|
 Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının Terminologiya komissiyasının
nəzdində yaradılmış Adlar və Soyadlar üzrə Xüsusi
Komissiyanın üzvü, Milli Məclisin deputatı Nizami
Cəfərovla söhbət
İnsan övladı dünyaya gəldikdən sonra onun həyatında bir
çox yaddaqalan hadisələr olur ki, bunlardan biri də ad
qoyulmasıdır. Hamımıza məlumdur ki, adların insan
həyatında xüsusi rolu var. Körpələrə qoyulan bu adlar
mənasına uyğun olaraq uşaqların xarakterinin
formalaşmasına, psixologiyasına böyük təsir edir.
Psixoloqlar hesab edirlər ki, valideynlər körpəyə ad
qoyanda hansısa bir ideologiyaya və ya hisslərə
qapılmamalıdırlar. Körpələrə ad seçərkən həm onun
səslənməsinə, həm də mənasına diqqət yetirmək lazımdır.
Uşaqlara elə adlar verilməlidir ki, böyüyəndə utanmasın.
Qeyd edək ki, vaxtilə valideynlərin səhvən qəribə adlar
verdiyi şəxslər sonralar öz adlarını dəyişdirməyə
çalışırlar. Öz adından narazı olan insanlar sıxıntı və
narahatlıq hiss edirlər. Bu sıxıntı onlarda ciddi
psixoloji gərginlik yaradır. Azərbaycan Respublikası
Ədliyyə Nazirliyi Qeydiyyat və Notariat Baş İdarəsinin
mütəxəssisləri yeni doğulan uşaqlara ad qoyularkən milli
adlara üstünlük verilməsini tövsiyə edirlər. Qeyd edilir
ki, valideynlər Azərbaycan dilinin böyük izahlı
onomastik lüğətindən istifadə edərək uşaqlara ad seçimi
edə bilərlər. Statistik məlumatlara görə, 2013-cü ildə
respublikamızda yeni doğulan körpələrdən oğlan
uşaqlarına ən çox Yusif, qız uşaqlarına isə Zəhra adı
verilib. Bundan başqa Əli, Hüseyn, Məhəmməd, Ömər,
Fatimə, Xədicə, Aylin, Nuray və s. adlar da daha çox
üstünlük təşkil edir.
Soyadlara gəldikdə isə, adından da göründüyü kimi, bu,
bir insan doğulduğu zaman ona ailəsinin daşıdığı soyadın
verilməsi ilə izah olunur. Yəni uşaq dünyaya gəldiyi
zaman atasının və ya anasının daşıdığı soyadı ona
verirlər. Azərbaycan özünün dövlət müstəqilliyini
yenidən əldə etdikdən sonra ölkədə ən çox müzakirə
olunan məsələlərdən biri də məhz ad və soyadların
milliləşdirilməsi, azərbaycançılıq ideologiyasının öndə
tutulmasıdır. Məsələ ilə bağlı hökumət tərəfindən ciddi
addımlar atılmaqdadır. Belə ki, uşağa ad, ata adı və
soyad verilməsi ilə bağlı hüquq normaları Nazirlər
Kabinetinin 12 may 2011-ci il tarixli qərarı ilə təsdiq
edilmiş "Adın, ata adının və soyadın verilməsi və
dəyişdirilməsi Qaydaları"nda da öz əksini tapmışdır.
- Nizami müəllim, bir neçə il əvvəl Azərbaycan Milli
Elmlər Akademiyasının Terminologiya komissiyasının
nəzdində yaradılmış Adlar və Soyadlar üzrə Xüsusi
Komissiyanın üzvlərindən biri də sizsiniz.
Təəssüratlarınız?
- Adlar, soyadlar və ata adları məsələsi həmişə çox
ciddi bir milli məsələ olub.
Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün dünyada ad, soyad
məsələsi daim diqqət mərkəzində olub. Təbii ki, adlar
dövrlə, zamanla əlaqədar həmişə dəyişir. Hər dövrün öz
xüsusiyyətləri olur və cəmiyyətə özünün ad mədəniyyətini
gətirir.
Azərbaycan xalqı olaraq, biz ad və soyad məsələsində
demək olar ki, üç mərhələ keçmişik. Bu üç mərhələnin üçü
də bizim şəxs adları sistemimizdə indi də var. Birinci
mərhələni təşkil edən bugünkü adlarımızın ən qədimi və
əsas hissəsi türk mənşəli adlardır.
İkinci mərhələdə demək olar ki, ərəb-fars adları bu gün
də çoxluq, üstünlük təşkil edir.
Üçüncü mərhələ XIX əsrdən başlayaraq müasir dünya
mədəniyyəti ilə daha sıx təmasda olması nəticəsində
Azərbaycanda Avropa mənşəli adların meydana gəlməsi və
bu adlara zaman keçdikcə daha çox təsadüf olunması ilə
başlayıb.
Ərəb-fars mənşəli adların yenə də çoxluq təşkil etməsi
birinci növbədə islam dini ilə bağlıdır. İslamı qəbul
etdikdən sonra bu dinlə bağlılığı olan Əhməd, Məhəmməd,
Həsən, Hüseyn və digər adlar ərəb mədəniyyətindən, islam
mədəniyyətindən bu günümüzə gələn adlardır.
Ancaq XX əsrin ortalarından sonra, daha dəqiqi, 60-cı
illərdən başlayaraq artıq nisbətən müasir adlar geniş
yayılmağa başladı. Əslində bu proses 30-cu, 40-cı
illərdən sonra tədricən başlamışdı. Məsələn, Anar,
Elçin, Aytən, Aydan, Aysu, Aysel, Aytac, Orxan, Toğrul
kimi adlar gündəmə gəldi və 50-60- cı illərdən sonra
daha da geniş yayılmağa başladı. Əgər bizim ad
sistemimizdə bir vaxtlar tipik adlar kimi Əhməd, Məmməd
deyilirdisə, sonrakı dövrlərdə yeni adlar da çox
populyar oldu. Bu adların bəzisi türk mənşəli adlardır.
Ümumiyyətlə, sözügedən dövrdə ərəb-fars mənşəli adlara
çox rast gəlinsə də, bütövlükdə türkləşmə meyli daha
çox hiss olunur. Düzdür yeniləşmə, müasirləşmə nöqsan
deyil. Əslində yeniləşmə olmalıdır. Amma eyni adın çox
qoyulması nöqsan sayılır. Burada mürəkkəblik ondan
ibarətdir ki, yeni meydana gələn adlar o qədər çox
qoyulur ki, bu gün eyni addan on minlərlə insan var.
Bizim ad sistemimizdə bəzi adlar, xüsusilə, Cəfər
Cabbarlının əsərlərində təsadüf etdiyimiz Sevil, Almaz,
Gülüş, Yaşar, Oqtay kimi şəxs adları bir vaxtlar çox
sürətlə qoyulmağa başladı.
- Eyni adın çox qoyulmasına əngəl olan hər hansı bir
məhdudiyyət qanunvericilikdə mövcuddurmu?
- Xeyr. Normal səslənən adların qoyulmasında heç bir
limit, qadağa yoxdur. Amma... elə adlar var ki
ənənəvidir, adlar sistemimizə sonradan gəlsə də, normal
səslənir. Sadəcə çox qoyulduğuna görə problem yaradır.
Bəzən bir auditoriyada, bir sinifdə, lap bir məclisdə
eyni adı daşıyan azı 10 nəfərə rast gəlmək olur. Nəinki
adlar, hətta soyadlar belə eyni olur. Bu da bütün
hallarda ümumi ictimai mühitdə qüsur sayılır. Bu o
deməkdir ki, xalqın təfəkkürü geniş miqyasda, lazım olan
miqyasda ad qoya bilmir. Ad qoymaq özü də bir
yaradıcılıqdır axı...Yəni istər- istəməz bu sahədə ciddi
bir araşdırma, axtarış olmalıdır.
Amma daha böyük qüsur bir vaxtlar az qala ənənə halında
çox olan ikipilləli adların, məsələn, Həsənqulu,
Məmmədqulu, Cəfərqulu, Fatmanisə, Nisəbəyim, Anaxanım
kimi adların bu gün yenə də qoyulmasıdır. Cəmiyyət,
bugünkü dövr, müasirlik ikipilləli adları təqdir etmir.
Yəni mürəkkəb adlara ümumiyyətlə, həmişə bir etiraz var.
Bu da daha çox ondan irəli gəlir ki, Allahqulu,
Hüseynqulu, Həsənqulu kimi adlarda bir aşağılama
xüsusiyyəti mövcuddur. Təbii ki, hər bir insan Allahın
bəndəsidir, Allahın quludur, amma bunu daha qabarıq
şəkildə, adlarda təzahür etdirmək heç də təqdiredici
deyil. İkipilləli adlar istər-istəməz bu gün
populyarlığını azaltmaqdadır.
Bəzi regionlarda indi də ikipilləli kişi adlarının
sonluğunda Alı adı çoxluq təşkil edir. Alı adı əslində
elə Əlinin təhrif edilmiş variantıdır. Türkiyə
türklərində də Alı daha çox işlənir.
Bizdə belə bir ənənə də var ki, əksər vaxtlarda yeni
doğulan uşağa valideyn adətən öz ata-anasının adını
qoyur. Bütün dünyada mövcud olan bu ənənəni xalqımız
əgər bu gün də yaşadırsa, valideynlər mütləq şəkildə
ata-analarının adlarını öz övladlarına qoymaq
istəyirlərsə, onda heç olmasa həmin adları
müasirləşdirmək vacibdir. Unutmaq olmaz ki, axı övlad
sənin xüsusi mülkiyyətin deyil, o, cəmiyyətin
hadisəsidir. Sən bu gün müasir olmayan, səslənməsi
istehza doğuran hər hansı bir adı uşağına qoyarsansa,
sabah övladın cəmiyyət içinə çıxanda özünü yaxşı hiss
etməz, adı onda kompleks yaradar. Bəlkə də həmin uşaq
müstəqil həyata qədəm basanda, ilk növbədə ata-ananın
qoyduğu adı dəyişdirəcək.
Ona görə də ad qoyarkən ailə tələblərindən daha çox
cəmiyyətin, ümumi inkişaf mədəniyyətinin tələbləri
nəzərə alınmalıdır.
Sovet dövründə Şura, Vladlen, Kolxoz, Kombayn, Traktor,
Sovet, Pambıq kimi gülünc adlar qoyulurdusa, indi də
həddindən artıq müasir texnologiyalarla bağlı texniki
adların qoyulması qüsur sayılır. Əlbəttə ki, gülünc
adlarla yanaşı fəsillərin, ayların ad kimi qoyulması
(Yanvar, Fevral, Aprel, Payız və s.), Avropa
dillərindən götürülən adların, əcnəbi dövlət
başçılarının, xarici müğənnilərin və s. əcnəbi adların
bizim adlar sistemimizə gətirilməsi çox yolverilməz
haldır.
Artıq bu gün Azərbaycan dünyaya inteqrasiya olunur,
dünya Azərbaycana gəlir. İstər-istəməz əgər ana başqa
millətin nümayəndəsidirsə, onda həmin ailədə doğulan
uşağa iki mədəniyyətli ad qoymaq məsələsi ortaya
çıxacaq. Yəni buna da təəccüblü baxmaq lazım deyil.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının xüsusi
Komissiyası adlar və soyadlar üzərində kifayət qədər
işlədi. Görkəmli mütəxəssislərin köməyi ilə Azərbaycanda
nə qədər şəxs adları vardısa, hamısının adları üzə
çıxarıldı. Mən də bir üzvü olduğum komissiya işini
bitirdi və nəticələr Nazirlər Kabinetinə təqdim edildi.
Müəyyən müqayisələr, müzakirələr aparıldı və əlavə
olaraq təbiətlə, Azərbaycanın tarixi ilə, folklorumuzla,
qədim türk dünyası ilə bağlı olan yeni adlar da təklif
olundu. Milli köklərə istinadın genişlənməsi, türk
dünyasına inteqrasiya baxımından belə adların qoyulması
yaxşı haldır.
Biz ad və soyadlarla bağlı yaradılmış komissiya olaraq,
belə qənaətə gəldik ki, şəxs adlarına üç münasibət
olmalıdır:
1.Qeydsiz-şərtsiz, yəni mübahisəsiz qəbul olunan adlar.
2. Mübahisəli olan adlar. Onların çəkisi get-gedə azalır
və yaxşı olar ki, belə adlar ümumiyyətlə qoyulmasın.
3. Qoyulması qadağan olan adlar. Elə adlar var ki,
bunlar sahibinə utanc gətirir. Bu gün birdən-birə
hansısa bir azərbaycanlının beyninə düşərsə ki, uşağının
adını Lenin, Stalin, Hitler, hətta Bin Laden qoysun, bu
tipli təşəbbüslərin əlbəttə qarşısı alınacaq. Heç bir
normal ata-ana uşağına təhqiramiz adlar qoymaq istəməz.
Amma belə adların qoyulması bəzən anlamamaqdan,
bilməməkdən də meydana çıxır.
- Bəs komissiyada soyadlarla bağlı hansı müzakirələr
oldu?
- Biz, Azərbaycanda hansı soyad formaları varsa, əvvəlcə
onların statistikasını çıxardıq.
Məlum oldu ki, faktiki olaraq populyar soyad formaları
bunlardır: "ov", "yev" soyad forması təxminən 80 faiz
təşkil edir, "lı", "li", "lu", "lü" sonluqlu və "zadə"
sonluqlu soyadlar da ayrılıqda hər biri 10 faizə
qədərdir.
Mən hətta fikirləşirdim ki, şəkilçisiz formada olanlar-
məsələn, Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim, Səməd Vurğun-
üstünlük təşkil edəcək. Amma bu çox az idi.
- Sizcə, səbəb nə idi?
- Ona görə ki, bu formalar daha çox ədəbi təxəllüs,
ədəbi ad səviyyəsində olub.
Yəni, yazıçı, şair, alim özünə şəkilçisiz, qoşa adlar
götürsə də, rəsmi sənəddə əsl adı Səməd Vurğun yox,
Səməd Vəkilov, Süleyman Rüstəm yox, Süleyman Rüstəmzadə
kimi yazılıb. Bu səbəbdən də bizdə şəkilçisiz adlar
geniş yayılmayıb. Amma qardaş Türkiyədə bu forma çox
geniş yayılıb və uyğun sayılır. Azərbaycanda "oğlu",
"qızı" yazılış forması ilə olan soyadlar da elə böyük
faiz təşkil eləmir. Ötən əsrin 20-ci illərindən sonra
"ov", "yev" sonluğu kütləvi şəkildə soyadlarımıza
yazılmağa başlayıb.
- Şübhəsiz ki, burada bir məcburiyyət də mövcud olub,
eləmi?
- Əlbəttə, necə ki, latın əlifbasını ləğv etməklə
əlifbamızı zorla kiril əlifbası ilə əvəz ediblər.
O cür prinsiplə də soyadlarımıza yanaşıb "ov", "yev"
sonluqlarını məcburən xalqımıza qəbul elətdiriblər.
Əlbəttə, bu məcburiyyətdən əvvəl də Mirzə Fətəli
Axundov, Abbasqulu Ağa Bakıxanov kimi soyadlara təsadüf
olunub. Amma onlar könüllü, səmimi şəkildə Rusiya
mədəniyyətinə bir hörmət, bir ehtiram, onu təqdir etmək
etibarı ilə öz soyadlarını bu şəkildə yazdırıblar.
Azərbaycanda Şıxlinski, Naxçıvanski, Bakıxanov,
Şəkinskaya kimi soyadlar olub ki, onların varisləri bu
soyadları bundan sonra da saxlamaq istəyəcəklər.
- Komissiya hansı soyad formalarını qənaətbəxş hesab
etdi?
- Soyadlarımızla bağlı apardığımız müzakirələrdə
qərarlaşdırdıq ki, altı formadan istifadə olunsun.
Birinci şəkilçisiz formadır: Əhməd Həsən; İkinci "lı",
"li", "lu", "lü" ilə, üçüncüsü "oğlu" ilə yazılan
formadır. Bu formada ailədə olan qız uşaqları da "oğlu"
sonluqlu soyadı daşıyır. Mən "qızı" sonluğunun
əleyhinəyəm. Çünki uşağa verilən "oğlu" oğul, qız
mənasında deyil, sadəcə, soyad sonluğudur. Sabah "qızı"
soyadını daşıyan insan oğlan övladına bu soyadı necə
ötürəcək? Amma qız uşaqlarının "oğlu" soyadını daşıma
ənənəsi Azərbaycanda əvvəldən mövcuddur. Məsələn,
"Həsənoğlu".
"Zadə" sonluğu da bir qədər mübahisəli idi ki, guya bu,
İran mənşəlidir, amma sonra dördüncü forma kimi "zadə"
sonluğunu qəbul edəsi olduq. Çünki bu soyad forması
bizdə çox geniş yayılıb və daha çox milli hadisə kimi
çıxış eləyir. Üstəlik də "zadə" sonluğu heç vaxt, heç
bir dövrdə azərbaycanlılara xüsusi bir təzyiq vasitəsi
kimi qəbul etdirilməyib. Bu forma bizə müsəlman
mədəniyyətinin hadisəsi kimi gəlib. İranda da bu soyad
forması geniş yayılıb. Maraqlı da burasıdır ki, bu soyad
formasını daha çox türklər daşıyır.
Beşinci və altıncı "soy", "gil" formalarını qəbul
edəndə heç də hamımız, o cümlədən mən də, inanmırdıq
ki, bunun bir əhəmiyyəti olacaq. Bu bir eksperiment kimi
təqdim olundu.
- Gələcəkdə bir də yenidən soyad məsələsinə qayıdıla
bilərmi?
- Gələcəkdə başqa bir milli familiya, soyad forması
təqdim olunacaqsa, yenə də çalışmaq lazımdır ki, bu
qədər çox forma yayılmasın.
Ən çoxu bir, iki, üç forma saxlamaq kifayət edər və bu
formalar yalnız özünü azərbaycanlı hesab edənlərə aid
olar. Azərbaycanda yaşayan, bu ölkənin vətəndaşı olan
başqa xalqın nümayəndələri isə özlərinin soyad
formalarından istifadə edərlər. Yəni, özləri istəsə
bizim ad-soyadımızı götürə bilər. Amma heç kimə təzyiq
edib deyə bilmərik ki, sən bizim ad, soyadı götür. Biz
soyad formalarını qəbul edəndə elə etməliyik ki, bu
formalar yalnız Azərbaycan Respublikasında yaşayan
vətəndaşlarımızın yox, dünya azərbaycanlılarının da
qəbul edə bildiyi forma olsun ki, nəticə etibarilə
birlik, inteqrasiya təmin oluna bilsin.
Ellada UMUDLU,
Niyazi RƏHİMOV,
"Azərbaycan müəllimi" |
