|
Azərbaycan təhsil tarixi hər birimizin fəxr etdiyi
nailiyyətlərlə zəngindir. Azərbaycan müəllimləri bütün
tarix boyu təhsildə daim novatorluğu, ənənə ilə
islahatın vəhdətini öz fəaliyyətlərində əks etdirmişlər.
İlham ƏLİYEV
 2013-cü
ildə Azərbaycanın görkəmli ədəbiyyatşünas alimi,
tanınmış maarifpərvər, ictimai xadim, publisist yazıçı,
tənqidçi və tərcüməçi Firidun bəy Əhməd ağa oğlu
Köçərlinin anadan olmasının 150 illiyi tamam oldu.
F.Köçərli 1863-cü il yanvar ayının 26-da Azərbaycanın
füsunkar diyarlarından biri olan, bu gün nankor
qonşularımız erməni millətçilərinin işğalı altında qalan
Şuşa səhərində anadan olmuşdur. F.Köçərlinin həyatı və
elmi-pedaqoji fəaliyyətinin əsas dövrü, həm də ən
məhsuldar illəri demək olar ki, 1876-cı ildə Gürcüstanın
Qori şəhərində əsası qoyulmuş, tarixə Qori Müəllimlər
Seminariyası kimi daxil olmuş, Zaqafqaziya Müəllimlər
Seminariyası (ZMS) ilə bağlı olmuşdur.
Məhz buna görədir ki, F.Köçərlinin həyatı və
yaradıcılığından söhbət düşəndə təbii olaraq ilk növbədə
Qori Müəllimlər Seminariyası göz önündə canlanır. Məlum
olduğu kimi, XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Cənubi
Qafqazda, o cümlədən Azərbaycan kəndlərində təşkil
edilən və açılması nəzərdə tutulan dövlət məktəblərinin
müəllim kadrlarına, xüsusilə də azərbaycanlı müəllimlərə
olan ehtiyacı azərbaycanlılar üçün ayrıca seminariya və
ya şöbənin təşkilini həyati zərurət kimi qarşıya qoydu.
Bu zərurət hökuməti müəllimlər seminariyaları haqqında
olan ümumi qanundan kənara çıxmağa, seminariyaların
bəzisində nəinki təkcə "provoslavların", həm də xristian
olmayan digər millətlərin nümayəndələrinin də oxumasına
icazə verməyə məcbur etdi. Bütün bunlar onunla
nəticələndi ki, 1879-cu il sentyabrın 23-də Qori
şəhərindəki ZMS nəzdində ayrıca bir şöbə - Azərbaycan
şöbəsi açıldı. Azərbaycanlılardan müəllim kadrları
hazırlamaq kimi tarixi rol həmin şöbənin öhdəsinə düşdü.
İlk dəfə seminariyaya 32 nəfər qəbul olundu. Bunlardan
24-ü A.O.Çernyayevski (1840-1894) tərəfindən yerlərdə
seçilərək dəvət olunmuş, qalanları isə öz arzusu ilə
gəlmişdi. Onlardan 19-u şöbənin əsas siniflərinə, 13-ü
isə hazırlıq sinfinə qəbul olundu. Seminariyaya ilk
qəbul olunanlar içərisində gələcəyin məşhur
pedaqoqlarından S.Vəlibəyov, F.Köçərli, R.Əfəndiyev və
başqaları var idi. İlk dəfə qəbul olunanlardan üçü
Naxçıvan qəza məktəbindən, 13 nəfəri, o cümlədən
F.Köçərli isə Şuşa şəhər məktəbindən idi.
Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, ilk dəfə təşkil
edilməsinə baxmayaraq, Azərbaycan şöbəsinin tələbələri
qəbul imtahanlarında elə ilk ildən fərqlənirdilər. Rəsmi
sənədlərdən birində oxuyuruq: "Çernyayevskinin tələbə
toplamaq məqsədilə qəsdən ezam edilərək yerlərdə tələbə
seçməsi və qismən imtahan etməsi nəticəsində
azərbaycanlıların seminariyaya daxil olmaq üçün
hazırlaşan xristianlardan ümumiyyətlə yaxşı imtahan
vermələri aşkar olundu". Qəbul olunmaq istəyənlərin sayı
get-gedə artırdı. Qafqaz Tədris Dairəsinin inspektoru
L.N.Modzalevski (1837-1896) 1880-ci ildə Tiflisdə nəşr
edilmiş "1802-ci ildən 1880-ci ilə qədər Qafqazda tədris
işinin gedişi" adlı əsərində yazır ki, bu şöbənin
birinci qəbuluna əsasən, şəhər və qəza məktəblərini
bitirənlərdən 60-a qədər gənc azərbaycanlı gəlmişdi.
Bunlar rus dilinə o qədər bələd idilər ki, onlardan bir
neçəsi hətta birbaşa seminariyanın ikinci sinfinə daxil
ola bildi. Bu şöbənin ilk açılışı zamanı gözləniləndən
daha çox tələbənin gəlməsi və müvəffəqiyyətlə qəbul
imtahanı verməsi gələcəkdə müsəlmanların seminariyaya
cəlb edilməsi üçün süni tədbirlərin aradan
qaldırılmasına əsas verdi.
Çarizmin ucqarlarda xalq maarifi sahəsindəki mürtəce
siyasəti ilə əlaqədar Azərbaycan şöbəsinin Azərbaycandan
uzaqda, Qori şəhərində açılmasına baxmayaraq, onun
təşkili XIX əsr müəllim kadrları hazırlığında yeni bir
mərhələ təşkil edir. Bu şöbə təkcə Azərbaycan deyil,
bütöv Cənubi Qafqazdakı Azərbaycan kənd məktəbləri üçün
xalq müəllimləri hazırlığında mühüm rol oynadı. Həmin
məzunlar Azərbaycanda xalq maarifinin məşhur carçıları,
dünyəvi təhsilin ən fəal intişar etdiriciləri oldular.
Azərbaycanda xalq maarifi, məktəb, ədəbiyyat, mədəniyyət
və incəsənətin bir çox görkəmli nümayəndələri məhz həmin
seminariyada təhsil almışlar.
Fəaliyyət göstərdiyi təxminən 40 il ərzində 250-dən
artıq xalq müəllimi hazırlayan bu tədris ocağı şərəfli
bir yol keçmişdir. Azərbaycan xalq pedaqogikasının
qiymətli incilərindən qidalanan, mütərəqqi rus və dünya
pedaqogikasının görkəmli nümayəndələrinin pedaqoji
ideyalarından, qabaqcıl məktəb təcrübələrindən
faydalanan ilk xalq müəllimləri! Elm və maarif məşəlini
Zaqafqaziyanın uzaq-uzaq kəndlərinə aparan, dünyəvi
təhsildən kənarda qalmış gənclərin gözünü təhsil nuru
ilə işıqlandıran, elm, maarif, mədəniyyət və incəsənət
carçıları!
Tarixə xalq müəlliminin nümunəsi kimi daxil olmuş,
müəllim sənətinin, öz peşəsinin vurğunu olmuş, xalqa
bilik verməyi qarşısına məqsəd qoymuş, özlərini xalq
yolunda şam kimi əridən neçə-neçə cavanlar! Firidun bəy
Köçərli, Rəşid bəy Əfəndiyev, Səfərəli bəy Vəlibəyov,
Əliş bəy Tahirov, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Cəlil
Məmmədquluzadə, Nəriman Nərimanov, Üzeyir Hacıbəyov,
Müslüm Maqomayev, Pənah Qasımov, Hənəfi Terequlov, Əli
Hüseynov, Fərhad Ağazadə, Səməd bəy Acalov, Teymur bəy
Bayraməlibəyov, Süleyman Sani Axundov, Bədəl bəy
Bədəlbəyov, Azad Əmirov, Əhmədağa Mustafayev, Yusif
Qasımov, Əli Qəmərli, Müseyib İlyasov, Əhməd Seyidov,
Teymur Quliyev və onlarca başqaları. Birincilər
seminariyanın otaqlarına ilk qədəm qoyanlar, sonuncular
şöbənin sonbeşikləri. Hər biri bir tarixi şəxsiyyət, hər
biri bir sənətkar, hər biri bir ustad!
Bütün bunlara görə mübaliğəsiz demək yerinə düşər ki,
M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin
məzunları Rusiyada elm, mədəniyyət və incəsənətin
inkişafında hansı xidmətləri göstərmişlərsə, Qori
Müəllimlər Seminariyasının məzunları da Azərbaycan üçün
həmin xidmətləri göstərmişlər. Onlardan biri də 150
illik yubileyini qeyd etdiyimiz Firidun bəy Köçərlidir.
F.Köçərli ilk təhsilini 1874-cü ildə təşkil edilmiş Şuşa
4 sinifli şəhər məktəbində almışdır. Həmin məktəbin III
sinfində oxuyarkən A.O.Çernyayevski tərəfindən Qori
Müəllimlər Seminariyasına aparılmış və seminariyanın
hazırlıq sinfinə qəbul olunmuşdur. 1885-ci ildə
seminariyanı bitirdikdən sonra İrəvan gimnaziyasına
Azərbaycan dili müəllimi vəzifəsinə təyin edilmişdir.
F.Köçərli burada 10 il işləmiş, özünün hərtərəfli və
səmərəli pedaqoji fəaliyyəti ilə fərqlənmişdir.
F.Köçərli Qafqaz Tədris Dairəsi popeçitelinin 1895-ci il
30 oktyabr tarixli əmrilə Qori Müəllimlər Seminariyasına
dəyişdirilmişdir. Burada rus yazıçı və şairlərindən
tərcümələr etmiş, dövri mətbuatda çıxış edərək
təlim-tərbiyə və təhsil probleminin bir çox cəhətlərinə
aid faydalı fikir və mülahizələr söyləmişdir.
F.Köçərlinin ədəbi-estetik görüşləri kimi, pedaqoji və
metodiki görüşləri də mütərəqqi rus pedaqoji fikrinin
müsbət təsiri altında formalaşmışdır. Ömrünün sonuna
qədər müəllimlik edən F.Köçərli 1910-cu ildə həm də
seminariyanın Azərbaycan şöbəsinin müdiri təyin
edilmişdir. Onun təşəbbüsü ilə həmin şöbə 1918-ci ildə
Qazağa köçürülmüş və F.Köçərli, 1920-ci ilə qədər Qazax
Müəllimlər Seminariyasının müdiri olmuşdur.
1920-ci ildə Gəncədə öldürülmüşdür.
F.Köçərlinin tələbəsi olmuş, seminariyanın sonbeşiyi
adlandırdığımız professor Əhməd Seyidov (1892-1977)
deyərdi: 1920-ci ildə F.Köçərlini Gəncədə həbs
etmişdilər. Həmin ilin may ayında Azərbaycan İnqilab
Komitəsinin sədri kimi Bakıya gələn N.Nərimanov öz
müəlliminin həbs edildiyi xəbərini alır və dərhal Gəncə
şəhərinə aşağıdakı məzmunda teleqram göndərir: "Firidun
bəy Köçərli dərhal azad edilsin!". Bu iş ilə məşğul olan
milliyyətcə erməni müstəntiqi teleqramı gizlətmiş və
gecə ikən onu Gəncə çayının sahilinə gətirərək orada
qətlə yetirmişdir.
Bu işlə bağlı N.Nərimanova isə məlumat verirlər ki,
teleqram gec çatmışdır.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin
Firidun bəy Köçərlinin 150 illik yubileyi haqqında 14
fevral 2013-cü il tarixli sərəncamında deyildiyi kimi,
Firidun bəy Köçərli Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi
inkişaf yoluna dair qiymətli mənbə təşkil edən əsərlər
yaratmış və çoxcəhətli zəngin fəaliyyəti ilə
ictimai-mədəni fikrin təşəkkülünə mühüm töhfələr
vermişdir. Ölkəmizdə təhsil sisteminin milli əsaslar
üzərində qurulması prosesində onun maarifçi ziyalı kimi
apardığı işlər böyük əhəmiyyətə malikdir.
F.Köçərli mədəniyyət tariximizə ilk öncə Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixinə dair ilk əsərlərin müəllifi kimi
daxil olmuşdur. Onun 1903-cü ildə rus dilində nəşr
etdirdiyi "Azərbaycan tatarlarının ədəbiyyatı", həmçinin
1908-ci ildə yazdığı, lakin yalnız 1925-1926-cı illərdə
çap edilmiş 2 cild 4 hissədən ibarət olan məşhur
"Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları" adlı dəyərli
tədqiqat əsərləri qiymətli mənbə kimi bu gün də öz
dəyərini saxlayır.
F.Köçərli eyni zamanda tərcüməçilik fəaliyyəti də
göstərmişdir. O, "Təlimati-Sokrat" kitabını (1881),
A.S.Puşkin, M.Y.Lermontov, A.B.Koltsov və A.Seretelinin
bəzi əsərlərini Azərbaycan dilinə, M.F.Axundzadənin
"Aldanmış kəvakib" əsərini isə rus dilinə tərcümə
etmişdir.
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının inkişafında da onun mühüm
xidmətləri olmuşdur. 1912-ci ildə nəşr etdirdiyi
"Balalara hədiyyə" adlı əsəri bu cəhətdən xarakterikdir.
F.Köçərlinin elmi-pedaqoji və maarifçilik fəaliyyətində
ana dili, təlimin ana dilində aparılması ideyası mühüm
yer tutur. Özünün sələfləri olan A.Bakıxanov, M.Ş.Vazeh,
M.F.Axundzadə, H.Zərdabi, S.Ə.Şirvani, M.Şahtaxtlı və
müəllim A.O.Çernyayevski, müasirləri olan S.Vəlibəyov,
R.Əfəndiyev və başqaları kimi F.Köçərli də bütün həyatı
boyu ana dilinin qorunub saxlanılması, ana dilində
məktəb ideyasının inkişafı yolunda yorulmadan çalışmış
və zəngin irs qoymuşdur.
Azərbaycan xalqı əsrlər boyu ana dilində danışmaq, ana
dilində yazmaq və bu dili yaşatmaq, saflığını qorumaq
uğrunda mübarizə aparmışdır. Böyük Füzuli deyib ki, mən
ərəb dilində ona görə yazıram ki, bu dildə təhsil
almışam, fars dilində ona görə yazıram ki, bu dildə
yazmaq dəbdədir, Azərbaycan dilində ona görə yazıram ki,
bu mənim ana dilimdir.
Bəzi müasirlərindən fərqli olaraq F.Köçərli İrəvan
gimnaziyasında müəllimlik etdiyi zaman "Novoe obozrenie"
qəzetinin səhifələrində dərc etdirdiyi ilk məqalələrində
xalqın təhsil sahəsində geridə qalmasını "Quran" və din
ilə deyil, mollaların savadsızlığı ilə izah edirdi. O,
"Çağırılmamış qonaq" adlı məqaləsində İrandan gələn başı
çalmalı mollaların xalqı cəhalətdə saxlamasının
qarşısını almaq üçün düzgün təşkil edilmiş ruhani
məktəbləri açılmasını faydalı hesab edirdi. Sonrakı
məqalələrində daha irəli gedən F.Köçərli köhnə məktəbin
tənqidi, ana dilinin təlimi məsələləri, əlifba, ana dili
dərsliyi kimi mühüm məsələlər qaldırırdı.
XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan
dilinin qorunması və yaşaması uğrunda dövrün
maarifçi-ziyalıları mübarizə aparır, dilimizi bəlağətli
ərəb-fars, osmanlı sözlərilə dolduran mühafizəkarlara
qarşı çıxırdılar. Onlar deyirdilər ki, Azərbaycan dili
nə meyxanələrdə saqilərə meyxana deyənlərin, nə də
mərsiyəxanalarda mərsiyə deyənlərin dili deyil, xalqın
dilidir. Xalqın dili də təmiz, aydın, qəliz sözlərsiz,
körpə uşağın da ifadə edə biləcəyi qədər aydın və sadə
olmalıdır. Millətin maarif işığını yandıran böyük
pedaqoq Firidun bəy Köçərli 1913-cü ildə ana dilinə həsr
etdiyi məqalələrinin birində yazırdı: "Azərbaycan
türklərinin özünəməxsus dili var. Bizim qabil və mahir
ədiblərimiz az olubdur. Amma olanlar da, ana dillərini
seviblər və yazdıqlarını açıq-aydın yazıblar. Abbasqulu
ağa Bakıxanovun "Nəsihətnamə"si, Mirzə Fətəli Axundovun
komediyaları, Qasım bəy Zakirin məktubatı, Hacı Seyid
Əzim Şirvaninin əşar və kəlamları, Həsən bəy Zərdabinin
elm və fünuna dair yazdıqları kitablar və siyasi
məqalələr - hər cümləsi açıq və aydın şəkildə
yazılmışdır..."
Ana dilinin təlim və tərbiyəvi əhəmiyyəti məsələsində
K.D.Uşinski, M.F.Axundov, H.Zərdabi, S.Ə.Şirvaninin
tükənməz pedaqoji irsini davam etdirən F.Köçərli
Azərbaycan dilini məktəblərdən sıxışdırıb çıxarmaq
istəyən bəzi "maarif" çinovniklərinin qənimi kəsilmişdi.
O, ana dilində gözəl əsərlər yaradan A.Bakıxanovun,
M.F.Axundovun, H.Zərdabinin, S.Ə.Şirvaninin ana dilini
cani-dildən sevmələrini, açıq və aydın yazmalarını
nümunə göstərir, ana dilinin saflığı uğrunda mübarizə
aparırdı. O, dərsliklərdə "ata", "ana", "yaxşı" kimi
çoxişlənən əziz sözlərin "dərman üçün belə axtarılsa
tapılmaması"nı "müqəllidlik və rəftar millətə xəyanət"
hesab edirdi.
F.Köçərli ana dili məsələsində iki cəbhəyə qarşı
mübarizə aparırdı. Bir tərəfdən ruslaşdırma siyasəti
yeridən ilminskiləri, miropiyevləri, levitskiləri, digər
tərəfdən isə doğma ana dilimizə "pozğunluq salanları"
kəskin tənqid atəşinə tuturdu. Əlifba məsələsindəki
qüsurları da bunun üstünə gələn Köçərli yazırdı:
"İndiyədək mənəvi tərəqqimizə mane olan illət bir isə,
indi iki olur. Bir tərəfdən hürufat qüsuru, digər
tərəfdən dil qüsuru əlimizi və ayağımızı bağlayıb qoymur
ki, irəli gedək". F.Köçərli "dilin dolaşıqlığını fikrin
dolaşıqlığı" kimi qiymətləndirir, "ibarəpərdazlıq fikrin
boşluğuna və bir dərəcədə yoxluğuna dəlalət eyləyir" -
deyirdi. O, millətini sevən, onun mənəvi diriliyinə
çalışan, tərəqqisi yolunda əmək sərf edən
yazıçılarımızdan, ədiblərimizdən və şairlərimizdən
çox-çox təvəqqe edirdi ki, "dillərini asanlaşdırsınlar,
ana dilindən uzaq düşməsinlər, meymunluqdan əl
çəksinlər, fikirlərini açıq və sadə dildə yazsınlar, ta
ki, onların yazdıqlarını oxuyan anlasın, düşünsün və
ayılsın".
K.D.Uşinskinin məlum fikirlərinə "bir millətin malını,
dövlətini və hətta vətənini əlindən alsan ölüb itməz,
amma dilini alsan fot olar və ondan bir nişan qalmaz" -
sözlərilə qol-qanad verən F.Köçərli "Ana dili" adlı
məşhur məqaləsində yazırdı: "Hər millətin özünəməxsus
ana dili var ki, onun məxsusi malıdır. Ana dili millətin
mənəvi diriliyidir, həyatının mayesi mənziləsindəndir.
Ananın südü bədənin mayesi olduğu kimi, ananın dili də
ruhun qidasıdır, hər kəs öz anasını və vətənini sevdiyi
kimi, ana dilini də sevir".
Əvvəlki maarifçilər kimi F.Köçərli də ərəb əlifbasının
təlim işində törətdiyi əngəllərə biganə qalmamış, onun
qüsurlarını açıb göstərmiş, M.F.Axundovun başladığı işə
ürəkdən tərəfdar olmuş və onu davam etdirmişdir.
F.Köçərlinin mühüm xidmətlərindən biri də Azərbaycanın
görkəmli şair və yazıçıları ilə bərabər məşhur müəllim
və məktəbdarlar haqqında da müfəssəl məlumat verməsidir.
F.Köçərli müəllimliyi özünə peşə seçib, ömrünün
sonunadək bu peşəyə sadiq qalanları yüksək
qiymətləndirirdi.
F.Köçərli S.M.Qənizadənin dörddə bir əsr xalq maarifi
yolunda ləyaqətlə çalışdığını yüksək qiymətləndirir,
böyük hünər hesab edirdi. O yazırdı ki, 25 il xalq
maarifi yolunda çalışmaq böyük hünərdir. "Bizim maarif
qədri bilməyən avam camaat arasında bu əmri əmələ
gətirmək daha böyük hünərdir".
F.Köçərlinin təqdir etdiyi pedaqoq-maarifçilərdən biri
məhz öz müəllimi - Azərbaycan xalq müəllimlərinin ilkin
dəstəsinin hamisi və tərbiyəçisi, ZMS Azərbaycan
şöbəsinin müdiri A.O.Çernyayevski, digəri isə
K.D.Uşinskinin Zaqafqaziyada ardıcıllarından olan məşhur
gürcü pedaqoqu və maarifçisi Y.S.Qoqebaşvili idi.
F.Köçərlinin pedaqoji fikirləri içərisində tədris planı,
proqram və dərsliklərlə bağlı olan bir çox maraqlı
cəhətlər də vardır ki, onlar bu gün də öz aktuallığını
saxlayır.
Milli məktəbdarlarımızdan Q.Zakir, Abdullabəy Asi,
S.Ə.Şirvani, M.F.Axundov, Kazım ağa Salik, İsmayılbəyov
Nakam, Mirzə Mehdi Naci və qeyriləri kimi "xoşbəxt
şairlər və dəqiq ədiblərin meydana gəldiyini" xüsusi
qeyd edirdi. O, bu halı milli məktəblərimizin
müvəffəqiyyətli cəhətləri ilə yanaşı, həm də
millətimizin mərifət qabiliyyəti, təbii istedad sahibi
olması ilə izah edirdi.
F.Köçərli xalqın ehtiyaclarını ödəmək, dərdinə çarə
axtarmağın yolunu da göstərməyə səy edir və deyirdi ki,
hər şey əql ilə, hünər, qeyrət və birlik ilə, səy və
cəhd ilə, elm və mərifət nuru ilə əldə edilir. Bir
maarifçi-demokrat kimi F.Köçərlinin göstərdiyi əsas,
həlledici çıxış yolu xalqı maarifləndirməkdən,
mədəniləşdirməkdən ibarət idi. XX əsrin başqa
maarifpərvər-demokratları kimi o da ictimai bəlaların
kökünü cəhalətdə, nadanlıqda, elmsizlikdə görür,
maarifə, elmə xalqı azadlığa çıxaran bir vasitə kimi
baxırdı. O, xalqı qəflət yuxusundan ayıltmağa cəhd edir,
S.Ə.Şirvaninin "nadanlıq dərdinin dərmanı elmdir", "hər
kimin elmi var, o insandır" müddəasını təbliğ edirdi.
F.Köçərli millətin naxoşluğunu müalicə edənlərə, xalqı
cəhalət qaranlığından işıqlığa çıxaranlara - müəllimlərə
ümid edirdi. O yazırdı ki, "müəllimlərin səyi və qeyrəti
sayəsində çox qövm və tayfalar xoşbəxt olub ağ günə
çıxıblar, şan və hörmət qazanıblar, dövlət və qüvvət
kəsb ediblər".
O haqlı olaraq qeyd edirdi ki, müəllim məktəbin canı və
içində olduğu camaatın çırağı məqamındadır. Müəllim öz
peşəsini sevsə, öz şagirdlərini övladı kimi istəsə,
onların təlim və tərbiyəsinə can yandırsa, əhalinin
gözünü açmağa və xeyir yetirici biliklər ilə onları
həyata hazırlasa böyük kəramətlər göstərər və xalqın
rəğbət və hörmətini qazanar. Köçərli belələrinə misal
olaraq İsabəy Abakarov ilə Əhmədağa Mustafayevi
göstərirdi.
F.Köçərlinin fikrincə, müəllimlərin öz sevimli
peşələrindən uzaqlaşmasının başlıca səbəblərindən biri
də onların ehtiyacının ödənilməməsi ilə, həddən ziyadə
az məvacib almaları ilə izah olunur.
"Bir peşə ki, öz ərbabını həmişə fəqir və zillətdə
saxlaya, onun ehtiyaclarını necə ki, lazımdır ödəməyə,
aclıqdan və susuzluqdan, istidən və soyuqdan özünü və
əyalını mühafizə etməyə, o peşəyə dəxi ərbabı tərəfindən
artıq meyl və rəğbət olunmaz. O peşənin sahibi çalışır
ki, özgə bir xeyirli işin və mənfəətli kəsbin dalısınca
getsin".
F.Köçərli nəinki kənd məktəbləri, həm də gimnaziyalar
üçün müəllim hazırlığında nəzərəçarpan ciddi qüsurları
tənqid edir, onun fikrincə, "gimnaziyalarda mahir və öz
işlərinə bələd olan müəllimlərin yoxluğuna ümdə səbəb...
kamil müəllim yetirən darülmüəllimlərin yoxluğudur, o
institutlar və darülmüəllimlər ki, ondan müəllimlər
hasilə gəlir, qayda üzrə təsis olunmamışdır. Onlarda
pedaqogika elminə dair və təlimat işlərinə mənsub
məlumat verilməyib. Gimnaziya müəllimlərindən çoxlarını
tanıyıram ki, pedaqogika fənni və elminin babası sayılan
Yan Amos Komenskinin və İohan Henrix Pestalotsinin
adlarını eşitmiş olsunlar.
F.Köçərli bu qənaətə gəlir ki, əgər müəllimlərin dərdinə
çarə edilər, əmək haqqı artırılarsa, onlar da
çalışacaqlar ki, öhdələrinə götürdükləri uşaqların
təlimi və tərbiyəsi kimi mühüm vəzifəni və borcu
layiqincə icra etsinlər. O vaxt cavanlarımız nəinki
müəllimlikdən qaçarlar, bəlkə çoxları sair qulluqdan
müəllimliyə keçməyə meyl və rəğbət göstərərlər və camaat
nəzərində dəxi müəllimlərin şan və hörməti artar".
F.Köçərli ümidsiz deyildi. O, Azərbaycan xalqının
tərəqqisinə böyük inam bəsləyirdi.
F.Köçərlinin adı Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir
tarixinə görkəmli müəllim, metodist, maarifçi-demokrat
kimi daxil olmuşdur.
Bütün bunlarla bərabər, F.Köçərli Qori Müəllimlər
Seminariyasının təşkili ilə əlaqədar sövti üsul ilə
meydana gələn dərslikləri, ilk növbədə
A.O.Çernyayevskinin 1882-ci ildə nəşr olunmuş "Vətən
dili"ni (I hissə, Tiflis, 1882) yüksək
qiymətləndirmişdir. "Bu dərsliklər o zamana qədər fars
dilində mövcud olan çərəkə əsasında, yəni hərfləri
höccələmək üsulu ilə dərs keçən Azərbaycan məktəblərində
tamamilə yeni bir islahat əmələ gətirdi" - deyən Köçərli
tamamilə haqlı idi.
F.Köçərlinin əsərlərində R.Əfəndiyevin "Uşaq bağçası",
"Bəsirət-ül-ətfal" kitabları, orfoqrafiya qaydalarının
az-çox qaydaya salınmasında N.Nərimanovun
"Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-nəhvi",
A.Y.Talıbzadənin qrammatika dərsliyi yüksək
qiymətləndirilir.
Onun özünün "Balalara hədiyyə" (1912) adlı kitabı bir
tədris vəsaiti rolunu oynamışdır.
F.Köçərlinin əsər və məqalələrində qadın təhsili, rus
dilinin əhəmiyyəti, tərbiyə məsələlərinə aid çoxlu və
qiymətli fikirlər vardır.
F.Köçərli pedaqoji fəaliyyəti ilə bərabər ədəbi və
publisistik məqalələri ilə dövrünün bir çox vacib
elmi-pedaqoji, ədəbi və metodiki problemlərinə aid bu
gün də əhəmiyyətini itirməyən fikirlər söyləmişdir.
1885-1895-ci illərdə İrəvan gimnaziyasında Azərbaycan
dili müəllimi vəzifəsində işləyən unudulmaz maarifçi
Firidun bəy Köçərlinin tərtib etdiyi proqram özünün
elmiliyi və əhatə dairəsinin genişliyi ilə daha çox
diqqəti cəlb edir.
Bununla bağlı bir cəhəti qeyd edək ki, F.Köçərlinin
tədqiqatçıları (akademik B.Nəbiyev, S.A.Əzimova və b.)
bu proqramın tam mətnini əldə edə bilməmişlər.
Bəkir Nəbiyev "Görkəmli tədqiqatçı və ədəbiyyatşünas"
adlı əsərində (Bakı, 1963, səh. 42) F.Köçərlinin tərtib
etdiyi "Azərbaycan dili" proqramı haqda yazır:
"Ermənistan SSR Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivində rast
gəldiyimiz həmin proqramın şərti olaraq giriş hissəsi
adlandıracağımız bircə parçası qalmışdır".
Xoşbəxtlikdən keçən əsrin 70-ci illərində İrəvan Mərkəzi
Dövlət Tarix Arxivində işləyərkən həmin proqramın tam
mətnini əldə etmək bizə nəsib oldu. Həmin proqram
hazırda Ermənistan Respublikası MDTA-də, surəti isə
bizim şəxsi arxivimizdə saxlanılır.
Qeyd etmək yerinə düşər ki, o zamanlar Azərbaycan dili
təkcə Zaqafqaziyada deyil, bütöv Yaxın və Orta Şərq
ölkələrində əsas ünsiyyət vasitəsi olduğundan bu dilin
tədrisi dövlət məktəblərində oxuyan bütün millətlərdən
olanlar, o cümlədən ruslar üçün də məcburi fənn hesab
edilirdi. F.Köçərli proqramın giriş hissəsində bu cəhəti
ayrıca vurğulayaraq yazır ki, gimnaziyada tatar dilini
(Azərbaycan dilini) təkcə tatarlar deyil (onlar üçün bu
dili öyrənmək məcburidir), həm də ruslar öyrənirlər.
Məsələn, keçən il hazırlıq sinfində tatar dilini öyrənən
12 şagirddən 7-si, bu il isə 13 şagirddən 9-u ruslardır.
Odur ki, tədris fənni kimi tatar dili bir qrup şagirdlər
üçün ana dili, digərləri üçün isə xarici dildir.
Hazırlıq sinfində işləmək asandır, çünki müsəlman
şagirdlər gimnaziyaya daxil olarkən ana dilində yazmağı
və oxumağı bacarmırlar. Ona görə də tatar dilinin təlimi
bütün siniflə, həm tatarlar, həm də qeyri-tatarlarla
birlikdə aparılır. Təlim əlifbadan başlanır.
Azərbaycan dilinin tədrisinə dair proqram tərtib etməyin
tarixçəsi belə olmuşdur: Belə ki, 1886-cı ilə qədər
Qafqazdakı dövlət məktəblərində öyrədilən yerli
dillərin, o cümlədən Azərbaycan dilinin proqramı yox
idi. Bu dillərin tədrisinin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq
məqsədilə QTD-nin popeçiteli K.Yanovski 1886-cı il mayın
10-da bütün məktəblər direksiyalarına sərəncam verərək
qarşıdakı yay tətili zamanı yerli dil müəllimlərinin
proqram tərtib etmələrini, həmin proqramların
məktəblərin pedaqoji şuralarında müzakirə və təsdiq
edildikdən sonra QTD-nə göndərilməsini tapşırdı.
Popeçitelin bu sərəncamı ilə əlaqədar olaraq Bakı,
Gəncə, İrəvan, Tiflis, Quba, Göyçay, ZMS-nin
Azərbaycan bölməsi, Kürdəmir, Salyan və s. kəndlərdəki
dövlət məktəblərinin Azərbaycan dili müəllimləri proqram
tərtib etdilər. O cümlədən, İrəvan gimnaziyasının
Azərbaycan dili müəllimi vəzifəsində işləyən gənc
Firidun bəy də həmin proqramı tərtib etmişdir.
Köçərli bu proqramı 1886-cı ilin axırlarında, yəni
müstəqil müəllimliyə başladığı ilk dövrlərdə yazmışdır.
O zaman nisbətən az təcrübəli olan gənc müəllimin dövrü
üçün mütərəqqi üsul sayılan sövti-üsuldan istifadə
etdiyi görünməkdədir.
Həmin proqramda Köçərlinin təqdir etdiyi pedaqoji
prinsip induktiv olub, təlim prosesində sadədən
mürəkkəbə, asandan çətinə qaydasına əsaslanır. Bu isə,
öz növbəsində, keçilən materialın şagirdlər tərəfindən
mənimsənilməsi üçün ən yaxşı təminat yaradır.
Proqram aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: giriş hissəsi,
hazırlıq sinfi, yazılı təmrinlər (Çernyayevskinin "Vətən
dili" dərsliyi əsasında), birinci sinif, ikinci sinif.
Proqramın giriş hissəsində müəllif Azərbaycan dilinin
tədrisi, bu dilin təkcə azərbaycanlılar üçün deyil, həm
də digər millətlərdən, o cümlədən ruslar üçün məcburi
fənn olmasını qeyd edir. Proqramda müəllifin pedaqoji və
metodiki fikirlərini əks etdirən "yazılı təmrinlər"
bölməsində deyilir: "Tədris üsulu sövti-üsul olub
sintetik yolla aparılır. Əvvəlcə tələffüzü asan,
yazılışı sadə olan hərflər haqqında şagirdlərə məlumat
verilir. Hər bir hərf şəkilcə nə qədər sadə olsa da,
müəllim tərəfindən qəşəng və səliqəli xətlə sinif
lövhəsinə yazılır. Onun yanında isə irəliki dərslərdə
öyrədilmiş hərflərdən təzə hərfə oxşayan və ona yaxın
olan bir hərf yazılır. Şagirdlər bu hərfləri müqayisə
edir, onların oxşar və fərqli cəhətlərini göstərir,
əvvəlcə lövhədə, sonra isə öz dəftərlərində yazırlar.
Bunun ardınca şagirdlərə tərkibində təzəcə öyrəndikləri
hərf olan söz verilir, axırda həmin sözlərdən cümlə
tərtib olunur".
Dövlət məktəblərində çalışan Azərbaycan dili
müəllimlərinin hazırladıqları proqramlar Tiflisdə
Mərkəzi Dövlət Arxivində saxlanılır. Biz bu proqramları
saf-çürük edərək belə qənaətə gəldik ki, bu proqramlar
içərisində daha çox diqqəti cəlb edən F.Köçərli ilə
Şamaxı şəhər məktəbinin müəllimi S.Əzimin göndərdiyi
proqramdır. Doğrudur, S.Əzimin proqramı cəmi bir
səhifədən ibarətdir. Buna baxmayaraq həmin proqram
sadədən mürəkkəbə prinsipi ilə tərtib edilmişdir. Səs
üsuluna əsasən tərtib edilmiş bu proqram o zamanlar
şəhər məktəbinin tələblərinə tam münasib idi.
F.Köçərlinin tədris etdiyi proqram isə özünün elmiliyi
ilə fərqlənir, pedaqoji və metodiki baxımdan daha yüksək
idi.
F.Köçərli həmin proqramında Azərbaycan dilinin
öyrədilməsində A.O.Çernyayevskinin "Vətən dili"
dərsliyinin əsas götürülməsini ayrıca vurğulayır və
proqramın əsas bölmələrindən birini məhz dərslik kimi
A.O.Çernyayevskinin "Vətən dili" adı ilə qeyd etmişdir.
O, birinci sinifdə oxu materiallarının ilk öncə "Vətən
dili"ndən, sonralar isə Vəzirovun "Müntəxəbat"ından
istifadə etməyi lazım bilirdi.
Məşhur rus şairlərinin kiçik şeirlərini isə Həsənəli xan
Qaradağlının İ.A.Krılovun təmsillərindən etdiyi
tərcümələr əsasında öyrənməyə-əzbərləməyə üstünlük
verirdi.
Beləliklə də ikinci sinfin sonunda şagirdlər müstəqil
oxumağı və diqtə əsasında daha ciddi məqalələri rus
dilinə tərcümə edərək yazıb-oxumağı bacarmalı idilər.
Ümumiyyətlə, F.Köçərli öz müəllimi A.O.Çernyayevskinin
"Vətən dili" dərsliyini yüksək qiymətləndirir, istər
azərbaycanlı şagirdlərin, istərsə də rusların bu dili
öyrənməsində "Vətən dili"ni əvəzsiz mənbə, nümunəvi
dərslik hesab edirdi. O, A.O.Çernyayevskinin vəfatının
20 illiyi ilə əlaqədar 7 dekabr 1914-cü ildə "Kaspi"
qəzetində dərc etdirdiyi məşhur məqaləsində yazırdı ki,
türk-tatar sistemli dillərdə danışan xalqlar arasında
ilk dəfə sövti-üsulla dərs keçmək təşəbbüsü bilavasitə
həmin dərslik və Qori seminariyası ilə bağlı olmuşdur.
O, yazmışdır: "Tamam islam aləmində bu təşəbbüs birinci
dəfə Azərbaycanda ortaya çıxmışdır. Ana dili təlimində
ondan istifadə edilməsi Azərbaycan məktəb tarixində
mühüm pedaqoji hadisə idi. Azərbaycan ziyalılarının
bütöv bir nəsli bu kitabdan dərs almışdır".
Məhz bunun nəticəsi idi ki, ulu öndər Heydər Əliyevin
Azərbaycana rəhbərlik etdiyi zamanlar, 1981-ci ilin
oktyabrında A.O.Çernyayevskinin anadan olmasının 140
illiyinin qeyd edilməsi ilə əlaqədar qəbul edilmiş
qərarda "Vətən dili" dərsliyinin dil tədrisində Şərqdə
ilk dəfə tətbiq edilən səs metodu əsasında tərtib
edilməsi xüsusi qeyd olunmuş, "Vətən dili" dərsliyinin
hər iki hissəsinin faksimile və transliterasiya
qaydasında suvenir şəklində hazırlanıb çap edilməsi
Dövlət nəşrkomu ilə birlikdə Ali və Orta İxtisas Təhsili
Nazirliyi və Maarif Nazirliyinə tapşırılmışdır. 2007-ci
ildə "Vətən dili" dərsliyinin birinci hissəsinin nəşr
edilməsinin 125 ilinin tamam olması ilə əlaqədar bu
sətirlərin müəllifi tərəfindən həmin dərslik ərəb
əlifbasından müasir əlifbaya çevrilərək çap edilib
oxucuların istifadəsinə verildi. Rusiya Dövlət Təhsil
Akademiyasının prezidenti N.D.Nikandrov başda olmaqla,
akademiyanın böyük bir dəstəsinin də iştirakı ilə Bakıda
bu kitabın 125 illiyinə həsr edilmiş beynəlxalq konfrans
da bu sahədə uğurlu tədbirlərimiz kimi tarixə daxil
olmuşdur.
Hüseyn ƏHMƏDOV,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin kafedra
müdiri, professor |
