Bahar KƏRİMOVA,
Bakı Avropa Liseyinin psixoloqu
Son illər ibtidai siniflərə qəbul prosesində uşaqların
üzərində aparılmış müşahidələr və onların psixoloji
diaqnostikası zamanı aşağıdakı halların olması müəyyən
edilir:
*
İxtiyari diqqətin zəif olması,
*
Özünü idarəetmənin və özünütəşkilin aşağı olması,
*
İnamsızlıq,
*
Ünsiyyət bacarıqlarının zəif olması,
*
Məqsədyönlülüyün zəif olması və s.
Valideynlər
uşaqlarının daha çox nə isə öyrənmək həvəslərinin
olmamasından, verilən tapşırıqların yerinə
yetirməmələrindən, onların hiperaktivliyindən, tərslik
göstərmələrindən şikayətlənirlər. Qeyd olunanlara diqqət
yetirdikdə uşaqların həm sosial bacarıqlar sahəsində,
həm də idrak proseslərində və emosional - şəxsi
sahələrdə problemlərinin olmasını müşahidə edirik. Hər
bir uşağın şəxsiyyətinin inkişafında və məktəbdə
yüksək nailiyyətlər əldə etmək üçün qeyd olunan
məsələlər vacib və önəmli yer tutur. Bu halların baş
verməməsi üçün uşağın körpə ikən həm idrak proseslərini,
həm də emosional sahəsini və sosial bacarıqlarını
inkişaf etdirmək vacibdir. Bu bacarıqları və
keyfiyyətləri necə inkişaf etdirmək olar?
Qeyd etmək istərdim ki, uşaqda bütün bacarıqları erkən
yaşlarından inkişaf etdirmək vacibdir. Bu inkişafın əsas
yolu oyundur. Bu yaşda oyun uşaqların bütün
bacarıqlarının inkişafında aparıcı fəaliyyət rolunu
oynayır. Daha erkən yaşlarında (3-5 yaş) əyani -hərəki
oyun növləri aparıcı rol oynayır. Daha sonra (5-7
yaşlarda) rollu süjetli, əyani - obrazlı oyunlar
üstünlük təşkil edir. Oyun vasitəsi ilə uşaqda saymaq,
oxumaq, yazmaq və ən əsas düşünmək, təhlil etmək, sübut
etmək və nəticə çıxarmaq kimi bacarıqları
formalaşdırmaq, şəxsiyyətdə özünəinam, özünütəşkil,
müstəqillik, iradi keyfiyyətləri inkişaf etdirmək
mümkündür. Oyunların təşkilində onların cəlbedici,
maraqlı, uşaqların yaş səviyyələrinə uyğun olması
vacibdir. Oyun zamanı uşağın marağı, həvəsi
dəstəklənməlidir. Onun hər hansı bir fəaliyyəti uğursuz
alındıqda buna görə uşağı qətiyyən günahlandırmaq olmaz,
əks halda o, oyuna da, öyrənməyə də marağını itirər.
Təşkil etdiyiniz məqsədyönlü oyunlarda uşaq nə qədər
səhvlər etsə də, ilk növbədə, onun etdiklərində müsbət
tərəfi müəyyən etmək, misal üçün, göstərdiyi səyə, cəhdə
görə və s. daha sonra nələrə yenə diqqət yetirməli
olduğunu qeyd etmək vacibdir. Məsələn, "Sən bu şəkli
çəkməyə çox çalışdın, əşyaları bənzətdin. Şəkildə
xətləri düz çəkməyə çalışdın. Növbəti dəfə xətləri bir
qədər düz çəkməyə çalış, onda şəklin daha yaxşı olar".
Bu cümlələr ilə siz uşağın özünəinam hissini
möhkəmləndirirsiniz, onun nəyə nail olduğunu və nəyin
üzərində yenə çalışmalı olduğunu konkret göstərirsiniz.
Yadda saxlayın ki, bu yaşda uşağa dedikdə ki, "Bunu sən
pis etmisən ", o bu kəlməni böyüklər tərəfindən ona
qarşı olan mənfi reaksiya kimi , "Sən pissən" cümləsi
kimi qəbul edir. Oyun zamanı səhv edilən tapşırıqlar
dərindən təhlil edilməlidir. Lakin düzgün cavab
böyüklərin hazır cavabı ilə yox, onların istiqamət
vermələri ilə uşaq tərəfindən müstəqil tapılmalıdır. Bu
zaman nəyə görə məhz bu cavabın seçilməsi uşaq
tərəfindən izah edilməlidir. Böyüklər tərəfindən məhz bu
cür yanaşma uşaqda özünəinam hissini formalaşdırır və
inkişaf etdirir. Oyun zamanı
neqativ emosiyaların qarşısını almaq vacibdir. Uşaq
tərəfindən çoxlu səhvlərin edilməsi, diqqətin oyundan
yayınması onun artıq yorulmasının göstəricisidir.
Uşağın "Artıq oynamaq istəmirəm " cümləsinin deməsini
gözləməyin, fəaliyyəti dəyişin. Misal üçün şəkil çəkmək,
konstruktor toplamaq və s. "Otur məşğul ol, tənbəlin
birisi tənbəl " və s. kimi ifadələr ilə müşayiət olunan
hər hansı fəaliyyətə uşağı məcbur etmək onda
özünəinamsızlıq hissi formalaşdırır. Hər bir valideyn,
uşaqla məşğul olan digər böyüklər bilməlidirlər ki,
kiçikyaşlı uşağa saatlarla hər hansı bir kitabı
oxutdurmaq, ona saatlarla nəyisə izah etmək istənilən
səmərəni vermir, bu, uşaq üçün bezdirici olur. Uşaqda
vacib olan şəxsi keyfiyyətləri, qabiliyyətləri
formalaşdırmaq üçün inkişafetdirici oyunlar qurmalı və
onların vasitəsi ilə uşaq inkişaf etdirilməlidir. Çox
təəssüf ki, bir çox valideynlər böyüdükdən sonra
uşaqlıqda oyunun onun özü üçün nə qədər önəmli olduğunu
unudurlar. Lakin qeyd olunanlardan belə bir nəticə
çıxarılmamalıdır ki, uşaq bütün günü başlı-başına
qalmalıdır, sadəcə olaraq oynamalıdır. Bu, əlbəttə ki,
belə deyil. Uşaq hətta özü tək oynayarkən belə böyüklər
onun oyunlarına diqqət yetirməli, uşağın oyununu
istiqamətləndirməlidirlər. Misal üçün, gəlin iki uşağın
gəlinciklə necə oynamasını nəzərdən keçirək. Birinci
situasiyada uşaq gəlinciklə oynayır, daha sonra onu
tullayır kənara və başqa oyuncağını götürür. İkinci
situasiyada uşaq gəlinciklə oynadıqdan sonra onu qayğı
ilə uzandırır, yatızdırır və ya səliqə ilə yerinə qoyur.
Gələcəkdə birinci uşaqda ətrafdakı əşyalarına, insanlara
qarşı laqeydlik hissinin formalaşması, davamlı ixtiyari
diqqətin aşağı olması, özünütəşkilin zəif olması kimi
hallar müşahidə oluna bilər. İkinci uşaqda isə
ətrafdakılara qayğı ilə yanaşma, başladığı işi sona
kimi çatdırma, davamlı ixtiyari diqqət formalaşacaq. Bəs
birinci haldakı vəziyyətin yaranmaması üçün həmin oyun
valideyn tərəfindən necə təşkil olunmalıdır və necə
davam etdirilməlidir? Misal üçün, qeyd olunan oyunda
valideyn və ya uşaqla işləyən digər böyüklər bu cür
halları müşahidə etdikdə onlar uşağın diqqətini yenidən
oyuncağa yönəltməli və oyunu onunla birlikdə düzgün
istiqamətdə bitirməlidir. Məsələn, "Balacanı (gəlinciyi)
yatızdıraq, axı o, artıq yoruldu". Hər bir valideyn
məktəbə şagirdi hazırlayarkən onun yalnız intellektinin
yox, hərtərəfli inkişaf etdirilməsini qarşısına əsas
məqsəd kimi qoymalıdır. Məhz bu cür oyunlar vasitəsi ilə
məktəbdə şagirdə lazım olan əməkdaşlıq, qayğıkeşlik,
qaydalara uyğun hərəkət etmək kimi sosial bacarıqlar
formalaşdırmaq olar. Sosial bacarıqların, emosional
sahənin inkişaf etdirilməsi ilə bərabər məktəbəqədər
yaşda olan uşağın idrak proseslərinin -diqqətin,
yaddasaxlamanın, təfəkkürün və həmçinin ətraf aləm
haqqında məlumatlılığın inkişaf etdirilməsi vacibdir.
Lakin burada uşağa verilən tapşırıqlar maraqlı, eyni
zamanda düşündürücü, yaş və inkişaf səviyyəsinə uyğun
olmalıdır. İnkişaf səviyyəsinə uyğunluğu burada xüsusi
vurğulamaq istərdim, çünkü ola bilər ki, uşağın
fizioloji yaşı 5-6 yaşdır, lakin psixoloji yaş 3-4
yaşlı uşağın inkişaf səviyyəsinə uyğun olur. Buna mütləq
diqqət yetirməli və tapşırıqlar məktəbəqədər uşağın
inkişaf səviyyəsinə uyğun olmadıqda biz müsbət nəticə
əldə etmək əvəzinə uşaqda maraq və həvəsi aşağı endirə
bilərik. Mütləq uşağın inkişaf səviyyəsinə uyğun olan
tapşırıqlardan başlayaraq ona daha mürəkkəb tapşırıqlar
vermək lazımdır.
Məktəbəqədər yaş dövründə uşaqlarda nitqin inkişafı da
çox önəmlidir. Söz ehtiyatını, natiqlik bacarıqlarını
inkişaf etdirmək üçün ilk növbədə mühit düzgün təşkil
olunmalıdır. Valideyn uşağa mütəmadi olaraq şəkilli
kitablara əsasən nağıl danışmalı və oxumalıdır. Bu oxuma
passiv xarakterdə olmamalıdır. Yaxşı olar ki,
valideynlər (digər böyüklər) nağıla aid daim
düşündürücü suallar verərək onu oxusun. Bundan başqa,
tez-tez uşaqları teatrlara aparmalı, orada olanlara
dair suallar verilməlidir.
Nitqin inkişafı ilə bərabər uşağın xırda əl
motorikasını da inkişaf etdirmək vacibdir. Bəzən bu
bacarığı formalaşdırmaq üçün uşağa hələ ilk vaxtlardan
hərf, rəqəm yazmağı öyrədirlər. Bu, əlbəttə ki, düzgün
yanaşma deyil. Hərfləri və yazmağı məktəbəqədər yaşlı
uşağa öyrətməzdən əvvəl barmaq əzələlərini qayçı ilə
fiqurlar, şəkillər kəsməklə, plastilindən nələrsə
yapmaqla, xırda cismləri seçməklə (misal üçün, müxtəlif
rəngli xırda düymələri rənglərinə görə seçib ayırmaq)
möhkəmləndirmək lazımdır. Bu cür fəaliyyətlər həm də
diqqətin inkişafına kömək edir.
Sonda bir məsələni də diqqətə çatdırmaq istərdim ki,
məktəbəqədər yaşda uşağın sosial, emosional sahədə nə
qədər çox problemləri aradan qaldırılsa, bacarıqlar
inkişaf etdirilsə, şagird təlim prosesində bir o qədər
az problemlə qarşılaşar və təlimdən yalnız zövq alar. |