|
 1991-ci
il oktyabrın 18-də Azərbaycan Respublikasının dövlət
müstəqilliyi yenidən bərpa edildi. Müstəqilliyimizi gözü
götürməyən mürtəce qüvvələrin dəstəyi ilə ötən əsrin
sonlarında Ermənistan dövləti Azərbaycan
Respublikasının Dağlıq Qarabağ ərazisini və onun
ətrafındakı 7 inzibati rayonunu işğal etdi. Ermənistanın
hərbi təcavüzü nəticəsində respublikamızın ərazisinin 20
faizi işğal edildi, 20 mindən çox insan qətlə yetirildi,
50 mindən artıq dinc sakin yaralandı. Bundan başqa, bir
milyondan artıq soydaşımız Ermənistanın azərbaycanlılara
qarşı soyqırımı və etnik təmizləmə siyasətinin
nəticəsində öz ata-baba torpaqlarından məcburi
köçürüldü. İşğal nəticəsində 900-dən artıq yaşayış
məntəqəmiz dağıdıldı. Nəticədə iqtisadiyyatımıza külli
miqdarda ziyan dəydi. İşğala məruz qalan rayonlarımızdan
biri də Qarabağın mərkəzi sayılan Şuşa şəhəridir. Bu
nömrəmizdən başlayaraq Ermənistan tərəfindən işğal
altında qalan rayonlarımız haqqında silsilə yazıları
oxucularımıza təqdim edirik.
1930-cu il avqustun 8-də inzibati rayon statusu alıb.
Mərkəzi Şuşa şəhəridir. Ərazisi 0.29 min km2,
əhalisinin sayı 31,0 min (01.04.2013) nəfərdir. 1992-ci
il may ayının 8-də erməni hərbi birləşmələri tərəfindən
işğal edilib.
İşğaldan qabaq ərazidə 1 şəhər, 1 qəsəbə (Turşsu), 37
kənd olub. Kəndləri bunlardır - Daşaltı, Göytala, Xanalı,
Həsənabad, İmamqullar, Xəlfəli, Armudlu, Dükanlar,
Qarabulaq, Laçınlar, Mirzələr, Şuşulu, Zamanpəyəsi,
Böyük Qaladərəsi, Kiçik Qaladərəsi, Qaybalı,
Xudaverdilər, Nağılar, Yuxarı Quşçular, Aşağı Quşçular,
Malıbəyli, Sarıbaba, Onverst, Səfixanlar, Allahqullar,
Həsənqullar, Xanlıqpəyə, Şırlan, Ağbulaq, Cəmillər,
Çaykənd, İmanlar, Məmişlər, Paşalar, Turabxan, Zarıslı,
Nəbilər.
 Şuşada
Dövlət Dram Teatrı, Şuşa televiziyası, Dövlət Qarabağ
tarixi və Şuşa şəhərinin tarixi muzeyləri, Üzeyir
Hacıbəyovun, Bülbülün, Mir Möhsün Nəvvabın xatirə
muzeyləri, Azərbaycan Xalçası Dövlət Muzeyinin filialı,
Dövlət Rəsm Qalereyası, dörd texnikum, iki institut
filialı, texniki peşə məktəbi, 25 orta məktəb, orta və
orta ixtisas musiqi məktəbləri, 7 uşaq bağçası, 8
mədəniyyət evi, 17 klub, 31 kitabxana, 40 tibb
müəssisəsi, 2 sanatoriya, Uşaq sanatoriyası, Uşaq
sağlamlıq məktəbi, 70 yerlik turist bazası, mehmanxana,
5 mədəniyyət və istirahət parkı, 4 kinoteatr, ictimai
iaşə obyektləri fəaliyyət göstərirdi.
Rayonun iqtisadiyyatında heyvandarlıq əsas yer tuturdu.
Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar 20,9 min hektardı
(1986). Bunun 3,8 min hektarı şum yeri, 0,1 min hektarı
çoxillik bitkilər, 0,3 min hektarı biçənəklər, 16,7 min
hektarı otlaqlardır. Suvarılan torpaqlar 0,1 min hektar
idi. 3,4 min ha əkin sahəsinin 41% -ində dənli və dənli
- paxlalı bitkilər (buğda, arpa, qarğıdalı), 6 % -ində
tərəvəz-bostan bitkiləri və kartof, 53%-ində yem
bitkiləri əkilirdi. Meyvəçiliklə də məşğul olunurdu. 5,2
min qaramal, 15,2 min davar vardı (1986). Quşçuluqla da
məşğul olunurdu.
Şərq musiqi alətləri fabriki, istehsalat kombinatı,
çörəkbişirmə müəssisəsi, məişət xidməti kombinatı, rayon
istehlak cəmiyyəti, Kurort ticarəti idarəsi, Bakı "Radioqurma"
istehsalat birliyinin 1 nömrəli istehsalatı, Qarabağ
ipək kombinatının 3 nömrəli toxuculuq sexi, elektrik
şəbəkəsi, rayon Maddi-texniki təchizat bazası,
Abidələri bərpa idarəsi, Şuşa Tikinti birliyi,
Təsərrüfatlararası tikinti idarəsi, Təmir-tikinti
idarəsi, Təsərrüfatlararası təmir-tikinti müəssisəsi,
Yol istismar idarəsi və s. var idi. Kurort təsərrüfatı
inkişaf etmişdi.
Yevlax-Naxçıvan avtomobil yolu və qaz kəməri Şuşa
rayonundan keçirdi. Şuşa rayonu ilə Bakı arasında olan
məsafə 373 kilometrdir.
Şuşada 17 məhəllə vardı: Qurdlar, Seyidli, Culfalar,
Quyuluq, Çuxur, Dördlər Qurdu, Hacı Yusifli, Dörd Çinar,
Çöl Qala, Mərdinli, Saatlı, Köçərli, Mamayı, Xoca
Mərcanlı, Dəmirçi, Hamam Qabağı və Təzə məhəllə. Hər
məhəllədə hamam, məscid, bulaq vardı. Müstəqil
Azərbaycanın memarı olan Heydər Əliyevin vaxtilə
abidələr şəhəri adlandırdığı Şuşada 350 hektarlıq qoruq
zonasında 300 tarixi abidə, 550 qədim yaşayış binası,
870 m uzunluğunda bərpa olunmuş qala divarları vardı.
Tarixi abidələrdən 23-ü respublika və dünya miqyaslı
abidələrə aid idi. Milli abidələrin çoxluğu, onların
rəngarənglik baxımından fərqlənməsi, haqlı olaraq,
Şuşanın mədəniyyətimizin ən zəngin beşiyi
adlandırılmasına səbəb olmuşdur. Bu abidələrin çoxu
XVIII-XIX əsrlərə aiddir. Şuşada hər bir ev, küçə,
möhtəşəm qala divarları, məscidlər, hündür minarələr,
əzəmətli qəsrlərin qalıqları keçmişimizdən xəbər verir.
Ərazisi dağlıqdır (Qarabağ dağ silsiləsi). Ən yüksək
zirvəsi Böyük Kirs dağıdır (2725 m.). Keçəldağ aşırımı
Şuşa rayonundadır. Əsasən, Yura və Tabaşir çöküntüləri
yayılmışdır. Müxtəlif növ tikinti materialı yataqları və
mineral su bulaqları (Turşsu, Şırlan) var. Rayon
ərazisindən Qarqar çayı axır. Torpaqları əsasən, qəhvəyi
dağ-meşə, çimli dağ-çəməndir. Yüksək dağlıq sahələri
subalp və alp çəmənlikləri ilə örtülüdür.
Şuşa üzlük daşı yatağı; ehtiyatları 397 min m3
olan kərpic-kirəmit istehsalına yararlı Keçəldağ
(Lesoqor) gil yatağı; istismar ehtiyatları 389 min m3/gün
olan Şuşa yeraltı şirin su yatağı; 342 min m3/gün
və 70 min m3/gün olan Şırlan və Turşsu
mineral su yataqları var.
Daşaltı Dövlət Təbiət yasaqlığı. Şuşa və Əsgəran
ərazisində nadir təbiət komplekslərini qorumaq üçün
1988-ci ildə təşkil edilən bu yasaqlıq 450 hektar
ərazini əhatə edirdi.
Şuşa havasının tərkibi, təmizliyi, saflığı və müalicə
əhəmiyyəti baxımından kurort şəhəridir. Bu baxımdan,
nəinki Azərbaycanda, onun hüdudlarından kənarda da Şuşa
öz səfalı yerləri, istirahət guşələrinə görə məşhur idi.
Şuşa dağlarında xüsusi gözəlliyi olan bir gül var. Bu
gül dünyanın heç bir yerində bitmir. Təbiətin Şuşa
dağlarında yaratdığı bu möcüzə xarı bülbül adlanır.
Gülün üst tərəfi elə formadadır ki, sanki gülün üstünə
bülbül qonub və oradaca donub qalıb.
Turşsu yaylaqları, Səkili bulağı, İsa bulağı. Şəmilin
bulağı, əfsanəvi "Cıdır düzü" yerli camaatın və oraya
təşrif buyuran qonaqların ən sevimli yeri idi.
Turşsu istirahət və müalicə zonası kimi tanınırdı.
Şuşadan 40 km. aralıda - Laçın yolunun üstündə yerləşir.
Sol tərəfdən isə Daşaltı çayı axır. Turşsu şəfalı və
müalicəvi vannaları ilə məşhur idi.
Şuşanın gəzməli, görməli yerlərindən biri də Yuxarı
Daşaltı idi. Xalq arasında bu istirahət yerinə Şəmilin
bağı da deyirdilər. Bu yerin özünəməxsus xüsusiyyəti
ondan ibarətdir ki, istirahət guşəsi Daşaltı çayının
üstündə, "Ağzıyastı kaha" yerləşən Üçmıx dağının düz
altında, çeşmə ətrafında yerləşir.
Şuşaya təşrif buyuran turistlərin ən sevimli yerlərindən
biri də əvəzsiz və əsrarəngiz təbiətə malik əfsanəvi
"Cıdır düzü" idi. "Cıdır düzü"nün qərb tərəfi
bir-birinin arxasında yerləşən üç hündürlükdən
ibarətdir. Bu təpələrə "Üçmıx" adı verilib. Sanatoriya
və istirahət evlərində dincələn turistlər daim həmin
yerlərə gəzintilərə çıxır, təbiətin Şuşaya bəxş etdiyi
gözəllik qarşısında öz təəccüblərini gizlədə
bilmirdilər. Əhalinin və turistlərin əsas istirahət
yerlərindən biri olan "Cıdır düzü"ndə hər il may ayında
"Xarı bülbül" mahnı festivalları keçirilirdi.
Şuşa 1992-il mayın 8-də erməni və rus işğalçıları
tərəfindən zəbt edildi. Şuşanın işğal günü bütün
Azərbaycan xalqının mənəviyyatına vurulmuş ağır bir
zərbə, bizim hamımız üçün ağır bir dərddir. Şuşanın
işğalı zamanı 200 nəfər şəhid olmuş, 150 nəfər əlil
olmuş, 552 körpə yetim qalmış, 22 minə yaxın insan
qaçqın düşmüşdür, Şuşa işğal edilərkən, əldə olunan
məlumatlara görə, quldurlar tarixi abidələrimizi
vəhşicəsinə dağıtmış və yerlə-yeksan etmişdir. Erməni
silahlı qüvvələri Şuşanı işğal edərkən 15 ədəd
etnoqrafik nümunə, 5 ədəd mis məmulatı, 2 ədəd gümüş
xəncər, 1 ədəd daş qazan, 20 ədəd daş-qaşla bəzədilmiş
müxtəlif əşya və digər qiymətli əşyaları Şuşa şəhər
muzeyindən; 5 ədəd qiymətli qədim xalçanı, 4 ədəd
kilimi, 5 ədəd xurcunu, 1 ədəd qiymətli nadir çırağı,
Üzeyir Hacıbəyovun portretini və çoxsaylı digər qiymətli
tarixi əşyaları Qarabağ tarix muzeyindən, Mir Möhsün
Nəvvabın və Bülbülün ev-muzeyindən olduqca çoxlu
qiymətli və nadir əşyaları qarət etmişlər. Şuşa
muzeylərinin qiymətli sərvətləri - rəsm və
heykəltəraşlıq əsərlərini, xalça və xalça məmulatlarını,
xalq tətbiqi sənət nümunələrini, arxeoloji tapıntıları,
çox gərəkli sənədləri, Azərbaycanın görkəmli
şəxsiyyətlərinin xatirə əşyalarını, digər qiymətli
materialları Ermənistana aparmışlar. İndi həmin əşyalar
xarici auksionlarda satılır, yaxud müxtəlif sərgi və
muzeylərdə dünya ictimaiyyətinə erməni mədəniyyət
nümunəsi kimi təqdim olunur. Bəli, XX əsrin sonunda Şuşa
tarixdə görünməmiş faciəli hadisələrlə üzləşdi, işğal
olundu. Övladları yerindən-yurdundan didərgin düşdü,
şəhidlər verdi, ancaq əsrlər boyu olduğu kimi sınmadı,
əyilmədi və Şuşa indi də yaşayır. Onun əhalisi
respublikanın 59 rayonunda 700 yaşayış məntəqəsində
məskunlaşıb.
Qeyd etmək lazımdır ki, Şuşa indi düşmən əlində olsa da,
əsrin əvvəllərində Şuşada fəaliyyət göstərən bir çox
mədəniyyət və təhsil ocaqları işğaldan sonra öz işlərini
Bakı şəhərində və respublikanın başqa bölgələrində davam
etdirirlər.
www.virtualkarabakh.az |
