilə məşğul
olmuş, Z.Tağızadə eksperimental fonetika, mürəkkəb cümlə
məsələlərinə aydınlıq gətirmiş, A.Vəliyev Azərbaycan
dilində keçid şivələrini xüsusi tədqiqat obyekti seçmiş,
F.Zeynalov türk dillərində nitq hissələrini təsnif
etmiş, əsas və köməkçi nitq hissələrinin müqayisəli
qrammatikasını yaratmışdır.
Göründüyü kimi, tərtibçilər sözügedən müəlliflərin çox
dəyərli və bir-birindən fərqli konsepsiyalarını əks
etdirən mətnlərə müraciət etmişlər.
Həcmcə ən böyük cild III cilddir. Müntəxəbatın III cildi
XX əsrin 60-cı illərindən günümüzə qədərki dövrü əhatə
edir. Bu mərhələni müntəxəbatda görkəmli və tanınmış
dilçilər - Ə.Abdullayev, M.Adilov, V.Aslanov, A.Axundov,
H.Bayramov, Z.Budaqova, T.Hacıyev, Ə.Cavadov,
A.Ələkbərov, T.Hacıyev, M.Qasımov, M.Qarayeva,
A.Qurbanov, A.Məmmədov, V.Məmmədəliyev, Y.Seyidov təmsil
etmişlər. Müəllif-tərtibçi Ə.Abdullayevin "Azərbaycan
dilində r-n nisbəti" məqaləsini, həmçinin onun "Müasir
Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr"
monoqrafiyasından "Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb
cümlənin təkamül meyilləri" adlı parçanı, M.Adilovun
M.Füzulinin poetik dili və üslubunu əks etdirən
"Semantik-üslubi xüsusiyyətlər" adlı hissəni,
V.Aslanovun Azərbaycan dilinin tarixi leksikologiyasına
dair tədqiqlərindən rekonstruksiya (bərpa) problemi kimi
maraqlı parçanı, A.Axundovun "Ümumi dilçilik" kitabından
"Dilin daxili quruluşu məsələləri", eləcə də "Seçilmiş
əsərləri"ndən "Felin zamanlarının qrammatik və məna
xüsusiyyətləri", H.Bayramovun "Azərbaycan dili
frazeologiyasının nəzəri əsasları" kitabından
"Frazeoloji cümlələr", "Azərbaycan frazeologiyasının
məna quruluşu", Z.Budaqovanın "Müasir Azərbaycan dilində
sadə cümlə" monoqrafiyasından "Cümlənin əlamətləri",
Ə.Cavadovun "Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sintaktik
vahidlərin sırası" monoqrafiyasından "Dil vahidlərinin
sıralanması sistemi", A.Ələkbərovun "Müasir Azərbaycan
dilinin semasiologiyası" (kollektiv) kitabında verilmiş
"Leksik semantikanın bəzi metodoloji məsələləri",
həmçinin də onun "Müasir Azərbaycan dili" əsərində
verilmiş "Söz nəzəriyyəsinə giriş", T.Hacıyevin
"Azərbaycan ədəbi dili tarixi" fundamental cildlərindən
"Azərbaycan ədəbi dilinin dövrləri", M.Qasımovun
"Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları" kitabından
"Terminin spesifikası", M.Qarayevanın "Sintaksariy i
modelirovanie yazıkovıx universaliy" əsərindən
"İerarxiçeskaya svyaz strukturı yazıka", A.Qurbanovun
"Azərbaycan dilinin onomalogiyası" kitabından "Giriş",
A.Məmmədovun "Tyurkskiye soqlasnıye: anlaut i
kombinatorika" kitabından "Teoretiçeskiye voprosı
sravnitelno-istoriçeskoqo izuçeniya soqlasnıx tyurkskix
yazıkov: anlaut i kombinatorika", V.Məmmədəliyevin "Ərəb
dilçiliyi" kitabından "Misir qrammatika məktəbi", "Misir
ərəb dilçiliyi" və Y.Seyidovun "Azərbaycan dilində söz
birləşmələri" adlı monoqrafik tədqiqatının mühüm
hissələrini seçmişdir.
Azərbaycan dilçiliyi tarixində belə dövrləşmə yenidir və
həmçinin də həqiqi inkişaf tarixini və dilçilik mühitini
əks etdirir.
Bu müntəxəbatlar böyük türkoloq alim Mahmud Kaşğaridən
üzü bəri görkəmli və tanınmış dilçilərin seçilmiş
əsərlərinin ən yaxşı hissələrindən ibarətdir.
Xrestomatiya materiyaları keçilən dövrü tam əks etdirir.
Bunları seçilmiş əsərlər məcmuəsi, eləcə də dərslik də
adlandırmaq olar. Həmin müntəxəbatlara müəlliflərin,
alimlərin seçilmiş əsərlərindən və ya onların
hissələrindən ibarət dərs vəsaiti kimi də baxmaq olar.
Seçilmiş materiallar, əlbəttə, digər materiallardan öz
məziyyətləri, dəyəri ilə seçilən, fərqlənən parçalardır.
Mütəxəssislərin, dissertant və doktorantların,
tələbələrin çox çətinliklə əldə etmək istədikləri
dilçilik mətnləri bu toplularda öz əksini tapmış olduğu
üçün aparılacaq tədqiqat işlərini də asanlaşdıra bilər.
Bu baxımdan da müntəxəbatlar dəyərini qoruyub saxlayır.
Çox yaxşı haldır ki, tərtibçilər bəzi müəlliflərin
əsərlərinin bir çoxundan parçalar vermişlər, bu da
müntəxəbatın əhəmiyyətini bir daha artırır. Məsələn,
Əhməd Cəfəroğlunun "Azəri ləhcəsində bəzi monqol
ünsürləri", "Şərqdə və Qərbdə Azəri ləhcəsi tədqiqləri",
"Dil guşəsi", "Azəri sözlüyü" bu cür parçalardandır və
ayrıca məqalə təşkil edir.
Müntəxəbatda izah və şərhlər öz yığcamlığı və parçanın
müəllifi barədə əsaslı məlumat verməsi ilə fərqlənir.
Mətnlər həm Azərbaycan, həm də rus dillərindədir.
Məsələn, M.Kazımbəyin məşhur qrammatikasından ("Obşaya
qrammatika turesko-tatarskoqo-yazıka" əsəri həm rus, həm
də Azərbaycan dillərində verilmişdir. Həmin parçanı
dilimizə Dilçilik İnstitutunun əməkdaşı, filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru A.Ələkbərova çevirmişdir.
Müntəxəbatın başlıca məziyyətlərindən biri də
müəlliflərin digər əsərlərinin də siyahısının sonda
verilməsidir. Bu da oxucunu həmin parça müəllifinin
başqa əsərləri ilə də tanış olmaq imkanı yaradır.
Müntəxəbatda təqdim olunan bəzi mətn hissələrinin dili
sadələşdirilmişdir. Məsələn, Bəkir Çobanzadənin 1929-cu
ildə "Azərnəşr" tərəfindən çap edilmiş "Türk qrameri"
əsərindən verilmiş hissə tərtibçi T.Quliyev tərəfindən
düzgün olaraq anlaşmanı təmin etmək üçün
sadələşdirilmişdir.
Müntəxəbatlarda "Ad göstəricisi", "Özək sözlər" də
yerinə görə münasibdir, vəsaitlə daha yaxından, intensiv
tanış olmaq işini yüngülləşdirir.
Müntəxəbata düşməyən dilçilərimiz də var. Bu layihə
davamlı olduğu üçün gələcək tədqiqatlarda həmin
çatışmazlıq da nəzərə alınmalıdır. Belə dəyərli bir işin
bəzi səhifələrinin texniki tələblərə cavab verməməsi
təəssüf doğurur. Buna baxmayaraq, müntəxəbatlar milli
dilçilik elmimizin inkişafına yeni bir töhfə kimi
dəyərləndirilə bilər.
İsmayıl KAZIMOV,
filologiya elmləri doktoru, professor |