|
Mütaliə ilə bağlı əməkdaşımızın budəfəki hədəfi ali
məktəb tələbələri oldu
Mütaliə ilə bağlı qəzetimizin ötən sayında dərc olunmuş
yazını hazırlayarkən şagirdlər arasında apardığımız
araşdırma zamanı yeniyetmələrin demək olar ki,
əksəriyyəti ali məktəblərə qəbul imtahanlarına
hazırlaşdıqlarına görə mütaliə ilə məşğul olmadıqlarını
etiraf edir, bəziləri hətta tələbə olduqdan sonra bədii
ədəbiyyat oxuyacaqlarını bildirirdilər. Bəs görəsən, ali
məktəblərdə təhsil alan tələbələrimiz arasında mütaliə
ilə bağlı mövcud vəziyyət necədir? Tələbələr hansı
ədəbiyyatları oxumağa üstünlük verirlər? Məsələnin
aktuallığını nəzərə alıb paytaxtın iki ali məktəbində
olduq və tələbələrlə söhbətləşdik. Mütaliə ilə bağlı,
təbii ki, bu dəfə də mütəxəssis fikrinə ehtiyac
duyduğumuzdan onlardan bir neçəsinə müraciət etdik.
İlk həmsöhbətlərimiz Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
Universitetinin filologiya fakültəsinin I və III
kurs tələbələri oldu.
III kurs tələbəsi Natəvan Abdullayeva hər gün
mütaliə ilə məşğul olduğunu desə də ondan axırıncı dəfə
hansı kitabı oxuduğunu soruşduqda cavab verməkdə
çətinlik çəkdi.
I kursda təhsil alan tələbə Şahsənəm Şiriyevanın
"Hazırda hansı ədəbiyyatları mütaliə edirsən" sualına
cavabı konkret oldu: - "Heç bir kitab oxumuram. Kitaba
marağım azdır. Ətrafımda mütaliə edən uşaqlar yoxdur və
mən də oxumağa ehtiyac duymuram. Universitetdə
müəllimimiz oxuyacağımız yazıçı və şairlərin
əsərlərindən ibarət bir siyahı verib. Məcbur olub onları
oxumalıyam". Onunla eyni kursda olan, lakin fərqli
ixtisas üzrə təhsil alan Osman Cəfərli
mütaliəsiz yaşaya bilmədiyini desə də cəmi 3-4 kitabın
adını çətinliklə yadına saldı. III kurs tələbəsi olan
Gültəkin Muradova hazırda 3 əsəri birdən
oxuduğunu, bunun üçün gününün müəyyən hissələrini həmin
kitabları oxumaq üçün ayırdığını bildirdi. Təkcə ictimai
nəqliyyatdan istifadə zamanı 26 kitab oxuduğunu söyləyən
tələbə mütaliənin onun bədii zövqünün formalaşmasında
əhəmiyyətli rol oynadığını istisna etmədi. Onunla eyni
kursda olan, eyni ixtisas üzrə təhsil alan Günel
İbrahimli məktəb vaxtı mütaliə ilə məşğul olmağa
həvəs göstərmədiyini, lakin tələbə olduqdan sonra onda
kitab oxumağa maraq yarandığını söylədi. Oxuduğu xeyli
sayda kitabın adını çəkən Günel mütaliə etdiyi
əsərlərlə bağlı təəssüratlarını, xoşuna gələn sitatları
ayrıca bir dəftərə qeyd etdiyini də dedi. III kurs
tələbəsi Validə Hüseynova Azərbaycanın müasir
gənc yazarlarının əsərlərinin onu daha çox cəlb etdiyini
söylədi və son vaxtlar oxuduğu bir neçə kitabın adını
çəkdi. Bildirdi ki, kitaba maraq ona valideynlərindən
keçib, gözünü açandan onların mütaliə ilə məşğul
olduqlarını görüb.
Növbəti obyektimiz Bakı Slavyan Universiteti
oldu. Jurnalistika və Azərbaycan filologiyası
fakültəsinin I və III kurs tələbələri ilə söhbətimiz
zamanı onlara müəllimlər tərəfindən semestr ərzində
oxuyacaqları yazıçı və şairlərin əsərlərindən ibarət bir
siyahı verildiyini, əsasən mütaliələrini həmin oxunması
vacib hesab edilən əsərlər üzərində qurduqlarını və
oxuduqları əsərlərin imtahan prosesində nəzərə
alındığını söylədilər. III kurs tələbəsi Gülarə
Abuzərova yayda şəxsi istəyi ilə 2 bədii kitabı,
qalanlarının isə müəllimin təqdim etdiyi siyahı əsasında
oxuduğunu bildirdi. III kurs tələbəsi olan digər tələbə
Xədicə Cahangirli daha çox xarici ölkələrin
yazıçılarının əsərlərini mütaliə etməyə üstünlük
verdiyini dedi və axırıncı dəfə oxuduğu bir neçə əsərin
adını çəkdi. III kurs tələbəsi Cəbrayıl Əlili və
I kurs tələbəsi Zeynəb Mikayılova kitab oxumağa,
mütaliə etməyə qətiyyən maraqları olmadıqlarını,
müəllimin verdiyi siyahıdakı əsərləri isə məcbur olub
oxuduqlarını bildirdilər. Səbəbini isə belə açıqladılar:
"Həvəsimiz yoxdur. Mütaliə bizi maraqlandırmır". III
kursda təhsil alan Türkan Aşurova da mütaliəsini
müəllimin tapşırdığı əsərlər üzərində qurduğunu
söylədi. Onunla eyni kursda, lakin ayrı ixtisas üzrə
təhsil alan Nəzrin Dadaşova əsasən müəllimin
tapşırdığı əsərləri oxuduğunu və bu əsərləri dərsdə
tələbə yoldaşları ilə birlikdə müzakirə etdiklərini
bildirdi. Yay tətili dövründə özü üçün maraqlı hesab
edərək oxuduğu 2 kitabın adını çəkdi.
Hər iki ali məktəbin ümumilikdə 21 tələbəsi ilə
apardığımız sorğunun nəticələrindən aydın oldu ki,
gənclərimizin əksəriyyəti mütaliə ilə məşğuldur. Ancaq
özlərinin də vurğuladığı kimi, mütaliələrini əsasən
müəllimin tapşırdığı əsərlər üzərində qururlar. Bugünkü
gənclərin səxsi istəyi (onların sayı isə kifayət qədər
azdır) ilə oxuduğu əsərlər içərisində Azərbaycan
klassiklərinin əsərlərinin olduqca az yer alması təəssüf
doğurur. Özünü mütaliə həvəskarı kimi göstərən bəzi
gənclərimiz elə yazarların əsərlərinin adını çəkirdi ki,
onların hələ heç özləri Azərbaycan ədəbi mühitində o
qədər də yaxşı tanınmır. Tələbələrimizin düşüncə
tərzində bir iz qoymayacaq, təhsil həyatlarında,
bütövlükdə dünyagörüşlərinin formalaşmasında, həyata
baxışlarının müsbət mənada dəyişməsində əhəmiyyətli rol
oynamayan həmin yazarların əsərlərinə gənclər tərəfindən
bu qədər maraq göstərilməsi əslində narahatlıq doğurur.
Bədii əsərləri oxumayanların şifahi və yazılı nitqi
qüsurlu olur
 Buludxan
XƏLİLOV,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Bədii əsər oxumayan, mütaliə ilə məşğul olmayan insan
mənəvi cəhətdən kamil ola bilməz. İndi yeniyetmələrin,
gənclərin böyük əksəriyyəti bədii əsər oxumaq
tələbatından və ehtiyacından çox-çox uzaqdır. Bunun bir
neçə obyektiv və subyektiv səbəbi vardır. Obyektiv
səbəbi onunla bağlıdır ki, mövcud test sistemi
şagirdlərin dərslikdə olan bədii əsərlərin məzmununu,
təhlilini, ideyasını öyrənməyə və mənimsəməyə imkan
vermir. Başqa bir tərəfdən isə informasiya-
kommunikasiya texnologiyaları vasitələrinin məişətimizə
daxil olması şagirdlərin böyük əksəriyyətinin vaxtını
əlindən alır. Yaxşı olar ki, orta məktəbdə oxuyan
şagirdlər üçün bədii ədəbiyyat oxumaq barədə vahid
tələblər qoyulsun. Həmin tələblərə görə, proqramda olan
bədii əsərləri oxumayan, şeir parçalarını əzbərdən
bilməyən şagirdlərə qiymət vermək olmaz.
Bu gün bədii əsərlərdən uzaq düşən şagirdlər müstəqil
danışmaq və yazmaq bacarıqlarını da itirirlər. Bədii
əsər oxumayan şagirdin lüğət tərkibi də kasad olur. O
danışanda çətinlik çəkir, fikrini ifadə etmək üçün söz
tapa bilmir.
Ümumiyyətlə, bədii zövqü bədii əsərlər formalaşdırır.
Bədii əsərləri oxumayanların şifahi və yazılı nitqi
qüsurlu olur.
Bu problemin həllinə kömək üçün təklif edirəm:
- İbtidai siniflərdə tədris olunan bədii əsərlərin
standartları elə asan və sadə olmalıdır ki, onu hər bir
ibtidai sinif şagirdi mənimsəmiş olsun;
- Yuxarı siniflərdə dərsliklərə ən vacib bədii əsərlər
salınmalıdır;
- Həm ibtidai siniflərdə, həm də yuxarı siniflərdə
şagirdlərin bədii ədəbiyyata marağını artırmaq üçün
bədii qiraətlər keçirilməli, vaxtilə orta məktəblərdə
fəaliyyət göstərən özfəaliyyət dərnəklərinin işini
gücləndirmək lazımdır (Bu dərnəklərdə səhnəciklər
hazırlanaraq şagirdlərin ifasında təqdim olunurdu);
- Orta məktəb uşaqları üçün çap olunan kitablara - bədii
əsərlərə xüsusi yer ayrılmalı, məktəblərdə şair və
yazıçılarla görüşlərin sayı artırılmalıdır;
- Ali məktəblərin filologiya fakültələrində oxunması
məcburi olan bədii əsərlərin siyahısı tərtib olunmalı və
tələbələrin həmin bədii əsərləri oxuması məcburi
sayılmalıdır və s.
İdmanın bədənə göstərdiyi təsiri, kitab beyinə göstərir
 Fərrux
RÜSTƏMOV,
pedaqoji elmlər doktoru, professor, əməkdar elm xadimi
Mütaliə insanı kamilləşdirir, onun nitq və qabiliyyətini
inkişaf etdirir, onu yaxın-uzaq keçmişə aparır.
Müdriklərdən biri deyib ki: "İdmanın bədənə göstərdiyi
təsiri, kitab beyinə göstərir". İnsanların mənəvi
inkişafı, şəxsiyyət kimi formalaşmasında mütaliə vərdişi
mühüm rol oynayır.
Hər bir fərdin şəxsiyyətə çevrilməsi, cəmiyyətdə
sosiallaşması, mövqe qazanması onun təhsil səviyyəsi ilə
bağlıdır. Ümumtəhsil məktəblərində şagirdlər, ali
məktəblərdə tələbələr, hətta onları öyrədənlərin özləri
belə bədii ədəbiyyat oxumağa həvəs göstərmirlər.
Fikrimizcə, bunların səbəbləri aşağıdakılardır:
- kitab oxuma vərdişinin kiçikyaşlı uşaqlara
aşılanmaması;
- uşaqların asudə vaxtının düzgün bölünməməsi,
telefondan və kompüterdən istifadəyə çox vaxt sərf
edilməsi;
- nəşr edilən ədəbiyyatın azlığı və baha olması;
- kitab təbliğatının zəif olması, şəhərdə kitab
mağazalarının sayının kəskin şəkildə azalması;
- tədris yükünün ağır olması, asudə vaxtın qalmaması.
Təcrübə göstərir ki, şagirdlər az-çox ibtidai siniflərdə
müəllimlərin təkidli tələbləri nəticəsində həcmcə
kiçik olan kitablar oxuyurlar. Yuxarı siniflərdə isə bu
vərdiş unudulur, çünki şagirdi də, valideyni də,
müəllimi də bir məsələ düşündürür: şagirdin ali məktəbə
qəbul olunması. Bunun üçün isə yeganə yol - yaddaşı
inkişaf etdirməkdən, müəyyən fənlərlə bağlı testləri
əzbərləməkdən ibarətdir.
Kitab oxuma vərdişini daha çox valideynlər
yaratmalıdırlar. Təəssüflər olsun ki, uşaqlara kiçik
yaşlarından şəkilli kitablar, nağıllar oxumaq əvəzinə
valideynlər, xüsusilə analar, onlara mane olmasın deyə,
uşaqlarının qarşılarına planşet qoyur, müxtəlif oyunlar
təqdim edirlər. İndi elə uşaqlar var ki, planşetlə,
kompüterlə yatır və onunla da oyanır. Onlar kompüterdən
asılı vəziyyətə düşüblər. Bu onların həm səhhətinə, həm
də şəxsiyyət kimi formalaşmasına mənfi təsir göstərir.
Oxunan bədii kitabların böyük əksəriyyəti isə faydasız
kitablar olur. Ən yaxşı kitab insanı düşünməyə vadar
edən kitabdır. Elə kitablar var ki, onları oxumaq
xeyirdən çox ziyan gətirir. Vaxtilə F.Bekon deyirdi ki,
kitab zamanın dalğaları üzərində səyahət edən və öz
qiymətli yükünü nəsillərdən-nəsillərə daşıyan fikir
gəmisidir.
Uşaqlara kiçik yaşlarından oxuma, öyrənmə və düşünmə
vərdişinin aşılanması zəruri və vacibdir.
Ailə kitabxanası ənənəsi yenidən bərpa olunmalıdır
 Qəzənfər
PAŞAYEV,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Kitab oxumaq, mütaliə ilə məşğul olmaq insanın söz
ehtiyatının zənginləşməsində, dünyagörüşünün, gözəl nitq
mədəniyyətinin formalaşmasında, ən başlıcası onun
həyata baxışının yaxşı mənada dəyişməsində əhəmiyyətli
rol oynayır.
Çox təəssüf ki, bu gün doğrudan da kitab oxuyanların,
mütaliə ilə məşğul olanların sayı azalıb. Xüsusən bu,
yeniyetmə və gənclərimiz arasında artıq kütləvi
xarakter halını almağa başlayıb. Mənim fikrimcə, bunun
əsas səbəblərindən biri son illər
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının sürətlə
həyatımıza daxil olması, xüsusilə böyüməkdə olan gənc
nəslin həyatında həlledici amilə çevrilməsi, ölkəmizdə
saysız-hesabsız xarici TV kanallarının yayımlanması
bütövlükdə mütaliəyə olan marağı azaldıb. İmtahanların
test vasitəsilə aparılması, imtahan prosesində müəllimlə
gənc arasında canlı ünsiyyətin olmaması, uşaqların
yalnız seçdikləri ixtisasa müvafiq biliklərə
yiyələnərək bununla kifayətlənmələri və digər
sadalamadığım səbəblər, düşünürəm ki, son nəticədə
onların hərtərəfli dünyagörüşünün artırılmasında, öz
fikirlərini səlis, düzgün şəkildə ifadə edə bilməsində,
nitq mədəniyyətinin formalaşmasında müəyyən çətinliklər
yaradır.
Çoxları mənimlə razılaşar ki, vaxtilə bizim gözəl
mütaliə mədəniyyətimiz var idi. Yəqin ki, çoxlarının
yadında olar, hansı sahədə işləməsindən asılı olmayaraq
hər bir kəsin evində kitabxana olardı və burada müxtəlif
mövzularda kitablar saxlanılardı.
Düşünürəm ki, həmin gözəl ənənə yenidən bərpa
olunmalıdır.
Uşaqlarda mütaliə mədəniyyəti kiçik yaşlarından
formalaşmalıdır. Bu mühit, ilk növbədə, ailədə
yaranmalı, sonradan isə məktəb illərində müəllimlər
tərəfindən uşaqlar mütaliə ilə məşğul olmağa
istiqamətləndirilməli, universitet illərində də mütaliə
mütləq davam etdirilməlidir.
Mütaliə insan xarakterinin formalaşmasına təsir göstərən
amillərdəndir
 Alxan
BAYRAMOĞLU,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Mütaliə - dünyagörüşdür, söz ehtiyatıdır, nitq
mədəniyyətidir, həyat təcrübəsidir, əxlaq tərbiyəsidir,
insan xarakterinin formalaşmasına təsir göstərən
amillərdəndir, ədəbi zövqdür, həyat tərzidir. Demək,
mütaliə ümummilli işdir, millət və dövlət üçün taleyüklü
məsələdir. Ona görə bu iş dövlətin strateji
maraqlarından biri kimi diqqət mərkəzində
saxlanılmalıdır.
Demək olmaz ki, ölkədə, xüsusən gənclər arasında mütaliə
yoxdur. Xeyr, var, ancaq bir qədər zəif və xeyli
pərakəndə haldadır. Zəiflik ona görədir ki, əsrin,
dövrün ritmi çox sürətlidir və geniş mütaliəyə vaxt və
səbr məhdudlaşıb. Hər kəs kitabxanaya getməyə vaxt sərf
etmək istəməyib bütün informasiya ehtiyacını da, bədii
tələbatını da İnternet vasitəsilə ödəməyə üstünlük
verir. Bundan başqa, mütaliə orta məktəbdən aşılanmalı
olduğu halda orta məktəbin tədris planları o qədər
yüklənib ki, şagirddə əlavə oxuya vaxt və güc çatmır.
Mütaliəni fəal həyat mövqeyi səviyyəsinə çatdırıb milli
və dövləti mənafeyimizə uyğun strateji məqsədlərə
yönəltmək üçün kitab nəşrini heç olmasa ictimai nəzarətə
götürmək, bunun üçün mütəxəssislərin təmsil olunduqları
qurumlar yaratmaq, kitabxana - oxucu münasibətlərini
işgüzar şəklə salmaq, hazırda keçirilən "imza günləri"ni
məktəblərdə təşkil etmək, bu zaman müəllifin mənafeyinə
toxunmamaq şərti ilə kitabların satış qiymətlərini
güzəştli şərtlərlə təklif etmək lazımdır.
Gənclər, tələbə və şagirdlər alimi və müəllimi - elm,
bilik və intellekt daşıyıcısını nüfuzlu və təminatlı
görsə, onda oxumaq, mütaliə həvəsi də, marağı da artar.
Hazırladı: Samirə KƏRİMOVA,
"Azərbaycan müəllimi"
|
