|
 Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev Əli bəy
Hüseynzadənin 150 illik yubileyinin keçirilməsi
haqqında 21 yanvar 2014-cü il tarixli sərəncam
imzalayıb.
Sərəncamda Əli bəy Hüseynzadə "Türk xalqlarının mədəni
inteqrasiyasının məfkurə kimi təşəkkül tapmasında mühüm
rol oynayan, müasir cəmiyyət quruculuğunda demokratik
prinsiplərin ənənəvi dəyərlər zəminində bərqərar
olmasının vacibliyini irəli sürən və müstəqil milli
dövlətçiliyin nəzəri əsaslarının işlənib hazırlanmasında
yaxından iştirak edən, eləcə də çoxşaxəli fəaliyyəti
boyunca yaratdığı zəngin fəlsəfi-publisistik, ədəbi-elmi
irsi sayəsində Azərbaycan maarifçiliyi tarixinə qiymətli
töhfələr verən görkəmli ictimai xadim kimi
dəyərləndirilir.
...Qafqaz müsəlmanları adından yazılmış ilk siyasi
tələbnamənin və "Türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq"
triadasının müəllifi, türkçülük məfkurəsinin qurucusu,
Azərbaycan rəssamlığında dəsgah boyakarlığının banisi,
"Həyat" qəzetinin, "Füyuzat" dərgisinin baş redaktoru,
Türkiyədə ilk "Ensiklopedik tibb lüğət"ini yazmış
İstanbul Universitetinin tibb professoru, Homerin
"İliada"sından "Troya pərisinin hekayəsi"ni, Vergilinin
"Eneida"sından "Troyanın son gecəsi Eneyin başından
keçənlər"i, Esxilin "Zəncirlənmiş Prometey" əsərlərini
yunan, Hötenin "Faust"unu alman, Miltonun "İtirilmiş
cənnət"ini ingilis, Xəyyamın rübailərini fars, Adam
Smitin "Millətlərin sərvəti" əsərini fransız dilindən
ilk dəfə türkcəyə çevirmiş mütərcim, "İttihad və Tərəqqi
Cəmiyyəti"nin, "Türk Ocaqları"nın, "Turan Heyəti"nin
yaradıcılarından biri, Mirzə Bala Məmmədzadənin
təbirincə "Azərbaycan bayrağını mənalandıran üç ümdə
amilin ideoloqu", Bakıda "Səadət" məktəbinin müdiri...
Əli bəy Hüseynzadənin 150 illiyi tamam olur.
Doğrudur, Əli bəy Hüseynzadənin müəllimlik fəaliyyəti
daha geniş bir söhbətin mövzusu ola bilər. O, təkcə
Bakıda deyil, Krımda da, təkcə İstanbulda deyil,
Beyrutda da pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. "Yazımız,
dilimiz, "İkinci il"imiz məqaləsi XX yüzilin
əvvəllərində Azərbaycan pedaqoji fikrinin bəlkə də ən
çox müzakirə olunan sənədlərindən biri kimi xatırlanır.
Ancaq Hüseynzadənin həyatında az araşdırılmış
mərhələlərdən biri onun "Səadət" məktəbində müdir
işlədiyi (1907-1910) dövrlə bağlıdır.
***
 "Şərq
və Qərb ədəbiyyatına... vaqif ədiblərimizin birinci
səfində sanılan... Əli bəy Hüseynzadə ilə görüşə doğrusu
cürət etmirdim. Səadət mədrəsəsinə vardıqda... qapıçıdan
mədrəsədə kim var? - deyə sualıma: "Əli bəy Hüseynzadə
burada" cavabını alıb həmin anda... Əli bəyə... qoşdum.
Əli bəyi görəndə abrım bir xəcalət buldu".
"Ciddi çöhrəli" Əli bəyin qarşısında abrına bir xəcalət
gələn Bürhan Şərif Kazandan məxsusi olaraq "Əli bəyi
görmək üçün" Bakıya gəlmişdi" və "Əli bəy Hüseynzadənin
yanında" müsahibəsinin bu gün "Səadət" məktəbinin
tarixini öyrənənlər üçün gərəkli bir qaynaq olacağını
heç ağlına da gətirməmişdi.
" - Ruhani dərsləri öyrədirsizmi?
-Xeyir. Bizim proqramımızda orta məktəblərdə teoloji
fənlərə bəhs var. Fəqət ruhani cəmiyyətlər Daxiliyyə
Nəzarətinə tabe bular. Məktəblərə isə maarif nəzarəti...
rəhbərlik edər.
- Səadət Cəmiyyəti fənlər məktəbi açmağa təşəbbüs
etmirmi?
- Niyyət var. Və lakin təşəbbüs edən yox..."
***
"1908-də Bakıda "Səadət Müsəlman Dini Cəmiyyəti"
quruldu. Əlizadə cəmiyyətin başqanlığına gətirilirkən
yazar Nəcəf bəy Vəzirov və İsa bəy Aşurbəyov cəmiyyətin
katibliyinə təyin edildilər. Cəmiyyət qurulduqdan sonra
Bakıda bir mədrəsə açılması məsələsi gündəmə gəldi və
sentyabr 1908-də "Mədrəseyi-Səadət" açıldı. Buranın
müdirliyinə Əli bəy Hüseynzadə gətirilib. Fərhad
Ağazadə, Molla Qədir İsmayılzadə və Üzeyir Hacıbəyov
(Ceyhun Hacıbəyli, Axund Molla Ağa Əlizadə, Məmməd
Hənəfı Terequlov, Əlicabbar Orucəliyev... - A.T.) kibi
Qafqazda tanınmış şəxslərin də mədrəsədə dərs verməsi
təmin olundu" (Nesrin Sarıəhmədoğlu)
N.Sarıəhmədoğlunun qeydlərini təshih etməyə ehtiyac var.
Çünki bu məktəbin ilk müdiri Əli bəy deyil, Sarbon
Universitetinin məzunu Mirzə Ələkbər Xan Bəhmən olmuşdu.
"1908-ci ildə Bakıda bir neçə dost və arkadaş tərəfindən
"Səadət" məktəbi adı ilə təsis edilən orta proqramlı
milli məktəbdə" 1908-10-cu illər arası "bir müddət dərs
naziri və türkcə müəllimi olaraq" çalışdığını yazan Əli
bəy xatırladır ki, həmin məktəbin müdiri "Mirzə Ələkbər
Xan Bəhmən sonralar İranın Balkan və Misir səfiri
olmuşdu".
Mirzə Əliəkbər Xan Bəhmən Parisdə yaşayırdı. İstanbulda
Feyzavər xanım mənə Bəhmənin Parisdən "Ustadi-möhtərəm
dostu" Əli bəyə fars və fransız dillərində yazdığı
məktubları, avtoqraflı fotoşəkillərini göstərdi.
"Səadət" məktəbində "Əli bəy Hüseynzadənin direktorluğu
dövründə... müəllimlər müsabiqə yolu ilə seçilib, qəbul
edilirdi" ( M.Aslanov).
"Mədrəseyi-səadət" Əli bəy Hüseynzadənin Bakıdakı son iş
yeri oldu.
Əli bəy 1910-cu ilin dekabrında həm "Səadət" məktəbini,
həm də Bakını tərk etdi.
Hüseynzadənin Azərbaycandan getməsi ilə bağlı "Səadət"
məktəbində keçiriləcək ziyafətdə, əslində isə ayrılıq
mərasimində iştirak etmək üçün Bakının adlı-sanlı
üləmalarına, alimlərinə, şəhərin ərbabi-irfanına - irfan
sahiblərinə, əsilzadələrinə xüsusi dəvətnamələr
göndərildi. Bu, iyirminci yüzilin əvvəllərində tarixə
düşmüş, yüz ildən də çoxdur ki, əfsanə kimi xatırlanan,
dillərdə dastan olan bir ayrılıq, bir vida mərasimidir.
Bakının bütün mötəbər simalarının qatıldığı ilk
ziyafətdir.
Azərbaycan ziyalıları onun şərəfinə ziyafət verirdilər.
Məclisin yuxarı başında, fəxri yerində Bakı qazisi Mir
Məhəmməd Kərim Ağa əyləşmişdi...
7 dekabr 1910. "Yeni Füyuzat": "1910 sənəsi dekabrın
üçündə "Səadət" mədrəsəsi heyəti-idarəsi tərəfindən
təbib, ədib Hüseynzadə Əli bəy bəradərimiz şərəfinə
böyük ziyafət kəşidə olunmuşdur. Ziyafətə Bakı
üləmayi-benamı (ünlü alimləri) və əyani-girami (hörmətli
əsilzadələr) və bütün ərbabi-irfan (elm-irfan sahibləri)
xüsusi təzkirələr ilə dəvət olunmuşdu...
Ətəmə və əşrəbə fövqəladə məbzul və mütənnəvve və
şəkli-ziyafət adabi-islamiyyə üzrə mürəttəb idi
(Çeşidli, bol yemək-içməklə zəngin ziyafət islam
qaydalarına, üsuluna uyğun tərtib edilmişdi).
Təamdan sonra əvvəla Bakı qazisi Ağa Mir Kərim ağa
həzrətləri elm və irfanın lüzumuna və Əli bəyin xədəmat
və fəzayilinə (xidmət və fəzilətlərinə) dair bir
nitqi-bəliğ irad buyurdular (gözəl, bəlağətli nitq
söylədi). Qazi həzrətləri mütəaqib (ardınca)
dövləti-aliyəyi-İran şahbəndəri (İran konsulu)
Saidülvüzarə Mirhüseyn xan Ağazadə cənabları dəxi
lisani-farsi ilə atidəki (aşağıdakı) nitqi söyləmişdir:
Həzərat! Gərçi cənab Əli bəy Hüseynzadənin İstanbula
getməsi biz Bakı müsəlmanları, xüsusilə də "Səadət"
kollektivi üçün olduqca çox təəssüf doğurur, lakin bu
gün bütün müsəlmanlara islam dövlətinə bacardıqları
qədər kömək etmək vacib olduğundan belə bir elm və bilik
sahibinin gedişindən özümüzə təsəlli veririk. Və razıyıq
Allahdan. İstəyirik ki, uğuru ona yar etsin ki, ona
həvalə olunan işlərdə ən böyük islam dövlətinə layiqincə
xidmət edə, himmət göstərə bilsin. Və belə bir yüksək
məqama nail olmasını səmimi-qəlbdən təbrik edirik.
Ən sonda mədrəsə heyəti-idarəsi tərəfindən bir zat Əli
bəyin bütün Qafqaza, xüsusi ilə bir neçə sənədən bəri
mədrəseyi-məzkurəyə etdiyi xidmətlərə dair bir neçə
sözlər söylədikdən sonra mədrəsədən iftiraqına
(ayrılışına) bütün mədrəsə heyətinin mütəəssif və
mütəəssir olduğunu (heyfsləndiyini və təəssüfləndiyini)
əlavə ilə nitqinə xitam verdi.
Əli bəy Qafqaz Şeyxülislamı mərhum nöktəgu (incə və
dərin kəlamlı) Şeyx Əhmədin həfidi (nəvəsi) olub, Bakı
sancaqlarından Səlyan şəhərində dünyaya gəlmişdir.
Tiflisdə məktəbi-edadini (orta məktəbi) və Peterburqda
ülumi-riyaziyyə və təbiyyə darülfünununu ikmal etdikdən
sonra İstanbula gedib məktəbi-tibbiyəyi-əsgəriyyəyə
girmiş və sonra Məktəbi-Tibbiyəyi-Şahanədə müəllim
müavini olmuşdur.
Bilaxirə (sonra) dövri-istibdadda fərar edib Bakıya
gəlmiş və burada "Füyuzat" məcmuəsi ilə "Həyat"
qəzetələrində baş mühərrirlik etmişdir.
İki sənədən bəri də "Səadət" mədrəsəsinin müdiri idi.
Əli bəy doğru düşünən, doğru yazan, doğru yaşayan bir
ədib, təbibdir. Qafqaz ondan, o, Qafqazdan razı qalaraq
İstanbula gediyor".
***
Əli bəy Hüseynzadənin Bakıdan İstanbula gedişi
Azərbaycanın ziyalı mühitində, az qala, milli fəlakət
səviyyəsində qəbul və dərk edilirdi. Çünki iki il öncə
Bakını tərk edən Əhməd bəy Ağayev kimi, Əli bəy
Hüseynzadə də Əlabbas Müznib demişkən, "bir böyük aləm
kəşf" etmişdi, "millətə milləti qandırmışdı", onun
gedişiylə "Qafqaz əhalisi başsız, böyüksüz" qalırdı,
"dilsizlərin dili, karların qulağı, korların görən
gözü", "bir bölük maarif yetimi olan Qafqaz
müsəlmanlarının atası" Bakını tərk edirdi və Əliqulu
Qəmküsar bu ərəfədə "Əli bəy Hüseynzadə həzrətlərinin
Qafqaziyadan mühacirəti münasibəti ilə" yazdığı
"Təhəssürat" şerində "Getmə, bizi naümid etmə!" -
deyirdi:
Cism və canımda ehtisasatım,
Şu kədərli fəraqə nifrət edər.
Getdiyin yerlərə xəyalatım
Sürünüb əczlə pəkeycə gedər...
Bu sözlər isə müəllim Ağababazadənin həmin kədərli
hicrətlə bağlı dediklərindəndir: "O,
...həyati-ictimaiyyəmizi yoluna salmağı həkimanə,
filosofanə sözlər ilə dedi, yazdı, söylədi. Dilini
bilmədik. Sözünü düşünmədik və daha başqa səbəblərə...
axırda acı bir "əlvida" deyib getdi".
4 fevral 1911. "Bürhani-tərəqqi" (Həştərxan) qəzeti:
"Bakudə "Füyuzat" məcəlləsinin mühərriri və Səadət
məktəbinin müdiri Doktor Əli Bəy Hüseynzadə cənabları
İstanbula getdi. Məzkur Əli bəy cənabları hazır
İstanbulun tibb fakultəsi səririyyati-cildiyyə və
əfrənciyyə (dəri-zöhrəvi xəstəlikləri klinikası)
rəisliginə təyin edilərək idareyi-padşahi sadir
olmuşdur". "Böylə bir fazil möhtərəmi Baku müsəlman
qardaşlarımız qədrini bilməyib buraxdıqlarından dolayı
təəssüf ediyoruz".
10 noyabr 1910. "Günəş" qəzeti: Baku xəbərləri. Baku. Bu
yaqın zamanlarda "Səadət" məktəbinin müdiri ədib-i əzəm
və filosof Əli Bəy Hüseynzadə həzrətləri Bakudən əzimət
edəcəkdir. Eşitdigimizə görə... xüsusi kitabxanasını və
qeyri əşyalarını "Səadət" məktəbinə bağışlamışdır".
"Bakıdan ayrılarkən bütün ev əşyamı - mebel, bufet
dəsti, kitablarımın bir qismi və sairə - "Səadət"
məktəbinə hədiyyə etdim" (Ə.Hüseynzadə).
***
... Bakıdan İstanbula gedəndən sonra da müəllim
kollektivi Əli bəyi məktəbdə baş verən ən xırda
təfərrüatların ayrıntıları ilə, hətta məişət və ailə
problemlərinə qədər məlumatlandırmağa ehtiyac
duyurdular. Fərhad Ağazadənin 1912-ci ilin 29 fevralında
Əli bəyə yazdığı məktub da həmin münasibətlərin tarixdə
qalmış nişanələrindəndir: "Ustadi-möhtərəmimiz Əli bəy.
Novruz bayramınız mübarək olsun. Həmişə bəxt sizə yar
olsun. Bu günlərdə Qəmər xanım 2500 rublə alıb
İskəndərdən boşandı. 2 ildən sonra İskəndərə bir qız
uşağı buraxıb ondan ayrıldı. Səbəb: Bir-biriylə yola
getməmək. Bu peşmanlığı bən o vaxtlar duymuşdum. Ey kaş
öz işlərimi də böylə biləydim!.. Şeyda xanım sizə məktub
yazacaq. Ancaq bayram münasibətiylə şuğli çoxalmış.
Bayramdan sonra yazacaq. Müəllimlərimizin sizə ərz ü
səlamı var".
***
Əli bəy Hüseynzadə "Səadət" məktəbində çalışdığı illərdə
mütərcim olaraq, Şekspirin "Hamlet"ini tərcümə etməyə
başlamış, rəssam olaraq, "I Şah Abbasın portreti"ni və
"Bibi-Heybət məscidi" tablosunu çəkmiş, eləcə də XX
yüzil Azərbaycan ədəbiyyatının zirvələrindən birini -
"Siyasəti-fürusət"i qələmə almışdı. |
