"Dəbistan" jurnalı öz səhifələrində valideynlərə nələri
tövsiyə edib?
Azərbaycan
maarifinin inkişafında mətbuatın rolunu
qiymətləndirərkən pedaqoji qəzet və jurnalların
əhəmiyyətini xüsusi nəzərə almaq vacibdir. Yeni üsul ilə
təşkil olunmuş məktəblərin inkişafına XX əsrin
əvvəllərindən nəşrə başlayan pedaqoji jurnallar
("Dəbistan", "Rəhbər", "Məktəb") böyük təkan verirdi. Bu
jurnallar məktəbdarlığımızda olan ehtiyacları əks
etdirərək maarif və mədəniyyət xadimlərini, ziyalıları
düşündürməklə onların həlli yollarına zəmin yaradırdı.
Bu istiqamətdə fəaliyyətə başlayan ilk milli pedaqoji
mətbuat orqanı "Dəbistan" jurnalıdır. "Dəbistan" jurnalı
1906-cı il aprelin 16-da Bakıda Əli İskəndər Cəfərzadə
və Məhəmməd Həsən Əfəndizadənin naşirliyi ilə nəşrə
başlamışdır. Məcmuə 1908-ci il martın 1-nə kimi
fəaliyyət göstərmişdir. Məcmuənin siması naşirlər
tərəfindən belə müəyyənləşdirilirdi: "Mütəllimlərə
(şagirdlərə) məxsus iki həftədə nəşr olunan və
əbnayi-millətimizin tərəqqi və təkamülünə xidmət edən
müssəvi (rəsimli) türk jurnalıdır". "Dəbistan"da Əli
İsgəndər Cəfərzadə, Məhəmməd Hadi, Şeyda, Həsən bəy
Zərdabi, Firudin bəy Köçərli, R.Əfəndizadə, Musayev,
Fərhad Ağazadə, Abbas Səhhət, Ə.Əfəndizadə,
Fərəcullazadə və başqa qələm sahibləri iştirak
edirdilər. Məcmuə maddi çətinlik səbəbindən
bağlanmışdır. "Dəbistan"ın 10 mart 1908-ci il tarixində
doqquzuncu nömrəsi son nömrə olaraq Həsən bəy
Zərdabinin dəfn mərasimi münasibəti ilə nəşr olunmuşdur.
Nömrədə H.Zərdabinin şəkli, tərcümeyi-halı, fəaliyyəti,
xidməti və dəfn mərasimi öz əksini tapmışdır. "Dəbistan"
jurnalının bu nömrəsi AMEA Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunun əməkdaşı Elmira Qasımova tərəfindən
transformasiya olunaraq 2012-ci ildə yenidən işıq üzü
görmüşdür.
"Dəbistan" jurnalının ilk nömrəsindən etibarən əlavə
olaraq "Valideynə məxsus vərəqə" də nəşr olunurdu.
Əlavənin buraxılması valideynlərin uşaq təlim və
tərbiyəsi istiqamətində maarifləndirilməsi, məktəblərin
təşkilində yaxından iştiraka cəlb edilməsi məqsədini
daşıyırdı.
Bu nömrəmizdən etibarən XX əsrin əvvəllərində nəşr
olunmuş pedaqoji jurnalların fəaliyyətini işıqlandırmağı
nəzərdə tuturuq. İlk olaraq "Dəbistan" jurnalının 16
aprel 1906-cı ildə nəşr olunmuş birinci nömrəsinin
"Valideynə məxsus vərəqə" adlı əlavəsini oxuculara
təqdim edirik.
İfadei-Məram
Cümləmizin məlumudur ki, elm, mərifətə və əxlaq-ətvara
dair maddələri qiraət etməklə uşağın ruhun açıb, fikir
və hissini oyadıb, qüvveyi-hafizələrin və
qüvveyi-xəyyalların zəngin edib onları növbənöv ali
qissələr və niyyətlər fikrinə salır.
Öz hallarına dair gülməli və ibrətamiz hekayələr və
mənzumələr qiraəti ilə uşaqlarımız zəif və bivüsət əql
və dərrakələrin gücləndirib gözəl hislər və təcrübələr
əxz edərlər. Böylə bir mühüm və əhəmiyyətli mətləbə
yetişməkdə ancaq məktəblərimizə ümidvar ola bilməriz.
Çünki uşaqlarımızın məktəblərdə keçirdikləri üç və ya
dörd saat vaxt yazıb-oxumaq və dərs kitablarında bulunan
hekayələri öyrənməyə ancaq kifayət edər, pəs lazım gəlir
ki, uşaqlarımız məktəblərdən azad olandan sonra asudə
vaxtların şagirdlərə, uşaqlara məxsus jurnallarda,
kitablarda ana dilində yazılmış ibrətamiz hekayələr və
mənzumələr qiraətinə sərf edələr, ta ki elm və tərbiyəyə
dair məktəblərdə öyrənməsi mümkün olmayan böylə
jurnallar və kitablar vasitəsi ilə öyrənələr. Sair
taifələrin mədəni və ziyalı əhli-qələmləri öz
millətlərinin balalarına bu yolda böyük xidmətlər edib
və bu vasitə ilə onları qabağa aparıblar. Amma biz
müsəlman taifəsi isə qeyri taifələrdən bu yolda nəhayət
geri qalmışıq: Hal-hazırda qeyri lisanlarda olan
kitablara nisbətən öz ana dilimizdə ən əlzəm dərs
kitabları və qiraət ediləcək kitablar tapmayırız. Bu
səbəbə bizim xahişimiz budur ki, təb və nəşrinə
başladığımız uşaqlara məxsus "Dəbistan" jurnalı
vasitəsilə bu yolda qüvvə-acizanəmizdən gələn türk
milləti-nəcibəmizin balalarına xidmət göstərək və
ümidimiz budur ki, millətimizin balalarının lap
uşaqlıqdan əql, zehn, əxlaq-hüsnə və hissiyyatların
oyandırıb günbəgün tərəqqi etmələrinə səbəb olaq və
onlardan zəhmətkeş, xadimi-din və millətpərəst və
vətənpərvər cavanlar yetirək.
Ümidvarıq ki, bu yolda əhli-qələm və təcrübə sahibləri
olan himmətli müəllim və ya qeyri-müəllim qardaşlarımız
bizim bu fikrimizə şərik olub əllərindən gələn köməkliyi
müzayiqə etməzlər.
Bu uşaqlara məxsus jurnalımızda zeyldə yazılan pürvüqar
əmmamızın, məramnaməmizin fəsillərinə müzayiq və
məsləkimizə müvafiq məqalə və hekayələri təb və nəşr
edəcəyiz.
1) Milli və əcnəbi dillərdən tərcümə olunmuş nağıl və
hekayələr;
2) Milli və əcnəbi dillərdən tərcümə olunmuş hər növ
əşar və mənzumə hekayələr;
3) Dini və tarixi məqalə və hekayələr;
4) Milli və əcnəbi şairin və şayandiqqət olan əşxasın
tərcümeyi-hal və sirətləri;
5) Tarixi-təbiiyəyə dair məqalələr;
6) Coğrafiyaya, tərifi üluma və səyahətə dair məqalələr;
7) Əlahiddə şəkil versələr;
8) Əsr və güzəranımıza dair mətləblər;
9) Azərbaycan, fars və rus ədəbiyyatı;
10) Təlim və tərbiyəyə dair və uşaqlara məxsus
ədəbiyyata nəzər etmək;
11) Lətifə, əyləncə, məşğuliyyət, tapmaca;
12) Hesablar, oyunlar və qeyri...
13) İdarəyə məktub;
14) Elan.
Bundan əlavə aylıq "Valideynə məxsus vərəqə"miz ata,
analarımıza uşaqlarımızın ev və məktəb tərbiyəsi, təlimi
üçün lazım olan əhəmiyyətli məsələləri həll edib bu
yolda onlardan ötrü rəhbər və dəlil olasıdır. Ata,
analarımızın əksəri uşaqlarının ev tərbiyəsinə dair
mühüm məsələlərdən xəbərdar olmadıqları üçün bu yolda
etdikləri səhvlər ilə öz balaları hüsni-əxlaq və tərbiyə
sahibi olmaq əvəzində məzərr və əmali-şəniə sahibi olan
üzvlər çıxarıb milləti və cəmaəti onlardan büruz edən
xətalı bəlalara düçar və giriftar ediyorlar. Bu səbəbə
lazım bildik ki, "Valideynə məxsus vərəqə"miz vasitəsi
ilə ev və məktəb tərbiyələrinə dair ən əhəmiyyətli
məlumatları vəqtbəvəqt təb və nəşr edib ata, analara
dəxi bir xidmət acizanə göstərək.
"Dəbistan"
Tərbiyeyi-Beytiyyə-Təsiri-Ailə
İnsan üçün ən lazımlı və əvvəlimci məktəb
tərbiyeyi-beytiyyə, yəni ev tərbiyəsidir. Çünki insan
əxlaq və ətvarına dair pis və yainki yaxşı adət və
sifətlərin cümləsini və təlim-tərbiyəsinin binasını
əvvəlcə evdə, ev tərbiyəsindən əxz və kəsb ediyor. İnsan
burada hərəkətinə və əxlaq-ətvarına dair kəsb etdiyi
tərbiyə, qanun və qaydaların əksəri ona ömür yoldaşı
olur. Pəs külfət, ailə insanın tərbiyəli və bitərbiyə
olmasına səbəb olur. Bəlkə cəmaətin də tərbiyəli və
təlimli olmasına səbəb ailədir. Çünki cəmaətin üzvləri
nə dərəcədə təlimli və tərbiyəli olur isə, cəmaət də o
dərəcədə təlimli və tərbiyəli ola biliyor. Bunları
nəzərə alanda aşkar və məlum olur ki, insan üçün ən
əlzəm və əvvəlimci məktəb ev tərbiyəsidir. Pəs böylə
olan surətdə gərək artıqca diqqət edib, fikir verək ki,
uşaqlarımızı bəsləyən şəxslər lazımınca təlimli və
tərbiyəli olub bəslədikləri uşaqlar gələcəkdə cəmaətin
layiqli və tərbiyəli üzvlərindən olsunlar. Uşaq
ətrafında olan şəxslərə baxıb biixtiyar və şüursuz
onlarda yaxşı ya bəd sifətləri götürür, necə ki ərəblər
arasında məsəl məşhurdur: "Xurma ağacı yanındakı
ağaclara baxıb meyvələnir". Böylə də uşaq ətrafında olan
şəxslərə baxıb getdikcə özünü hər barədə onlara
oxşatmağa çalışıyor. Uşağın əvvəlimci müəllimi onun
ətrafındakılar və ələxüsus, ata və analarıdır.
Millətimizin balaları təlim və tərbiyə hikmətlərindən
müxbir ailə və külfət arasında pərvəriş tapdıqda
şəkk-şübhəsiz gözəl sifətlər, əxlaq-hüsniyyə sahibləri
olacaqlar, amma cahil və xudbin, təlimsiz və tərbiyəsiz
şəxslərin əllərində və tərbiyəsi altında bədbəxt olub
millət və cəmaət arasında məzərr üzvlərdən olacaqlar.
Çünki uşağın tərbiyə və təlimini dəni və naəhl adama
etibar etdikdə bir dəni və naəhl əvəzində iki dəni və
naəhl əmələ gəlir. Necə ki Sədi əleyhirrəhmə buyurur:
Hər ke ba dunan neşinəd həmço dunan dun şəvəd,
Ba xirədməndan neşinəd əqle u əfzun şəvəd.
(Tərcüməsi: Hər kim ki alçaqlarla otursa,
alçaqlar kimi alçalar,
Ağıllı adamlarla oturanın ağlı artar).
Şeyxin bu sözləri misdaqincə şəxslər ki, uşaqlarımız
onlarda təlim və tərbiyə əxz edəcəklər - lazım və
vacibdir ki, o şəxslər özləri hüsn-əxlaq və tərbiyə ilə
mütəəssib olalar ki, uşaqlarımız onlara baxdıqca gözəl
hərəkətlər və əməllər kəsb edib gələcəkdə qabil və
tərbiyəli, dininə, millətinə və vətəninə mənfəət verən
şəxslərdən olsunlar. Yəni dünyaya gəlmiş uşaq gözlərini
açıb ətrafa baxdıqda cümlə gördüyü şeylərə, hərəkətlərə
və feillərə təəccüb gözü ilə tamaşa etmək ilə
kifayətlənir. Amma sonra getdikcə yavaş-yavaş gördüyü
şeylərə, əməllərə artıcaq diqqət və fikir verib toplayıb
dərk ediyor. İmdi tərbiyə və təlimli ailə arasında
pərvəriş tapan uşaqlar gələcəkdə nə olduğları aşkardır.
Baxalım, uşaqlarımızın təlim və tərbiyəli olmasıyçün nə
etmək lazımdır? Böylə suala cəvabən uşaqlarımızın
tərbiyə-mükəmmələ sahibi olmaları qəsdində
bulunduğumuzda lazım gəlir ki, onların qabağında gözəl
nümunələr və nüsxələr qoymaq ki, uşaqlarımız onlara
baxıb yaxşı tərbiyə və əxlaq-ətvara dair gözəl sifətlər
kəsb edələr. Cümləmizə məlimdur ki, uşaq hamı vaxtını
xah edəndə, xah gəzəndə, xah yatanda anası ilə bir yerdə
keçirir: o tərbiyə, təliminin əksərini anasından kəsb
ediyor. Ona görə uşağın ətrafında olan şəxslərin
hamısından əvvəl anaların tərbiyəli olmaları lazımdır.
Firəngistan padşahı Napoleon bir məşhur və elmli
övrətdən sual etdi: Xəlayiqin gözəl tərbiyəli olması
üçün nə sərəncam etmək gərəkdir? Övrət cavab verdi:
"Elmli və tərbiyəli analar lazımdır. Gərək çalışıb səy
edəsiniz ki, analar tərbiyəli olsunlar. Ta ki öz
balalarına tərbiyə və təlim verməyə qadir olsunlar".
Hükəmalar deyiblər: "Bir tərbiyə və təlimli ana yüz
məktəb müəllimindən əfzəldir". Çünki uşaq hamı vaxt
anasının yanında olduğu üçün biixtiyar özünü hər işdə və
əməldə ona oxşadıyor. Uşaq nəsihət və quru sözlə tərbiyə
olunmaz, çünki sözün təsiri əməlin təsiri kibi ola
bilməz. Ona görə ki, uşağın gözünün qabağındakı pis və
gözəl hərəkətlər və əməllər dərhal onun başında nəqş
bağlayır, bina bərain uşağa çox nəsihət verməkdən isə
onun ətrafında olan əşxaslarda vəqtbevəqt, anbaan şayan
diqqət və təlim-tərbiyə hökmlərinə müvafiq olan gözəl
hərəkət və əməllərin büruzə etməsi əfzəldir. Ana və
atalarımızın feli əməllərinə müvafiq olmayan
nəsihətlərdən onların balalarına zərərdən başqa heç bir
şey hasil ola bilməz. Uşaq ata və anasının feil və
əməlləri, verdiyi nəsihətlərin əksinə və ziddinə
olduğunu dərhal anlıyor. Pis əməllərə mürtəkib olan ata
və ananın düzlük və sadiqlik barəsində uşaqlarına
verdikləri nəsihətdən nə mənfəət hasil olar ki, onlar
özləri tamam vaxtların cürbəcür insaniyyətə layiq
olmayan işlərdə və əməllərdə keçiriyorlar. Evdə uşaqları
olan ata və anaların borcudur ki, hər qism biədəb və
nalayiq hərəkət, danışıq və əməllərinə artıqca diqqət
edib özlərin öylə pis hərəkətlərdən və əməllərdən
saxlasınlar, bəlkə bəd hərəkət və əməllər ilə "cüzi
şeydir və nəzərə gəlməyəndir" ad qoymasınlar. Çünki
uşaq böyüyündən sadir olan cüzi bir hərəkəti gözdən
qoymayıb bəlkə dərhal onları toplayır, dərk edir və
axırda böyük bir şey oluyor.
Məsələn, yağışın hər bir qətrəsi cüzi bir şey görünür
isə də, lakin haman qətrələrdən böyük çaylar və ümmanlar
əmələ gəlməsi şübhəsizdir.
Qətrə-qətrə ab barəd aqibət dərya şəvəd.
(Tərcüməsi: Qətrə-qətrə su yağır, axırda dəniz
olur).
Bu surətdə ata və anaların nəzərində cüzi görünən yaxşı
və ya pis feil və əməllərindən mürur zaman ilə dəryalar
əmələ gəlib uşağın tərbiyəli və bitərbiyə olmasına bais
olur.
Təəssüf olunur ki, analarımız və atalarımız övladlarının
yalnız cismani tərbiyələrinə dair, yəni yemək, içmək,
gəzmək kibi şeylərin sərəncamlarında bulunduqları kibi,
bəlkə ruhani tərbiyələrinin sərəncamında əsla
bulunmuyorlar. Və halonki insandan, adəmiyyətdən murad
ruhdur, candır. Candır insanı insaniyyət dərəcəsinə
yetirən, ruh və əqldir bədənin padşahı və tacidarı, onun
tərbiyə və təliminə artıq diqqət etmək lazımdır. Necə ki
Şeyx Müsliəldin Sədi Şirazi əleyhirrəhmə "Bustan"ında
buyurur:
Təni adəmi şərifəst becani adəmiyyət,
Nə həmin lebase rə`nast neşane adəmiyyət.
(Tərcüməsi: İnsanın bədəni insanlıq ruhuyla
şərəflidir,
İnsanlıq nişanı o gözəl geyim deyildir).
Əlbəttə, bədəni də bilaşəkk və şübhə layiqincə
bəsləməlidir ki, Şeyx aliləri həm buyurduğu adəmiyyət
canı üçün layiqli bir qəfəs və məkan olsun. Adəmiyyət
canı ol vəqt öz adına layiq ola biliyor ki, o lazımınca
təlim, tərbiyə və elm nuru ilə işıqlanmış olmuş olar.
Mədəniyyətli və tərbiyəli analar əllərində bəslənmiş
uşaqların gələcəkdə millət xadimi və cəmaətə xeyir və
mənfəət verən şəxs olmalarına əsla şəkk və şübhə
etməməlidir.
Buna görə uşaqların tərbiyə və təlimini öhdələrinə
götürən analar özləri gərək mədəniyyətli və tərbiyəli
olub təlim və tərbiyəyə dair qanun və qaidələrdən
müxbirə olsunlar vala
Xoftera xofte key konəd bidar?
(Tərcüməsi: Yatan yatanı necə oyadar?)
Ş.M.Ə...zadə
Təqdim etdi
Könül NƏHMƏTOVA,
"Azərbaycan müəllimi"
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru |