|
Telman CƏFƏROV (Vəlixanlı),
filologiya elmləri doktoru, professor
 Böyük
rus şairi M.Y.Lermontovun 200 illik yubiley tədbirləri
Azərbaycanda da geniş şəkildə qeyd olunmaqdadır.
Yaradıcılığında Azərbaycan mövzusu əhəmiyyətli yer alan
şairə yubiley ilində yeni əsərlər həsr edilmiş,
şeirlərinin yeni tərcümələri işiq üzü görmüş, barəsində
ədəbi jurnallarımızda bir sıra maraqlı yazılar dərc
olunmuşdur. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki,
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin tövsiyəsi
ilə ali və orta təhsil müəssisələrimizdə müxtəlif
yubiley tədbirləri təşkil olunur: şairin əsərləri
səhnələşdirilir və onların motivləri əsasında rəsmlər
çəkilir, Lermontov şeirlərinin ən yaxşı ifaçıları
müsabiqəsi keçirilir.
Bu yubiley məqaləsində M.Y.Lermontovun həyat və
yaradıcılığını dünya oxucusu üçün maraqlı edən
cəhətlərə, eləcə də onu Qafqaz və Azərbaycanla bağlayan
tellərə nəzər salmağa çalışacağıq.
Rus şairi M.Y.Lermontov Azərbaycan ədəbiyyatı və
mədəniyyəti qarşısında xidmətləri olan şair və
yazıçılardandır. Məhz onun sayəsində məşhur məhəbbət
dastanımız - "Aşıq Qərib" geniş rusdilli oxucu
auditoriyasının malına çevrildi və ciddi tədqiqatlara
cəlb olundu. Geniş tarixi-mədəni areala malik dilimizi
şair fransız dili ilə müqayisə edərək, söz və
ifadələrimizi, atalar sözlərimizi bir sıra əsərlərində
ustalıqla istifadə etmiş, ədəbiyyatımızın ayrı-ayrı
nümayəndə və nümunələrinə müraciətdən öz yaradıcılığında
bəhrələnə bilmişdir.
Rusiyanın görkəmli humanist şair və mütəfəkkirlərindən
olan Mixail Yuryeviç Lermontov (1814-1841) XIX əsrin
birinci yarısında yaşayıb yaratmışdır. Azərbaycanda da
geniş tanınan bu məşhur rus ədibini Qafqazla bağlayan və
Azərbaycan oxucusuna sevdirən, ilk növbədə, onun Şərq
mövzusuna müraciəti və Qafqaz xalqlarının həyatını,
onların adət-ənənələrini çoxsaylı əsərlərində əks
etdirməsidir. Rus poeziyasının ən yüksək zirvələrindən
biri sayılan M.Y.Lermontovu tanıdan və sevdirən həm də
onun yaradıcılığında rast gəlinən insan və cəmiyyət,
güclü şəxsiyyət problemlərinə yanaşma tərzidir. Onun rus
romantizm və realizminin sintezini özündə əxz etdirən
əsərləri bu şair, nasir və dramaturqun fərdi yaradıcılıq
üslubu və metodunu səciyyələndirən əsas şərtlərdəndir.
V.Q.Belinskinin təbirincə desək, Lermontov öz yetkin
yaradıcılığında, xüsusən də "Zəmanəmizin qəhrəmanı"
romanında realist olmaqla yanaşı, eyni zamanda romantizm
metodunun bir sıra xüsusiyyətlərindən məharətlə
yararlana bilmişdi. Digər dahi rus tənqidçisi və
yazıçısı N.Q.Çernışevski isə sonradan realist rus
ədəbiyyatının ana xəttinə çevriləcək, L.N.Tolstoy və
F.M.Dostoyevski nəsrində intişar edəcək və dərinləşəcək
psixoloji istiqamətin məhz Lermontov romanlarından
başlanğıc götürdüyünü vurğulayırdı.
Həyat və yaradıcılığı bir-birini sıx şəkildə tamamlayan
rus şairi istər poetik, istər nəsr, istərsə də
dramaturji yaradıcılığında rus gerçəkliyinə söykənir,
özünü dekabristlərdən sonrakı gənc rus dvoryan nəslinin
nümayəndəsi kimi təqdim edirdi. Bəlkə də o, bu nəslin
problemlərini rus ədəbiyyatına gətirən, kəskin şəkildə
qoyan ən barışmaz şair, yazıçı və dramaturq idi. Elə bu
barışmazlığının da qurbanına çevrilmişdi. Qayğıkeş
nənəsinin himayəsi olmasaydı, Puşkinin ölümünə çox sərt
münasibət bildirən, onun qətlində birbaşa çarı və onun
əhatəsini günahlandıran və ifşa edən Lermontov ("Şairin
ölümü") daha sərt cəza ala və bəlkə də ən azı Sibirə
sürgün edilə bilərdi.
Uşaqkən üç dəfə nənəsilə Qafqaza səyahət edən və iki
dəfə buraya sürgünə göndərilən şairə bu romantik diyar
əsl ilham mənbəyi olmaqla yanaşı, həm də gözəl və
orijinal mövzu, ideya, süjet, motiv və xarakterlər bəxş
etdi. Bestujev-Marlinski və Puşkindən sonra Qafqaz
reallıqlarını inandırıcı və incə şəkildə işıqlandıran və
sələflərinə münasibətdə mövzuya daha dərindən bələdçilik
nümayiş etdirən də Lermontov oldu. "Geniş azadlığın əzəl
məskəni olan" Qafqaza müraciətlə şair yazırdı:
İtirdim anamı uşaq yaşından
Sehirli axşamlar keçdi qarşımdan.
Bir səs nə zamandı getmir başımdan
Uca qayalara bağlıyam qəlbən,
Sevirəm Qafqazı mən!
Sizinlə xoşbəxtəm dağlar, dərələr,
Sizsiz düz beş ildir həmdəmim kədər.
Gördüyüm o gözəl, ilahi gözlər
Yadıma düşdükcə yanır içindən
Sevirəm Qafqazı mən!
("Sevirəm Qafqazı mən!")
Lakin düçar olduğu bədbəxtliklər və tale
uğursuzluqlarından qurtulmaq ləzzətini anlamağa macal
tapmayan şair Rusiyanın bu ucqar diyarının da
xoşbəxtlikdən çox uzaq olduğunu anlayır, rus ordusunun
zabiti olsa belə, həqiqəti izhar etməkdən çəkinmir:
Sən
də bədbəxtliyə olursan düçar,
Vuruşlar al qana qərq edir səni!..
Yox, Çərkəz, qayıtmaz ötən illərin,
Gözləmə, gör yurdun nə deyir indi...
Azadlıq məskəni doğma ellərin
Azadlıq uğrunda can verir indi
("Qafqaz")
Xarakter etibarilə Qafqaza bağlanan cavan şair
müharibənin bu ucqar diyara gətirdiyi faciənin
ağırlığını anlayır. Vətəndən, doğma Şimaldan qovulmuş
Lermontov əcəlin onu Cənubda haqlayacağını əvvəlcədən
hiss edir. Şairin bir çox fəlsəfı düşüncələrinə səbəb də
Qafqazda keçirdiyi günlər, aylar və illər olur. "Qaya
üstündə xaç", "Vidalaşma", "Xəncər", "Yollarda tələsib
doğma Şimala", "Şair", "Üç palma", "Terekin
hədiyyələri", "Buludlar", "Görüş", "Mübahisə",
"Peyğəmbər" və s. kimi şeirlər lirik qəhrəmanın romantik
duyğularını, həyat müşahidələrini və şəxsi faciəsini əks
etdirməklə yanaşı, həm də böyük bir həqiqəti ortaya
çıxarır ki, cavan rus şairi və zabiti "dəhşətli,
qüvvətli, hesabsız ləşkər"in "Şimaldan düz Şərqə
yürüş"ünü pisləyir və tufanına, boranına "qardaş olduğu"
Qafqazı dinc görmək arzusunu dönə-dönə vurğulayır. Rus
şairinin Qafqaz poemalarında da ("Qafqaz əsiri",
"Çərkəzlər", "Kanlı", "Bostançı aulu", "İsmayıl bəy",
"Hacı Abrek", "Qaçqın", "Mtsıri", "İblis") bu fıkir
ifadə olunur, milli adət-ənənələrə, fərqli
xüsusiyyətlərə malik olan yerli xalqların həyatı geniş
şəkildə təsvir edilir. Göstərilən əsərlərində güclü
şəxsiyyətləri və romantik qəhrəmanları şair qafqazlılar
arasından seçir. Belə cəsarət və şücaətlərə xas olan
insanların qılınc gücünə ram ediləcəyinə müəllif heç
vəchlə inana bilmir.
Qafqaz müharibəsinin od-alovundan, gurlayan tufanların
sınağından çıxmış şair doğma Şimalda unudulmayacağına
əmin olmadığı üçün kədərlənir:
Bu uzun illərin cəfakeşini
Görəsən, dost, aşna tanıyacaqmı?
Məni əvvəlkitək bağrına basan,
Qabağıma çıxan tapılacaqmı?
M.Y.Lermontovun bu hissləri onun çox məşhur olan "Şair"
adlı şeirindəki duyğuları ilə üst-üstə düşür.
Şair-peyğəmbər sözünü qızıl oyuncağa dönüb divardan
asılmış və pasa çulğalanmış xəncərə bənzədən müəllif,
"şeirin ilahi ruh tək başların üzərində gəzib nəcib
fıkirlər doğurduğu" zamanların arxada qaldığından
təəssüflənir. Nə qədər ağır olsa da, sevdiyi Vətəndən
uzaqlarda gizlənməklə özünə nicat tapır:
Əlvida,
əlvida, ey kirli Rusiya,..
Qafqaz dağlarını aşıb, bəlkə mən
Jandarm-paşalardan olaram nihan.
Lakin bu uzaqlıq və Vətən nisgili onu narahat edir.
Onsuz da amansız hakimiyyətdən nicat gözləməyən şair,
özünü doğma yurdsuz və azad dolaşan buludlara bənzədir
("Buludlar"). Yalnız yuxularında gördüyü gözəl
mənzərələr ani də olsa onu acı həqiqətlərdən
uzaqlaşdırır ("Yuxu"):
Gördüm ki, vətəndə başqa cəlal var,
Axşam çırağında şənlik, ziyafət...
Gül-çiçək çələngli cavan qadınlar
Başlayıb haqqımda maraqlı söhbət.
Vətənə olan "qəribə məhəbbət"ini "Vətən" şeirində
ustalıqla nümayiş etdirən şair həm də böyük vətənpərvər
idi. Tarixi mövzuda yazdığı əsərlərdə, xüsusən də
"Borodino" şeirində, "Vadim" romanında və "Tacir
Kalaşnikov haqqında nəğmə" poemasında o öz
sənətkarlığının ecazkar qüvvəsini və potensial
imkanlarını nümayiş etdirə bilir.
M.Y.Lermontov dostu S.Rayevskiyə yazdığı məktublarda
Qafqaz təəssüratlarını onunla bölüşdürür. O, Tiflisdə
olarkən "tatar (azərbaycanlı - T.C.) alim Əli və
Əhməd"lə tanış olduğunu, Şuşa (yəqin ki, Şəki - T.C.),
Quba, Qusar və Şamaxını gəzdiyini, yerli əhali ilə
ünsiyyətini və hətta "fransız dili Avropada vacib olduğu
qədər Asiyada geniş işlənən tatar (Azərbaycan -T.C.)
dilini öyrənməyə başladığını da vurğulayırdı.
Lermontovşünasların yekdil rəyi budur ki, rus şairinin
Azərbaycan dili müəllimi böyük mütəfəkkir,
dramaturgiyamızın banisi M.F.Axundov olmuş və məhz onun
yaxından köməyi nəticəsində məşhur məhəbbət dastanımız
"Aşıq Qərib" "türk nağılı" adı altında Lermontov
tərəfindən yazıya alınmışdır (Oxucularımız onu da
bilməlidirlər ki, erməni və gürcü alimləri rus şairinin
bu dastanın guya erməni və gürcü variantlarından
bəhrələndiyini sübut etməyə çalışırdılar. Lakin onlar
yaddan çıxarırdılar ki, bugünkü Ermənistan və
Gürcüstanın ərazilərində dastanın qeydə alınmış
variantları da azərbaycanlılara məxsusdur və onların
dilindən qeydə alınmışdır. Bu məsələ ilə bağlı mərhum
ədəbiyyatşünas-alim Şamil Qurbanovun tədqiqatları xüsusi
vurğulanmalıdır). Rus şairinin qələmə aldığı "Aşıq
Qərib" nağılında ustalıqla istifadə olunan Azərbaycan və
türk söz və ifadələri, atalar sözləri, digər bir əsəri -
"Görüş" şeirində Tiflis azərbaycanlılarının həyat və
məişətini təsvir edən mənzərələr və nəhayət, bu
əsərlərdəki Azərbaycan motivlərinin şairin dostuna
yazdığı məktublardakı məqamlarla səsləşməsi onu göstərir
ki, 27 ildən də az yaşamış Lermontov gələcək yaradıcılıq
planlarında göstərilən mövzunun daha geniş şəkildə
işlənilməsini nəzərdə tuturdu. "Görüş" şeirindən
gətirdiyimiz
İndi bildim: dünən niyə
Cavan tatar fərəhli, şad,
Daş döşənmiş geniş yolda
Quduz kimi sürürdü at.
Əbəs yerə keçməyir o,
Sizin evin qabağından,
Onun İran köhləninə
Əbəs vurulmamış atan
parça, "Çinar kölgəsində, yapıncı üstə..." misrası ilə
başlanan poetik müşahidələr, "Valerik"dəki fəlsəfı lirik
lövhələr, "Mtsıri" və "Demon" poemalarındakı Azərbaycan
təəssüratları və Lermontov yaradıcılığının zirvəsi hesab
edilən "Zəmanəmizin qəhrəmanı" romanı, xüsusilə son
povesti "Fatalisf"də "Aşıq Qərib" dastanı motivlərinin
nəzərə çarpması Azərbaycan mövzusunun rus şairinin
yaradıcılığı üçün nə qədər önəmli olduğunu bir daha
təsdiq edir. XIX əsrin sonlarından başlamış bu günədək
Azərbaycanda Lermontovun həyat və yaradıcılığına olan
maraq və məhəbbətin əsas səbəbi bununla izah oluna
bilər. Elə bir müasir Azərbaycan şairi tapılmaz ki, bu
böyük söz ustasının xalqımıza, dilimizə və folklorumuza
məhəbbətinə, eyni zamanda rus ordusunun zabiti Martınov
tərəfındən çox soyuqqanlılıqla dueldə qətlə
yetirilməsinə münasibətini bildirməsin. Xüsusən də, onu
dilimizə çevirən şairlər bu mövzuda gözəl şeir
nümunələri yaratmışlar.
M.Y.Lermontov yaradıcılığı və XIX əsr rus ədəbiyyatında
mühüm əhəmiyyətə malik olmuş, realist rus
sosial-psixoloji roman janrının əsasını qoymuş və bu
dövr ədəbiyyatında çox aktual görünən "artıq insan
problemi"nin işıqlandırılmasına yönəlmiş "Zəmanəmizin
qəhrəmanı" romanı hələ 1908-ci ildə Azərbaycan
türkcəsində səslənmişdi. Bu mövzudan təsirlənən tanınmış
şair və yazıçımız, rus ədəbiyyatının gözəl bilicisi və
tərcüməçisi Abdulla Şaiqsə Azərbaycan həqiqətlərini əks
etdirən "Əsrimizin qəhrəmanı" romanını yazmışdı.
Orijinal kompozisiyaya və janr xüsusiyyətlərinə malik
olan Lermontovun "Zəmanəmizin qəhrəmanı" romanı rus
romantizm və realizminin sintezini əks etdirən ədəbiyyat
nümunəsi kimi dəyərləndirildiyinə, "bir insan qəlbinin
tarixçəsi"ni açıb göstərdiyinə görə XX əsr
ədəbiyyatımızın öncüllərindən sayılan Abdulla Şaiqin
diqqətini çəkmişdi.
Elə şairin özü də o zamankı rus cəmiyyətində "artıq"
göründüyü üçün aradan götürüldü. Rus tarixinin üç əsas
mərhələsi barəsində üç böyük roman yazmaq planını cızan
gənc, lakin dahi bir sənətkarın ömrünə vaxtından çox-çox
əvvəl son qoyuldu. |
